نشریه ره توشه
پیاپی 10 (تابستان 1401)

بی تردید، زنان یکی از عناصر نقش آفرین در نهضت عاشورا بودند. به جرات می توان گفت اگر قیام امام حسین ع، پایداری و ماندگاری اسلام را امضا کرد؛ سهم بزرگی از آن مرهون فداکاری زنانی است که در تاریخ، مثل و مانندی ندارند. زنان عاشورایی با حضور خود و نقش جاودانه شان ثابت کردند تکلیف اجتماعی، خاص مردان نیست؛ بلکه آنان نیز بنا بر وظیفه شرعی که بر دوش دارند، باید به جریان های اجتماعی توجه کنند و هر گاه مسیله حمایت از دین و اقامه حق به میان می آید، در صحنه حضور یابند. واقعه عاشورا اگر چه حقیقتا تلخ و جانسوز است، اما در درون خود تابلوی زیبایی از آزادگی، شناخت انسان ها و بزرگی مقام زن است؛ تابلویی که در آن می توان زنان و مردان را دوشادوش یکدیگر در راه اعتلای حق مشاهده کرد؛ به گونه ای که مردان در صحنه نبرد جنگیدند و به شهادت رسیدند و زنان حتی در اسارت نیز پیام آن‍ها را شهر به شهر به همگان ابلاغ کردند. نقش آفرینی زنان در حادثه عاشورا، الگویی برای زنان مسلمان است تا برای اعتلای کلمهالله و در راه احقاق حق، در اجتماع حضور فعال داشته باشند؛ چنانکه در دوران مبارزه با حکومت منحوس پهلوی و نیز در دوران دفاع مقدس، زنان با الگوگیری از حضرت زینب س و دیگر زنان عاشورایی، نقش های مهمی را رقم زدند.

در سالیان اخیر حجاب و پوشش زنان به عنوان موضوعی دارای حساسیت دینی و اجتماعی، مورد توجه اندیشمندان و متولیان فرهنگ بوده است. این حساسیت بیانگر آن است که مسیله بدحجابی، امروزه به عنوان یک آسیب جدی اجتماعی قابل بررسی است و پژوهش در این خصوص از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. متاسفانه وضعیت حجاب در مناطقی از کشور به شکل غیر قابل تحمل درآمده و به گونه ای است که همه دلسوزان جامعه را به واکنش واداشته است. بررسی ها نشان می دهد غالب بدحجابی ها از روی عناد و مخالفت با احکام اسلامی نیست؛ بلکه از ناآگاهی بیشتر این افراد  نشات می گیرد. به نظر می رسد خلا کنونی، ضعف و فقر تیوریک و عدم نظریه پردازی درباره حجاب اسلامی و ابعاد و مسایل جدید آن، به پدیده بدحجابی دامن زده است. سخنان ارزشمند مقام معظم رهبری مدظله العالی، در این باره بسیار الهام بخش و کارگشاست؛ آنجا که فرموده است: «خیلی از خانم ها، متدین و مسلمانند و به انقلاب عقیده دارند، ولی مسیله حجاب برای آنان روشن نیست. حرفی ندارند، حجاب را رعایت می کنند؛ اما واقعا حجاب در ذهن آن ها سوال و مسیله است، باید به این ها پاسخ داده شود».[1] [1]. جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات کنگره اسلام و زن، ص 24 و25.

یکی از نیکوترین و اساسی ترین روش های تربیت، روش محبت است که بیشترین تناسب را با فطرت و سرشت انسانی دارد. مطالعات انجام شده به روش تحلیلی توصیفی، حاکی از این مطلب است که نیروی محبت در تربیت، نیرویی زمینه ساز، بازدارنده و برانگیزاننده است و اگر به اعتدال به کار گرفته شود، تاثیر شگرفی در نزاهت آدمی و تحقق تربیت کمالی دارد. نیروی محبت از نظر تربیتی، نیروی عظیم و کارساز و بهترین تربیت آن است که بدین روش تحقق یابد. مهرورزی و محبت، قانونی است که سلامت، سعادت، شادمانی، هماهنگی و کامیابی را برای آدمی به ارمغان می آورد؛ به شرط آنکه آدمی بداند چگونه و به چه اندازه از این اکسیر حیات استفاده کند تا گرفتار افراط و تفریط که هر یک عوارض نامطلوبی در تربیت دارند، نشوند. اگر فرزند احساس کند که در دل و قلب والدین جای دارد، نمی تواند به راحتی با آن ها مخالفت کند. آنچه والدین را به فرزندان پیوند می زند، محبت است. هر چه پیوند عاطفی میان والدین و فرزندان محکم تر باشد، صداقت و یکرنگی و صفای بیشتری میان آن ها رواج خواهد یافت. البته همه والدین محبت قلبی به فرزندان خود دارند، فقط باید از نیروی معجزه آسای مهر و محبت در تربیت فرزندان استفاده کنند.از آنجا که محبت یک نیاز طبیعی است، وجود و عدم آن در تعادل و عدم تعادل روح تاثیر فراوانی دارد. فرزندی که در محیط گرم محبت، پرورش می یابد، روانی شاد و دلی آرام و با نشاط دارد. به زندگی امیدوار و دل گرم است و خود را در این جهان پرآشوب تنها و بی کس نمی داند. در پرتو محبت، صفات عالی انسانیت، عواطف و احساسات فرزند نیز به خوبی پرورش می یابد که نتیجه آن، پرورش انسانی متعادل خواهد بود. احساس محبوبیت، در آرامش فرزند موثر است و این آرامش، در سلامت اعصاب و جسم تاثیر بسزایی خواهد داشت. برای تبیین این مسایل، ابتدا «نوع و شیوه های ابراز محبت» بیان و سپس «تاثیرات تربیتی محبت» ارایه خواهد شد.

