فهرست مطالب

معرفت - سال سی و یکم شماره 4 (پیاپی 295، تیر 1401)

ماهنامه معرفت
سال سی و یکم شماره 4 (پیاپی 295، تیر 1401)

  • علوم تربیتی
  • تاریخ انتشار: 1401/04/30
  • تعداد عناوین: 9
|
  • آیت الله علامه محمدتقی مصباح یزدی صفحات 5-9

    در هر علمی مبادی و مقدماتی وجود دارد که باید به آنها توجه شود. فهم دقیق واژه‌ها و تعاریف در هر علمی، برای اجتناب از اشتباه امری ضروری است. علم اخلاق، کاربردهای مختلفی دارد. گاهی در محاورات عرفی مراد از اخلاق، کیفیت برخورد با دیگران است. واژه «خوش‌اخلاق» در اینجا معنا و مفهوم دارد. گاهی نیز علم اخلاق، علمی است که درباره ملکات نفسانی صحبت می‌کند، نه کارها و رفتارها. «اخلاق فاضله»، در مقابل «اخلاق ذمیمه» در این معنا کاربرد دارد. گاهی نیز «خوب اخلاقی»،‌ در مقابل «واجب فقهی» به کار می‌رود. این اخلاق در مقابل تکلیف واجب است؛ یعنی کاری اخلاقا خوب است که واجب نیست. برای تعریف دقیق اخلاق، باید به تقسیم‌بندی علوم توجه کرد. علوم حقیقی، به علوم نظری و عملی تقسیم می‌شوند. علوم نظری، علومی است که نتیجه آن معلوم شدن مجهولی برای انسان است. علوم عملی، جهت رفتار انسان را مشخص می‌کند. با توجه به مبانی،‌ اخلاق عبارت است از: هر آن چیزی که در رسیدن انسان به کمال و قرب الهی دخالت داشته باشد و قوام آن به نیت انسان باشد. در این تعریف، افزون بر ملکات نفسانی، معانی فلسفی نیز مدنظر است.

    کلیدواژگان: اخلاق، اخلاق عملی، اخلاق نظری، تقسیم بندی علوم
  • محبوبه جان بزرگی صفحات 11-21

    پژوهش حاضر با هدف تحلیل میزان تناظر مبانی معرفت‌شناختی اسناد بالادستی نظام تربیتی ایران با مبانی نظریه یادگیری الکترونیکی صورت پذیرفته است. روش پژوهش، کیفی است که در آن از روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد قیاسی استفاده شده است، جامعه پژوهش شامل کلیه آثار مرتبط اینترنتی و کتابخانه‌ای و اسنادی است. یافته‌ها نشان می‌دهند، بین دو مبانی معرفت‌شناختی، باتوجه به مولفه‌های اهداف، دامنه، ماهیت، روش، منابع و ابزار، نقاط اختلاف و تباینی وجود دارد. وجوه اشتراک در هدف یادگیری مادام‌العمر (اصل جسمانیه‌الحدوث و روحانیه‌البقاء صدرالمتالهین، و صیرورت دلوزی) وجود ذهنی، اتحاد عالم و علم و معلوم صدرا و سوبژه دانش ارتباطی و مقارنه دانش و داننده؛ و در دامنه شناخت، قبول جهان طبیعی (علم نفس‌الامری و فراشناخت)؛ روش‌شناخت (علم فردی و درونی بودن علم حضوری نفس‌الامری صدرالمتالهین و علم انفعالی گره اجتماعی و بیرونی بودن علم حصولی صدرا و علم فعال شبکه و گره) و منابع (تجربه) و ابزار (حواس)؛ و در وجوه افتراق عبارتند از: اختلاف در: صیرورت (وجودی اسناد و صیرورت بدون اندام وارگی دلوزی؛ در هدف (نفی فراروایت‌ها، نظم، ثنویت قوه و فعل و جسم و روح، وحدت علوم، علم یقینی) در دامنه (جهان ماورا‌الطبیعه/ عصب‌شناختی)، ماهیت شناخت (وجودی/ بدون اندام‌وارگی)؛ روش‌شناخت (وحی و عقل/ ارتباطی) و ابزار (الهام و شهود، کتاب آسمانی/ گره و شبکه و دانش ارتباطی) می‌توان اشاره کرد.

