پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 16 (پاییز و زمستان 1400)

یکی از نسخه های گمنام، معراج نامه ای ناشناخته به نام «سلم الجنان» سروده اکبرعلی خان متخلص به جاوید است. این پژوهش بر آن است تا ضمن معرفی این اثر، به بیان ویژ گی ها و شاخصه های زبانی، ادبی، موسیقایی و فکری آن بپردازد. ازنظر ویژگی های زبانی، واژه ها و عبارت های عربی در متن غلبه دارد که برخی از آن ها منسوخ و متروک و نامانوس است. سراینده در برخی ابیات به ترکیب سازی های جدید دست زده است. بهره گیری از عامیانه گویی و مخفف نویسی از دیگر شگردهای شاعر در حیطه زبانی است. جاوید در قلمرو ویژگی های ادبی به صورت معتدل مباحث بلاغی و آرایه های ادبی را در متن نشانده است. در زمینه موسیقی شعر، شاعر از وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلن» (بحر سریع) و قالب مثنوی بهره برده است. در قلمرو محتوا نیز بر آن بوده است تا معراج حضرت رسول (ص) را براساس اعتقادات و روایات مسلمانان به گونه ای پرشور و معنوی ازطریق پیوند مناسب میان تصاویر، عواطف، احساسات، خیال پردازی و وزن ترسیم کند.

در حوزه جغرافیای کنونی افغانستان، بر تصحیح متون خطی توجه چندانی انجام نشده است؛ به همین سبب بیشتر نسخه ‏های خطی یا از بین رفته و یا اینکه هنوز دست‏نخورده باقی مانده است. یکی از آن نسخه‏ های خطی، متعلق به سده سیزده هجری با عنوان «طوفان ‏المصیبه» اثر سید رضابخش موسوی، مشهور به ناطق نیلی (متولد 1228 ق.) است. شاعر این اثر را در سال 1276 قمری نوشته است؛ اما نسخه دست نویس شاعر براثر حوادث روزگار از بین رفته است و فعلا موجود نیست. شخصی که هویتش روشن نیست، نسخه موجود و فعلی این اثر را در سال 1287 ق. کتابت کرده است. این اثر یک مقتل فارسی است که ازنظر ساختار با پیروی از کتاب طوفان ‏البکاء جوهری سروده شده است. در این مقاله می‏کوشیم تا به این پرسش پاسخ دهیم که نسخه موجود چه ویژگی‏ هایی ساختاری دارد و کدام تحولات سیاسی و اجتماعی در بازنویسی نسخه، باعث دگرگونی و حذف و اضافات آن شده است. روش نوشتاری این مقاله به ‏شیوه تصحیح قیاسی است و تلاش می‏شود تا افزون‏بر معرفی صورت صحیح این اثر، برتری های ادبی، اعم از نظم و نثر، طوفان‏ المصیبه بر طوقان ‏البکا نشان داده شود.

«سفینه نظم و نثر قرن دهم هجری» ازجمله سفینه هایی است که آگاهی های ارزشمند و ابیات نویافته ای دارد. نویسنده گمنامی این سفینه را نوشته است. این اثر به شماره 8982 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. در این سفینه، اشعار شاعران متعددی جمع آوری شده است. یکی از این شاعران زبردست که برخی آثارش از دید محققان مغفول مانده است، میرزا قلی میلی مشهدی است. میلی در سرودن غزل، قصیده، ترجیع و ترکیب توانایی های خود را نشان داده است. پژوهش پیش رو مطالعه ای نظری است که به شیوه پژوهش توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه ای انجام شده است. این پژوهش پس از معرفی اجمالی سفینه ارزشمند نظم و نثر، نخست به شخصیت میرزا قلی میلی مشهدی (هروی) و سپس به ترجیع بندی نویافته از وی می پردازد؛ درنتیجه جایگاه و مرتبه شعری این شاعر بزرگ شناسانده خواهد شد و ترجیع بندی با 110 بیت تازه یاب معرفی می شود که تاکنون در دیگر منابع نیامده است.

