نشریه معرفت ادیان
سال سیزدهم شماره 2 (پیاپی 51، تابستان 1401)

دعا به‌مثابه‌ عهد باطنی انسان و خداوند متعال و حلقه اتصال قلبی او با مبدا پیدایش خویش، امری مشترک در میان ادیان ابراهیمی است، به‌گونه‌ای‌که هر موحدی به‌خوبی حس می‌کند بدون دعا نمی‌توان طعم شیرین ایمان به غیب را درک نمود. به سبب جایگاه خاص دعا، این مقاله به دنبال مقایسه تطبیقی ارکان دعا در قرآن کریم و عهدین برآمده است. این تحقیق ازیک‌سو در دعاپژوهی و از سوی دیگر، در مباحث بین‌الادیان کاربرد دارد. روش نویسندگان مقایسه و تبیین مشترکات به سبکی جامع است تا گامی در مسیر تقریب مذاهب باشد. بدین‌روی، در سه بخش، جوانب گوناگون مربوط به ارکان دعا بررسی شده است: ارکان دعا در عهد عتیق، ارکان دعا در عهد جدید و ارکان دعا در قرآن. سپس مقایسه و ارزیابی صورت گرفته است. در مسیر تحقیق، اشتراکاتی به دست آمد که نشان‌دهنده وحدت ادیان آسمانی در جریان از سرچشمه‌ قادر متعال برای حرکت به سوی تمدنی جامع و نوین است.

بناهای مذهبی در ادیان گوناگون یک هدف مشترک دارند: ایجاد فضایی معنوی برای نیایش. این کار در سایه پشتوانه‌ها و اعتقادات مذهبی هر دین صورت می‌پذیرد و در اشکال منحصربه‌فردی بروز می‌یابد. هدف پژوهش حاضر مقایسه فضای کالبدی کلیسا و مسجد بر پایه مبانی انسان‌شناختی ادیان مسیحیت و اسلام است. مسیله اصلی در اینجا یافتن رابطه‌ای معنادار میان جایگاه انسان در معارف دین مسیحیت و اسلام با فضای کالبدی کلیسا و مسجد است و اینکه چگونه می‌توان از برقراری این ارتباط، در جهت آشکار ساختن عوامل و وجوه پنهان و موثر بر شکل‌گیری فضای کالبدی کلیسا و مسجد بهره برد؟ روش پژوهش توصیفی تحلیلی است و اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و از میان متون مقدس و منابع دینی دو آیین جمع‌‌آوری شده است. همچنین فضای کالبدی کلیساهای «گوتیک» و مساجد «مکتب اصفهان» به‌عنوان نمونه‌هایی از شاخص‌ترین مکاتب معماری دینی، پیکره‌ مطالعاتی این پژوهش را می‌سازند. براساس یافته‌های پژوهش، معماری کلیسا بر فاصله و عظمت پروردگار و سلطه او بر بنده خاطی و آلوده‌سرشت تاکید می‌ورزد، درحالی‌که معماری مسجد این عظمت را در وحدت میان معبود با عابد پاک‌سرشت جست‌وجو می‌کند.

ادیان ابراهیمی طبیعت را مسخر برای انسان‌ می‌دانند. بدین‌روی، نسبت به بحران‌های زیست‌محیطی مورد اتهام قرار گرفته‌اند. این مقاله با روش تحلیلی توصیفی کوشیده مسیله شان اخلاقی محیط‌زیست از نگاه اسلام و مسیحیت را با رویکرد تطبیقی بررسی کند. مسیحیت و اسلام قطعا شان اخلاقی مستقلی برای محیط‌زیست قابل اثبات نیستند؛ اما محیط‌زیست ازیک‌سو، به سبب داشتن مطلوبیت که یکی از عناصر ارزش اخلاقی است و از سوی دیگر، به سبب مسیولیت اخلاقی که هر دو دین بر عهده انسان‌ها قرار داده‌اند، تنها اثبات شان اخلاقی غیرمستقل برایش ممکن است. اما با مراجعه به متون مقدس اسلام و مسیحیت، درمی‌یابیم که اسلام در اثبات شان اخلاقی غیرمستقل برای محیط‌زیست جامع‌تر و دقیق‌تر عمل کرده است. نتیجه اینکه اتهام واردشده به این ادیان رد می‌شود و برتری اسلام در این زمینه ثابت می‌شود.

جرم زنا در کتب مقدس یهودیان و قرآن کریم و کتب روایی و فقهی مذهب امامیه از گناهان کبیره به‌شمار آمده و دارای مجازات‌های سنگینی است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی نقاط اشتراک و افتراق جرم زنا در میان منابع دو مذهب مذکور با رویکرد حقوقی پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در شریعت یهود، زنا یکی از جرایم علیه عفت عمومی است و اقسام گوناگونی همچون زنای با محارم، به عنف، محصنه و با دختر باکره دارد. در فقه امامیه نیز همین تقسیم‌بندی به استثنای مورد اخیر به چشم می‌خورد. در حقوق کیفری یهود زنا مجازات‌های شدیدی مانند رجم، سوزاندن در آتش و خفه کردن را به دنبال می‌آورد و با شهادت شهود و قانون «سوءظن» ثابت می‌شود و در مذهب امامیه این جرم، مجازات‌هایی مانند قتل، رجم و جلد دارد و راه‌های اثبات آن اقرار، بینه و علم قاضی است. براساس نتایج این پژوهش دین اسلام به‌طور عام و مذهب امامیه به‌طور خاص برخی از عوارض افراطی یا تفریطی احکام یهود را ندارد، بلکه در رابطه با مجازات و جرم زنا، رویکردی متناسب‌تر و معتدل‌تری برگزیده است.

