نشریه پژوهش های زبان عربی
پیاپی 5 (بهار و تابستان 1401)

نهج البلاغه پس از قرآن کریم از افتخارات ادبیات عرب و همه مسلمانان محسوب می شود. بسیاری از دانشمندان و شیفتگان حضرت در این کتاب گرانقدر پژوهش های فراوانی انجام داده اند اما علی رغم فراوانی پژوهش ها، تحقیق در زمینه تحلیل گفتمان ادبی در این کتاب شریف اندک است. خطبه چهارم گرچه در نهایت اختصار بیان شده است اما از فصیح ترین و بلیغ ترین سخنان حضرت علی(ع) به شمار می رود؛ بنابراین فهم بهتر این شاهکار ادبی نیازمند کشف ارتباط بافت موقعیتی و ساختارهای مختلف خطبه است. تحلیل گفتمان ادبی به بررسی و نقد متن های ادبی که تببین ارتباط و هماهنگی بافت موقعیتی با ساختارهای زبانی و بافت متنی کلام است، را برعهده دارد. پژوهش حاضر از منظر گفتمان ادبی به روش تحلیلی_ توصیفی و با ابزار کتابخانه ای به بررسی خطبه چهارم نهج البلاغه پرداخته است تا نشان دهد که ارتباط بین عناصر زیبا شناختی ادبی و بافت موقعیتی خطبه چگونه بر اقناع و تاثیرگذاری بر مخاطب موثر است. نتایج به دست آمده نشانگر این مطلب است که موقعیت ایراد خطبه از جمله دودستگی مردم و عدم اطاعت از دستورات امام، موجب به کارگیری ساختارهای مختلف جهت بیان و تصریح حضرت به برتری و شرافت خویش نسبت به دیگران، دفاع از مقام امامت و همچنین بیان واقعیات و عدم سکوت در شرایط حاکم بر آن زمان گردیده است.

پژوهش حاضر کوششی در جهت معناشناسی واژه فداء است. در دوره معاصر با گسترش دانش معناشناسی که یکی از محورهای اساسی در پژوهش های  قرآن است، روشی نو در این زمینه به وجود آمده که زبانشناسان را برآن داشته تا عنایتی خاص به واژه ها ولغات داشته باشند که غرض اصلی آنان کشف مراد الهی است. وبا توجه به اهمیت این موضوع در نظام معنایی قرآن اثر حاضر به هدف دستیابی به معانی واژه فداء است که این واژه در قرآن کریم در قالب یک معنای جامع قرار گرفته است وآن عوض یا بدلی که در مقابل رهایی از اسارت یا مکروهی قرار می گیرد خواه بند اسارت باشد یا تکلیفی ویا مانند آن ودر مقابل آنها عوضی پرداخته می شود که فداء نام دارد، که دارای مصادیق متعددی است از جمله: عوض از اسیر، کفاره، بدل ازخلع، عوض از ذبح اسماعیل و بدل از عقاب اخروی. بنابراین اثر حاضر با توجه به ماهیت موضوع به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است، که به تبین معانی فداء از طریق استخراج آن از کتب تفسیری ولغوی وفقهی وجمع آوری اطلاعات آن بر پایه مطالعات کتابخانه ای است.

ودیعه از جمله مسایل حقوقی و فقهی است که در قرآن کریم به آن اشاره گردیده و شامل انواعی من جمله امانت و عاریه و...است ودیعه درمیان عامه ی مردم بیشتر با عنوان امانتداری مادی مطرح می شود. آنچه حایز اهمیت و ضرورت است اینکه با توجه به آیات قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) ودیعه علاوه بر امانتداری مادی شامل امانت های معنوی و حقوقی نیز می گرددکه پژوهشگر درصدد بررسی احکام فقهی و ادبی و حقوقی آن است تا مصادیق ودیعه از بعد مادی و معنوی شناخته شده و درزندگی فردی و اجتماعی به نحو احسن اعمال گردد زیرا که ودیعه مساله ای فراگیر و مبتلا به است و ابعاد گوناگون زندگی انسان را دربرمی گیرد. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با ابزارکتابخانه ای و رجوع به تفاسیرادبی و فقه القرآن و کتب حقوقی احکام مربوط به ودیعه و مصادیق آن بیان گردیده است. از جمله احکام فقهی که بر امانت مترتب است وجوب رد امانت به صاحب آن و تحریم خیانت درامانت و عدم ضمان امین به شرطی که کوتاهی نکرده باشد و تقاص از امانت است که درتمام انواع امانت جاریست و شامل همه ی افراد اعم از مسلمان و کافر وفاسق می شود.دربعد حقوقی امانت علاوه بر عقود بر معادلات حقوقی چون وصایت و ولایت و رابطه ی امانی مانند شغل ها نیز می شود و با خیانت در آنهامثل سوءاستفاده از جایگاه شغلی و یا ضایع کردن حقوق دیگران فرد خاین ضامن است که دربیشتر موارد مورد اجرای مجازات قانونی قرارمی گیردو دربرخی موارد درقانون مجازاتی برای آن تعریف نشده اما به حسب اخلاق و مرام انسانی خاین در امانت است.

یکی از آیات مهم در قرآن کریم که بر ولایت و امامت امیرالمومنین علیه السلام دلالت می کند، آیه ولایت است؛ این آیه در شان امام علی علیه السلام نازل شده است. بین علمای امامیه اتفاق نظر است و خیلی از علمای اهل سنت نیز این شان نزول را ذکر کرده اند. قراین داخلی و خارجی (شان نزول) گواهی روشن بر این است  که این امکان وجود ندارد که آیه را بر معنای مثل دوستی و مدد  و .. حمل کرد. و تنها مطلبی که بر آیه دلالت می کند همان اولی به تصرف و سرپرست بودن امیرالمومنین علیه السلام است. از آنجایی علمای اهل سنت با سابقه ی ذهنی اینکه خدا و پیامبر برای مومنین ولی و سرپرستی بعد از رسول را انتخاب نکرده اند، تلاش نموده اند که آیه را حمل بر معنایی کنند که خلاف ظاهر آن است، و بجای اینکه دلیلی بر این مدعای خود بیاورند، شبهاتی را در این مورد ایجاد کرده اند. تحقیق حاضر به روش توصیفی و تحلیلی ادبی  آیه ولایت پرداخته است و از دست آورد های این تحلیل ادبی آیه ولایت  و پاسخ به شبهات را مورد بررسی قرار داده است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی مسایل صرفی در دعای هفتم صحیفه سجادیه انجام گرفت.پرسش اصلی این پژوهش این بود که «دردعای هفتم صحیفه سجادیه چه تعداد فعل و چه تعداد اسم به کار رفته است؟ » برای پاسخ به این پرسش، پژوهش حاضربا روش توصیفی تحلیلی انجام گرفت .براساس یافته های پژوهش، مشخص شد که در دعای هفتم صحیفه سجادیه قواعد صرفی بسیار پیچیده ای به کار نرفته بلکه قواعد  بسیار ساده و قابل درک وفهم برای طالبان نکات صرفی است. در پژوهش حاضر تمامی فعل ها واسمها از نظر صرفی مورد بررسی قرار گرفتند و قواعد اعلال فعل ها در فراز های این دعا بررسی شد. هر خواننده ای با کمی دقت در فراز های این دعا پی می برد که امام سجاد علیه السلام از الفاظی نامانوس و دشوار استفاده نکرده است و معانی دقیق دعا را با کلامی شیوا وساده بیان فرموده اند.