فوایدالسالکین تالیف خواجه فریدالدین مسعود شکرگنج بابافرید است. این اثر به طور عام مشتمل بر مجالس و مقامات جمعی از پیران صوفیه هند و به طور خاص نگارش ملفوظات قطب الدین بختیار اوشی از اقطاب و پیران سلسله چشتی قرن ششم و هفتم هند است. هدف از نوشتن فوایدالسالکین حفظ و انتقال تفکر و تعلیمات فرقه چشتی است؛ نیز گردآوری مقامات و مقالات پیران صوفیه به ویژه انتقال سخنان پیر و مرشد بابا فریدالدین، قطب الدین بختیار اوشی و گفت وگوهای عارفانه ای است که سالکان طریق تصوف درباره سیر و سلوک عارفانه در جلسه بیان می کرده اند. موضوع اصلی فوایدالسالکین عرفان و تصوف هند است. این اثر اطلاعات مهمی از تصوف هند در قرن ششم به دست می دهد و نمونه خوبی از مجالس صوفیانه آن عهد به زبان فارسی است. درواقع هدف مولف از نگارش این نسخه نشر تعالیم چشتیان و گسترش عقاید و اندیشه های آنان بوده است. با بررسی مجالس صوفیانه هند، افزون بر کسب اطلاعات ادبی و عرفانی و سبک شناسی اثر، به اطلاعات مهمی درباره یکی از طرق تصوف در ایران و هند، پیش از ورود تفکر ابن عربی و قبل از تغییر آن دست می یابیم؛ نیز میزان اشتراک فرهنگی بین مسلمانان ایران و شبه قاره و تاثیر سلسله چشتیه و طرفداران آن بر شکل گیری چهره اسلام در این منطقه بررسی می شود؛ ازاین رو در این مقاله به شرح حال بابافرید، معرفی کتاب و سپس بررسی محتوایی اثر پرداخته خواهد شد.

این پژوهش می کوشد به روش کتابخانه ای به معرفی نسخه خطی مصور سوز و گداز نوعی خبوشانی موجود در موزه هنر والترز بپردازد. مثنوی سوز و گداز اثر نوعی خبوشانی یکی از مقبول ترین منظومه های قرن های دهم و یازدهم هجری در هند است که بر وزن خسرو و شیرین نظامی سروده شده است. این اثر به دلیل درون مایه خاصش ازجمله آثاری است که کاتبان و نگارگران در اواسط قرن یازدهم هجری به آن توجه داشته اند. درون مایه و محتوای داستان به اجرای آیین ستی یا ساتی در هند می پردازد. شخصیت های اصلی داستان زن و مردی هندو هستند که مرد پیش از اجرای آیین عروسی درمی گذرد. عروس تصمیم می گیرد طبق آیین ستی، خود را همراه مرد به آتش بیفکند. گویا این حرکت عروس که برخاسته از آیین های باستانی و سنت فرهنگی بوده، نشانه وفاداری تعبیر می شده است. تاکنون هفت نسخه خطی تصویری از این اثر ارزشمند شناسایی شده است که تنها یکی از این نسخه ها نام کاتب، نام نگارگر و تاریخ کتابت دارد. نگاره های این نسخه منسوب به محمدعلی نقاش مشهدی است و کتابت آن را ابن سید مرادالحسینی در سال 1068 ق. به انجام رسانده است. این نسخه نفیس درحال حاضر در موزه هنر والترز در شهر بالتیمور ایالت مریلند امریکا نگهداری می شود.

مشرقی شیرازی از شاعران گمنام پایان سده دهم و نیمه نخست سده یازدهم است. وی در روزگار صفوی می زیست. نام او حسن و تخلصش مشرقی است. دو منظومه مهم وی «شمس المشرقین» و «شبستان انس» است. او مثنوی های متفرقه سروده است. مثنوی نخست را به تقلید از تحفه العراقین خاقانی و دوم را به پیروی از بوستان سعدی به نام شاه عباس سروده است. کلیات او، افزون بر مثنوی های یادشده، مشتمل بر قصیده، غزل، رباعی و مرثیه و قطعه و ساقی نامه است. این مقاله از مجموعه دیوان اوست که از آن، سه نسخه در کتابخانه مجلس و یک نسخه در کتابخانه دانشگاه تهران و دو نسخه در کتابخانه ملک موجود بوده است.

همه میراث مکتوب زبان فارسی مدیون اندیشمندانی است که با تفکری خلاق، ذهنی پویا و همتی والا به آفرینش شاهکارهای علمی و ادبی پرداخته اند تا همواره این زبان را برای مخاطبان، گیرا و زنده جلوه گر نمایند؛ بنابراین واکاوی و حراست از این دستاوردهای علمی و میراث ادبی که جزو گنجینه های ارزشمند فرهنگی ایران و نمایانگر عظمت، نفوذ و غنای زبان فارسی هستند ضرورتی اساسی است.مولانا محمدعمر سربازی یکی از شخصیت های فرهنگی و ادبی معاصر بلوچستان است که قریب به صد اثر از خود به یادگار گذاشته است. دیوان عمر شاخص ترین اثر ادبی عرفانی چاپ شده از تراوشات فکری اوست که تاکنون در مراکز دانشگاهی و پژوهشی ناشناخته مانده است. اشعار دیوان عمر در قالب های مثنوی، قصیده و عموما غزل با مضامینی همچون وصف، مدح، عشق و مناجات است. نگارندگان در این پژوهش می کوشند ضمن معرفی مولانا سربازی و دیوان وی به بررسی متن شناسانه و تحلیل نکات بارز کلام او بپردازند. بررسی کلام سربازی نشان دهنده آن است که غالب مضامین اشعار وی اظهار عشق حقیقی و مطلق به خداوند بوده است؛ نیز علاقه و دلبستگی خاصی به شاعران پیشین ازجمله سنایی، عطار، مولوی، حافظ و اقبال لاهوری داشته و در سروده هایش از آن ها تاثیر پذیرفته است.