اندیشمندان دینی معتقدند بنای زندگی انسان، بر پایه زندگی اجتماعی شکل گرفته است. این امر در فطرت و ذات او به امانت قرار داده شده است[1] و به علت نیازی که او به اجتماع دارد، نمی توان انسان را از جامعه دور کرد.[2] امروزه در میان گونه های تربیتی،[3] تربیت اجتماعی نقش خاصی را به خود اختصاص داده است و اندیشمندان عرصه تربیت، با پذیرش نیاز انسان به زیست اجتماعی به این سوال پاسخ می دهند که چه کسی و با چه روش هایی باید انسان را اجتماعی تربیت کند. دین اسلام در میان ادیان الهی، رویکرد اجتماعی ویژه ای دارد؛ به گونه ای که تمامی آموزه های دینی آن با اجتماع پیوند محکمی دارد و برخی از آن ها در بستر اجتماع تحقق پیدا می کند. از نگاه دین، خانواده و به ویژه پدر و مادر نقش اساسی در تربیت اجتماعی فرزندان خود دارند. آنچه از خانواده ها خواسته شده است، کسب و درونی سازی بایدها و نبایدهای الهی و حقیقی است و نه هر باید و نبایدی که اجتماع به انسان القا می کند.[4] با این سخن کوتاه می توان به تفاوت تربیت اجتماعی میان مکاتب توحیدی و غیرتوحیدی پی برد. [1]. سید محمدحسین طباطبایی، روابط اجتماعی در اسلام، ص20؛ سعید اسماعیل علی و محمد جواد رضا، مکتب ها و گرایش های تربیتی در تمدن اسلامی، ترجمه بهروز رفیعی، ص 157 و 158.[2]. عبدالله جوادی آملی، جامعه در قرآن، ص 24.[3]. برخی گونه های تربیت عبارتند از: تربیت دینی، تربیت اخلاقی، تربیت عبادی، تربیت فلسفی، تربیت جنسی، تربیت بدنی، تربیت عقلانی، تربیت سیاسی، تربیت اقتصادی، تربیت عرفانی.[4]. حسین بستان، جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، ص 130.

مسیولیت اصلی تربیت و انتقال فرهنگ در درجه اول، متوجه خانواده است که اولین و مهم ترین پایگاه شکل گیری و رشد شخصیت و فرهنگ افراد به شمار می آید.[1] از نگاه دینی، والدین باید نسبت به امور دینی و اخلاقی فرزندان خود اهتمام داشته باشند تا فرزند به روش صحیح تربیت شود و راه و رسم بندگی و سعادت را بیاموزد. امام سجاد ع درباره وظیفه پدر نسبت به تربیت دینی فرزندش فرموده است: «و انک‏ مسیول‏ عما ولیته‏ من‏ حسن‏ الادب‏ و الدلاله علی‏ ربه‏؛[2] تو (پدر) نسبت به فرزند خود مسوول هستی که او را نیکو تربیت نمایی و او را به سوی پروردگارش رهنمون شوی».بی شک اگر تربیت فرزندان که عناصر تشکیل دهنده جامعه هستند، مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت باشد؛ می توان مدعی شد که کاربردی ترین و منطبق ترین الگو برای تربیت دینی را برگزیده ایم؛ چرا که هشت سال دفاع مقدس دارای پشتوانه فرهنگ دینی، سیاسی و ملی است و خاستگاه اصلی تعیین وظایف و ارزش های اخلاقی که رزمندگان بدان پایبند بودند، منبعث از باورها و اعتقادات دینی آنان بود. انطباق اندیشه اسلامی و تاثیرگذرای گفتمان تشیع در دفاع مقدس، به اندازه ای گستره و فراگیر بود که به جرات می توان گفت در جزیی ترین رفتار و اندیشه رزمندگان ظهور و بروز داشت. همچنین تربیت مبتنی بر ایثارگری و شهادت طلبی نقش بسزایی در حفظ دین و ارزش های آن و استقلال کشور ایفا می کند. تبیین و شناساندن فرهنگ ایثار و شهادت، از مکانیزم های دفاعی اسلام برای تسلیح جامعه در برابر هجوم فرهنگ های غیرخودی است.[3] در نتیجه دفاع مقدس را می توان دانشگاه فرهنگ و سبک زندگی اصیل ایرانی اسلامی خواند و مطالعه زندگی نامه شهدا، ارتباط با والدین و خانواده شهدا و استفاده از الگوهای تربیتی سیره شهدا را می توان به عنوان معیار تربیت صحیح و اسلامی به خانواده های عصر حاضر معرفی کرد تا با تربیت خانوادگی مبتنی بر آموزه های ایثار و شهادت، بتوانند فرهنگ ایثارگری و شهادت طلبی را در جامعه ارتقا بخشند. 