    کلیدواژگان: مبانی معرفت شناختی، مبانی نظریه یادگیری الکترونیکی، اسناد بالادستی، نظام تربیتی ایران
  • محمد عابدی موحد، سیف الله فضل الهی قمشی*، غلامرضا شریفی راد صفحات 23-35

    هدف پژوهش تعیین ارزش‌های مطرح در دوره ابتدایی ایران است و روش آن از نظر اهداف، کاربردی؛ به لحاظ شیوه گردآوری داده‌ها، کیفی است. از طریق بررسی منابع مکتوب و انجام مصاحبه با افراد صاحب‌نظر، ابعاد، شاخص‌ها و نشان‌گرهای مرتبط با ارزش‌های دوره آموزش و پرورش ابتدایی تعیین شد. جامعه آماری این پژوهش شامل: الف) محتوای آخرین نسخه ویرایش‌شده سند برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران؛ ب) معلمان آشنا با سند برنامه درسی ملی، بودند. نمونه آماری به ترتیب 7 و9 نفر بودند که به شیوه غیرتصادفی، در حد اشباع نظری انتخاب شدند. ابتدا40 ارزش از سند تحول بنیادین آموزش و پرورش توسط شرکت‌کنندگان در پژوهش احصاء، سپس شرکت‌کنندگان در پژوهش، ارتباط میان ابعاد و مولفه‌های مربوط به ارزش‌های دوره آموزش ابتدایی را استخراج و نشان دادند که ارزش‌ها دارای دو بعد فردی و اجتماعی هستند. براساس یافته‌های کیفی فوق، پرسش‌نامه پژوهشی و عملی برای سنجش ارزش‌ها در مدارس ابتدایی به‌دست آمده است.

    کلیدواژگان: تحقق ارزش ها، مدارس ابتدایی، ارزش های فردی و اجتماعی، سند ملی برنامه درسی
  • زهرا زارعی*، محمدعلی محیطی اردکان صفحات 37-48

    علوم انسانی بر مبانی گوناگونی استوار است که می‌توان آنها را در پنج دسته مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، دین‌شناختی و ارزش‌شناختی طبقه‌بندی کرد. یکی از مبانی دین‌شناختی علوم انسانی، قدرت مطلق الهی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی درصدد است تاثیر این مبنا را در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی نشان دهد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که هرچند انسان موجودی مختار، با اراده و دارای قدرت است و همین ویژگی‌ها او را تربیت‌پذیر کرده است؛ اما توانایی او در طول قدرت الهی است. به همین دلیل، انسان معتقد می‌کوشد تا روش تربیتی‌ای را برگزیند که در افکار و اعمال خویش هیچ‌گاه خود را از سیطره قدرت الهی خارج نداند. همچنین، انسان که مرکب از جسم و روح است، ساحت‌های بینشی، گرایشی و رفتاری دارد؛ ساحت‌هایی که می‌توانند در حوزه تعلیم و تربیت به شکوفایی رسیده و در مسیر صحیح پرورش یابند. در سایه تعلیم و تربیت صحیح، جهان‌بینی فرد شکل می‌گیرد و بینش‌ها و گرایش‌های او در مسیر رسیدن به هدف نهایی وجودی انسان جهت‌دهی می‌شود و در نهایت، انسان با پذیرش قدرت مطلق الهی و توجه به ربط و وابسته بودن خود در تمام ابعاد فکری و حرکتی، رفتاری توحیدی و خدامحوری پیدا می‌کند.