عشق، وصف حال عاشق و توصیف سیمای معشوق از زبان عاشقی راستین، سه مولفه اساسی ادبیات غنایی است که شاعران و نویسندگان از دیرباز کوشیده اند با زبانی ادبی و لحنی غنایی نگرش های خود را بیان و سیمای مطلوبی از این سه محور ترسیم کنند. فن ترسل در شناساندن این مضامین سه گانه و سیر تحولات فرهنگی، ادبی و زبانی آن در ادوار تاریخی نقش مهمی دارند؛ زیرا از یک سو این فن، سیر تحولات فرهنگی ادبی و زبانی را در ادوار تاریخی بازمی نمایاند و ازسوی دیگر، یک سبک نوشتاری ارتباطی در بازشناساندن احوالات، حالات و آلام درونی ادبیات ملت هاست. مراسلات عاشق و معشوق ستمگر (309 ق.) یکی از مراسلات دوره قاجاری است که با سی و یک نامه عاشقانه و با زبانی ادبی و غنایی تحریر شده و سخن عشق، بن مایه اصلی آن است. در این پژوهش، با روش تحلیل محتوا در یک مقدمه و دو گفتار آشکار می شود که رمز مانایی متونی مانند مراسلات عاشق و معشوق ستمگر، تنها توصیف کلیشه ای از زیبایی ظاهری معشوق نیست؛ بلکه عاشق و معشوق با اوصافی چندلایه و متضاد در تلاش اند تا در گذر از وادی عشق، خود را به جوهره صفات نیک انسانی و فضایل اخلاقی بیارایند و در این راه، آزادی، آرامش و پند و اندرزهای معشوق در جوابیه ها همچون چراغ راه عاشق است.

دوستداران و منتقدان عرفان و تصوف در عالم اسلام همواره به مثنوی معنوی توجه داشته اند. برخی از اهل عرفان و تصوف به تلخیص و گزارش مثنوی معنوی پرداخته اند. شوقنامه عباسی یکی از این تلخیص ها و گزارش هاست. از این تلخیص و گزارش مختصر، تنها یک نسخه خطی تا زمان حاضر یافت شده است. این نسخه را عارف و فیلسوف گمنام عصر صفوی، علیقلی بن قرچغای خان نوشته است. نسخه منحصربه فرد شوقنامه عباسی در کتابخانه و موزه ملی ملک به شماره 5/4097 نگهداری می شود. این نسخه در حاشیه نسخه دیگری از نویسنده ای ناشناخته است. آنچه در این پژوهش بررسی می شود، معرفی احوال و آثار نویسنده شوقنامه عباسی و معرفی نسخه و محتوای این تلخیص و گزارش از مثنوی معنوی است. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی تحلیلی و کتابخانه ای است. نتیجه اجمالی از بحث این است که تاکنون درباره احوال و آثار قرچغای خان تحقیق جامعی انجام نشده است و لازم است که رساله شوقنامه عباسی با همه کاستی هایش تصحیح و منتشر شود.