مسیله آمیزش در دوره عادت ماهیانه مطمح‌نظر متون مقدس (کتاب مقدس و قرآن) ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) بوده و در این متون با رویکردهای گوناگون، احکامی را در این‌باره تشریع کرده‌اند. این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی، تطبیقی روشن ساخته که رویکرد عهد عتیق از کتاب مقدس کنونی به این موضوع، رویکردی سختگیرانه بوده و بیشتر ارتباطات عادی و جنسی میان مرد و زن در ایام عادت ماهیانه را ممنوع ساخته است. در مقابل، در عهد جدید و مسیحیت هیچ‌گونه محدودیتی در این‌‌باره وضع نگردیده است. قرآن در آیه 222 سوره «بقره»، صرفا آمیزش در این ایام را ممنوع کرده است که با توجه به مضمون آیه شریفه و روایات، به دست می‌آید که هدف اساسی از این ممنوعیت، رعایت بهداشت و تامین سلامت است؛ مطلبی که دانش روز پزشکی آن را تایید می‌کند.

سخن از مرجعیت سیاسی در حیات یک جامعه انسانی، درواقع وارسی صاحبان حاکمیت و اقتدار در آن جامعه است. در جامعه یهودی، هرچند پیدایش صهیونیسم و جعل دولتی با نماد حاکمیت یهود، فصل جدیدی فراروی این جامعه، به‌ویژه در خصوص مرجعیت سیاسی البته با روبند سکولایزم گشود، اما پرسش مهم آن است که در متن سنتی یهود، حقیقت مرجعیت سیاسی از حیث منشا حقانیت و حدود اقتدار آن چگونه است؟ و در این بین نقش مردم چیست؟ این نوشتار با جستاری اسنادی تحلیلی در پی پاسخ به این سوال‌ها سامان یافته و این حقیقت را روشن ساخته است که دین یهود حاکمیت اصیل و ذاتی را از آن خداوند می‌داند، به‌گونه‌ای‌که بی‌اذن خداوند هیچ مرجعیتی دارای مشروعیت و حقانیت نیست. از این نگاه، خداوند انبیا و سپس اوصیای آنها را برای رهبری مذهبی و سیاسی برگزید تا اقتدار الهی را در میان مردم به ظهور رساند و سپس عالمان با اصناف گوناگون، سلسله ماذونان الهی در اعمال اقتدار در جامعه یهود را استمرار بخشیدند. از نظر ‌اندیشه سیاسی یهود، نقش مردم، نه ایجاد مشروعیت، بلکه عینیت بخشیدن به حاکمیت ماذونان الهی بوده است.

شباهت‌ها و تفاوت‌های ادیان دو رویکرد «همگرایانه» و «واگرایانه» در گفت‌وگو و تقریب میان پیروان ادیان به‌وجود آورده است. هر دو رویکرد برای خود دلایلی دارند. این نوشتار بعد از مباحث مقدماتی، به معرفی دو رویکرد اصلی در تقریب ادیان پرداخته و دلایل رویکرد «واگرایانه»، از قبیل طبیعت انسان‌ها، تفاوت در مبانی ادیان، تفاوت در خاستگاه تقریب میان ادیان و دلایل نقلی را بررسی کرده است. در ادامه مبانی ارزش‌شناختی تقریب با مباحث ذاتی یا غیری بودن ارزش تقریب، مطلوبیت عمل و انگیزه در رویکرد «همگرایانه» مطرح و این رویکرد تقویت می‌شود. این تحقیق با رویکرد توصیفی ‌ تحلیلی، کوشیده تا کارکرد رویکرد همگرایانه را فراتر از رفع سوءتفاهم‌ها، به‌مثابه عامل مهم بسیج فرصت‌ها و توانایی‌ها ببیند و این ظرفیت در جهت کمال انسانی و جامعه دین‌داران، با سرمایه فطرت توحیدی ملاحظه شود.

تفاوت رویکردها و نظریه‌ها در پژوهش‌های ادیانی را بیشتر باید در جنبه‌های هستی‌شناسی جست‌وجو کرد. بازتاب نگرش پژوهشگر درباره جهان، ادیان و سرشت آن منجر به راهبردها، روش‌ها و نظریه‌های خاص می‌شود و موقعیت‌های متفاوت هستی‌شناسی، گفتمان و به‌تبع آن، نتایج متفاوتی را تولید می‌کند. دو گفتمان در فضای دین‌پژوهی مقایسه‌ای امروزه حاکم است. گفتمان «پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلاق با مرجعیت بلامنازع» میرچا الیاده و دیگری رویکرد «پسامدرنیسم و تاریخ‌مدار گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان ‌زیتل اسمیت که سهم عمده‌ای در نظام‌مند کردن ‌رشته دانشگاهی «تاریخ ادیان» دارد. این مقاله ضمن معرفی، واکاوی و بیان تقابل هستی‌شناسانه حاکم بر نظریه‌های این‌ دو دین‌پژوه برجسته، ارزیابی دقیق‌تر و فهم بهتری از مطالعه روشمند ساختارها و پدیدارهای دینی در پژوهش‌های بین‌ادیانی ارایه می‌دهد.