انسان، موجودی اجتماعی است که در سایه ارتباط با دیگران می تواند به استعدادهای خویش پی ببرد و نیازهایش را برطرف کند. خانواده با توجه به نقش آموزشی که دارد، می تواند به کاهش جرایم و آسیب های اجتماعی کمک کند. آموزش هایی همچون آموزش رفتار و گفتار نیکو به فرزندان، آموزش جواب دادن بدی با خوبی، آموزش عفو و گذشت، آموزش ادب به فرزند، آموزش مهارت های زندگی به فرزندان، آموزش مهارت نه گفتن، آموزش مهارت حل مسیله، آموزش صبر و وقار و آموزش نقدپذیری و پندپذیری، از جمله آموزش هایی هستند که ضمن کمک به خانواده، موجب پیشگیری از بروز جرایم و آسیب ها در جامعه می شود. از آنجا که پیشگیری از رفتارهای مجرمانه و آسیب های اجتماعی، جزو وظایف انبیاء و پیشوایان دینی: بوده است، همواره پیشگیری از وقوع جرم و آسیب های اجتماعی در نظام اجتماعی اسلام مقدم بر اصلاح مجرم بوده و در قرآن کریم و روایات معصومین: بهترین شیوه ها برای پیشگیری از جرایم و مفاسد اجتماعی معرفی شده است.خانواده، نهادی اجتماعی است که هدف از آن در نگاه قرآن، تامین سلامت روانی برای سه گروه «زن و شوهر»، «پدر و مادر» و «فرزندان» و نیز ایجاد آمادگی برای برخورد با پدیده های اجتماعی است. در آیه پیش گفته، بر اهمیت خانواده و پیشاهنگی آن در تشکیل جامعه نمونه انسانی اشاره شده است؛ چنانکه پیوندهای سالم و درخشان خانوادگی را ایده آل پرهیزکاران معرفی کرده است، اما هر روزه در سراسر جهان، کودکان و نوجوانان بسیاری در معرض خطر جرایم و آسیب های اجتماعی قرار می گیرند که رشد و تحول آن ها را با دشواری مواجه می کند. یکی از عوامل اساسی شکل گیری شخصیت فرزند در خانواده، والدین هستند که کودک آداب و رسوم، نحوه برخورد و ارتباط با محیط و بسیاری از واکنش های اجتماعی را از والدین به عنوان بهترین الگو یاد می گیرد. بنابراین خانواده تاثیر بسیاری بر فرزندان دارد تا آنجا که کارکرد مطلوب خانواده، آن را به  بهترین مکان برای پیشگیری از جرایم و آسیب های اجتماعی مبدل می کند.[1] از این رو ضرورت دارد به بررسی نقش آموزشی خانواده در اجتماع در کاهش جرایم و آسیب های اجتماعی بپردازیم. [1] . شیوا صالحی و مرضیه دهقانی، «بررسی نقش خانواده در پیشگیری از آسیب های اجتماعی و فرهنگی نوجوانان»، اولین کنفرانس بین المللی فرهنگ آسیب شناسی روانی و تربیت، ص3

رسانه به عنوان فرهنگ در جوامع انسانی عصر حاضر یکی از مهم ترین منابع در افزایش اطلاعات مخاطبان است. از سوی دیگر در سال های اخیر، گسترش ضریب نفوذ اینترنت در کشور و عضویت در شبکه های اجتماعی از طریق گوشی های تلفن همراه رشد چشمگیری داشته است. به رغم همه گیر شدن شبکه های اجتماعی، حضور زنان در این شبکه ها و تاثیر این شبکه ها بر زندگی آنان از منظر جامعه شناختی اهمیت دارد. افزایش اطلاعات با وجود تاثیر مثبتی که دارد، اثرات منفی آن به خصوص بر سلامت فردی و اجتماعی مخاطبان انکار ناپذیر است.