تاریخ‌نویسی یکی از شاخه‌های مهم فرهنگ و زبان فارسی است که از دیرباز عوام و خواص به آن توجه داشته‌اند؛ تا آنجا که بسیاری از ادیبان فارسی‌زبان در اعصار مختلف به نگارش تاریخ روی آورده‌اند و گاه تالیف تاریخ به‌منزله محک و معیاری برای سنجش ذوق و سواد ادبی آنان به شمار می‌رفته است. انتخاب منتخب التواریخ عبدالشکور بن عبدالواسع هندوستانی، یکی از متون تاریخی قرن یازدهم است که یکی از منشیان دربار گورکانیان هند آن را به‌منظور شرح خلاصه‌ای از تاریخ عمومی بشر از ابتدای خلقت تا زمان مولف با زبانی ادبی به رشته تحریر درآورده است. این اثر افزون‌بر اطلاعات تاریخی و جغرافیایی می‌تواند نمودار مظاهر نفوذ و اشاعه زبان فارسی در شبه‌قاره هند باشد. سبک نثر این کتاب ویژگی‌های زبانی، ادبی و فکری خاصی دارد که در این مقاله به بخشی از این ویژگی‌ها پرداخته می‌شود؛ این خصوصیات شامل چگونگی کاربرد ترکیبات، واژگان و ویژگی‌های ادبی مانند آرایه‌های بدیعی و بیانی است. درحقیقت مطالب موجود در این اثر در جایگاه تاریخ عمومی، به‌ظاهر مشابه و گاه تکراری است؛ اما گاهی به‌دلیل اشتمال بر اصطلاحات، لغات و اطلاعاتی که در محدوده زندگی مولف کاربرد داشته است، می‌تواند موقعیت نثر فارسی و ویژگی‌های سبکی آن را در شبه‌قاره هند نشان دهد و این امر خود در بررسی سیر و تطور نثر فارسی در مناطق فارسی زبان سودمند است.

جامع‌الحکایات ازجمله متون تک‌نسخه‌ای خطی قرن یازدهم هجری است که به قلم نصرالله بن شهرالله ترمذی به خط شکسته نستعلیق زیبایی تحریر شده است. آیت‌الله ملا غلامرضا آرانی در قرن سیزدهم هجری، شرحی خطی با عنوان قلاید اللیالی بر این اثر نفیس نوشته است. معرفی حکایات قدیمی ایرانی از آن نظر اهمیت دارد که باعث توجه پژوهشگران و خوانندگان به شناخت پیشینه فرهنگ و ادب فارسی می‌شود؛ همچنین توجه به ویژگی‌های سبک‌شناختی در سده‌های اخیر در میان ادیبان و سخنواران اهمیت فراوانی یافته است؛ زیرا سبک ادبی هر نویسنده بیانگر اندیشه و نمودار اسلوب بیان او در رساندن معنا به ذهن مخاطب است. نوع الفاظ، ترکیب‌ها، جمله‌بندی‌ها و شیوه تعبیر معانی، از مولفه‌های اساسی سبک ادبی است. طبق نتایج تحقیق، سبک جامع‌الحکایات ازنظر زبانی و ادبی جزو متون اواخر دوره اول نثر فارسی (متون بینابین قرن پنجم) قرار دارد. کلمات کهن فارسی، کلمات عربی، کاربرد فعل‌های ماضی، پیشوندی، نهی، مصدر و قید به‌شیوه کهن، از بارزترین ویژگی‌های زبانی ترمذی است. سجع، تلمیح، تناسب و تشبیه نیز از برگزیده‌ترین آرایه‌های مدنظر اوست. با توجه به ماهیت تعلیمی و تربیتی جامع‌الحکایات، مهم‌ترین ویژگی سبک ترمذی در سطح ادبی، علم معانی است. بدین لحاظ، غرض ثانویه هشدار و ارشاد در این اثر غالب است و ازنظر کمیت در سطح زبان، کاتب تمایل بیشتری به ایجاز حذف دارد.

پس از نشر کتاب فصل‌الخطاب، ردیه‌هایی درباره این اثر نوشته شد. از میان این ردیه‌ها، طبق اسناد موجود، و بنابر نقل آقابزرگ تهرانی و به‌تبع او برخی دیگران، محدث نوری فقط به یکی از ردیه‌ها، یعنی کشف‌الارتیاب شیخ محمود معرب تهرانی، پاسخ داده است؛ البته این انتساب، اشتباه است و جوابیه حاجی نوری در جواب کشف‌الارتیاب نیست. بنابر اهمیت رساله جوابیه محدث نوری، اکنون لازم است درباره آن، سوالات و پژوهش‌هایی صورت گیرد؛ پرسش‌هایی مانند 1) نسخه‌های خطی رساله کدام است؟ 2) این رساله‌ چه مشخصه‌هایی دارد؟ 3) محتوای رساله چیست؟ 4) پرداختن به رساله جوابیه چه موضوعاتی را روشن می‌کند؟ در این باره، مشخص شد که از رساله جوابیه محدث نوری، پنج نسخه خطی شناسایی شده است که سه نسخه آن در دسترس هستند و تحت عناوین مختلفی فهرست‌نویسی شده‌اند. این رساله بیست صفحه‌ای، دارای یک مقدمه و پاسخ به سه اشکال بر فصل‌الخطاب است که چهار بار به ضمیمه فصل‌الخطاب در سال‌های اخیر منتشر شده است. نکته آخر اینکه، پرداختن به محتوای این رساله برخی از زوایای تاریک تاریخی و علمی را روشن می‌کند.