    کلیدواژگان: قدرت مطلق الهی، تعلیم و تربیت اسلامی، اختیار، علوم انسانی
  • محمدکاظم نیک فرجام، حسن نجفی* صفحات 49-56

    پژوهش حاضر با هدف تبیین نقش تفکر در آموزش مفاهیم دینی از دیدگاه استاد علی صفایی حایری انجام شد. روش پژوهش توصیفی تحلیلی بود. نتایج نشان داد که تفکر در لغت به معنای تامل است و در اصطلاح و تعریف استاد صفایی به معنای حل مجهولات است. ایشان سه نوع دین ارثی سنتی، و احساسی عاطفی را مطرح کرده‌اند و دین اصیل نظر مختار ایشان بود. دین اصیل دینی است که مبنای آن شناخت است، شناختی که ابعاد مختلف انسان و هستی را روشن می‌کند. این شناخت به‌وسیله تفکر حاصل می‌شود و تفکر با طرح سوال ایجاد می‌شود؛ منتها سوالات باید حساب‌شده و مبنایی باشند و این وظیفه مربی است که بتواند راه را کوتاه و زمان را مغتنم بشمارد و با ایجاد سوالاتی مبنایی و اساسی ذهن متربی را به جولان درآورد و او را یاری کند تا به پاسخ‌های این سوالات برسد. اما لازمه و مقدمه واجب برای تفکر صحیح، داشتن معلومات یا مواد خام و آزادی از تقلیدها و تلقین‌ها و... می‌باشد. جمع‌آوری اطلاعات و معلومات با تدبر و رهایی از اسارت‌ها با تعقل مرتفع می‌گردد. لذا تفکر با همراهی تدبر و تعقل می‌تواند در آموزش مفاهیم دینی راهگشا باشد.

    کلیدواژگان: دین، آموزش مفاهیم دینی، تکامل درک دینی، هدایت مبتنی بر تفکر، دیدگاه استاد صفایی حائری
  • سید مهدی حسینی صفحات 57-66

    دو عنوان «خوف و رجا» از معروف‌ترین عناوین در معارف اسلامی هستند که در فارسی به «ترس و امید» ترجمه شده است. خوف و رجا در رفتار انسان تاثیر اساسی دارند و اغلب رفتارهای انسان بر پایه خوف و رجا شکل می‌گیرند. مسیله پژوهش، چیستی خوف و رجا و آثار تربیتی آن دو است. تبیین و تفهیم حقیقت خوف و رجا و بیان آثار تربیتی آن، به مربیان تربیت دینی کمک می‌کند در تربیت متربیان خود از سازوکار رفتاری خوف و رجا در انسان استفاده کنند. حقیقت خوف و رجا  با روش توصیفی تحلیلی در آثار آیت‌الله مصباح یزدی مورد بررسی قرار گرفت. از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی همه رفتارهای انسان براساس سه انگیزه اصلی: حب بقا و حب کمال و حب لذت شکل می‌گیرند. انسان پیوسته دنبال بقا و کمال و لذت است و با موانع این سه نیز همواره مبارزه می‌کند. انسان دوست دارد منافع را به‌دست آورد و خود را از ضرر نگهدارد و براین‌‌اساس خوف و رجا در انسان شکل می‌گیرند. خوف آثاری مثل تقوای الهی، ترک جاه‌طلبی، ایمنی در مقابل وسوسه‌های شیطان و هوای نفس دارد و رجا نیز آثاری مثل تلاش و اشتیاق عمل صالح و توبه و بازگشت به‌سوی خدا دارد.

    کلیدواژگان: آیت الله مصباح یزدی، خوف، رجا، ترس، امید، تربیت، انسان
  • محمدعلی محیطی اردکان، سمانه کارگر شورکی* صفحات 67-74

    حضرت زهرا (س) الگوی تمام مسلمانان در ابعاد گوناگون زندگی ازجمله اخلاق به‌حساب می‌آیند. با توجه به اسوه بودن ایشان در تمام زمینه‌ها ازجمله صبر، در این مقاله قصد داریم، علل گرایشی صبر ایشان هنگام مصیبت را بررسی کنیم. فعل اختیاری «صبر» مسبوق به بینش‌ها و گرایش‌هایی است؛ زیرا روح انسان علاوه بر بعد شناختی بعد گرایشی نیز دارد. امیال انسان در اثر عواملی رشد کرده و شکوفا می‌گردد. در این مقاله می‌کوشیم عوامل گرایشی صبر حضرت زهرا(س) هنگام مصیبت را با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش کتابخانه‌ای بررسی کنیم. با تامل در زندگی حضرت زهرا(س) علل گرایشی مزبور را می‌توان بدین شرح برشمرد: احساس نیاز به خدا، احساس محبت و عشق به خداوند متعال، خشیت الهی، محبت و نفرت با معیار الهی، امید به استحقاق پاداش الهی برای صابران، امید به گشایش، میل به لذت و قدرت متعالی، روحیه قناعت و گرایش به رفع نیاز مالی دیگران. علل گرایشی صبر می‌تواند به‌نوبه خود عاملی برای تقویت این فضیلت اخلاقی و دستیابی انسان به مراتب بالاتر آن باشد.

    کلیدواژگان: صبر بر مصیبت، حضرت زهرا(س)، ساحت گرایشی، فضیلت اخلاقی
  • حمید احمدی هدایت، نجمه احمدآبادی آرانی* صفحات 75-84

    هدف پژوهش حاضر، تبیین نظریه آموزش ‌و پرورش آزاد و تطبیق آن با آموزه‌های تعلیم و تربیت اسلامی است. برای دستیابی به این هدف از روش‌های تحلیلی تطبیقی استفاده ‌شده‌ است. اطلاعات موردنیاز پژوهش از طریق مطالعه اسناد و مدارک جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل نتایج آن نیز براساس روش برودی در چهار مرحله توصیف، تفسیر، هم‌جواری و مقایسه صورت گرفت. یافته‌های پژوهش نشان داد؛ مبانی نظریه آموزش ‌و پرورش آزاد مشتمل بر هفت مبنای اصلی ازجمله ارزشمندی فی‌نفسه دانش، تعلیم و تربیت عمومی، تربیت شهروند آزاد، همبستگی دانش و ذهن، وحدت در دانش و کثرت در واقعیت، تربیت عقلانیت، و تساوی در بهره‌گیری از فرصت‌هاست. نظریه آموزش ‌و پرورش آزاد با آموزه‌های تعلیم و تربیت اسلامی دارای وجوه مشترکی از قبیل: تاکید بر عقلانیت، انتخاب و اراده فردی، ارزش ذاتی دانش و... است. اما این نظریه با آموزه‌های تعلیم و تربیت اسلامی دارای وجوه افتراقی از قبیل: توجه به دین به‌عنوان امری شخصی، فردمحوری، فروکاهش منابع کسب معرفت، نخبه‌گرایی، کثرت‌گرایی معرفت‌شناختی و کم‌توجهی به حرفه‌آموزی در آموزش ‌و پرورش آزاد است.

    کلیدواژگان: نظریه، آموزش و پرورش آزاد، تعلیم و تربیت اسلامی، تطبیق
  • محسن خوشناموند*، ایراندخت فیاض، شیرزاد طایفی، احمد سلحشوری صفحات 85-95

    تربیت حماسی ازجمله ساحت‌‌های مهم تربیتی است که نقش بسزایی در تربیت نسلی شجاع، عدالت‌خواه، نوع‌دوست، مبارز، قوی و نترس، ظلم‌ستیز و مانند آن دارد. یکی از این مولفه‌های مهم حماسی، شجاعت و دلاوری است. شجاعت محوری‌ترین عنصر حماسی در شاهنامه فردوسی به‌شمار می‌رود. بدین منظور پژوهش حاضر با هدف تبیین مفهوم شجاعت در شاهنامه فردوسی و ارایه راهکارهای آن برای تربیت حماسی کودکان صورت پذیرفته است. روش این پژوهش از حیث هدف کاربردی و از لحاظ رویکرد، کیفی است و از حیث جمع‌آوری اطلاعات به‌ شیوه تحلیلی واستنباطی نگاشته شده است. جامعه پژوهش، شاهنامه فردوسی و آثار وابسته به‌آن بوده است. یافته‏های پژوهش حاکی از آن است که حکیم ابوالقاسم فردوسی شجاعت و مبارزه را با عقلانیت و اخلاق‌مداری توام کرده و عشق به وطن و دیگردوستی را جایگزین خوددوستی کرده که با استنباط از آن می‌توان در قالب‌ مولفه‌هایی همچون روش الگویی، قصه‌گویی، آموزش تفکر انتقادی، توکل، مراقبه، خودگردانی، در تربیت حماسی کودکان تاثیرگذار بود.

    کلیدواژگان: شاهنامه فردوسی، تربیت حماسی، حماسه، شجاعت پروری، کودک