نشریه معرفت کلامی
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 27، پاییز و زمستان 1400)

یکی از مباحث مهم اعتقادی که متکلمان اسلامی اهتمام جدی به آن داشته‌اند بحث «کلام الهی» است. در باب حقیقت کلام الهی دیدگاه‌های متفاوتی ارایه شده است. ازجمله آنها دیدگاه خواجه نصیر‌الدین طوسی است. پرسشی که این پژوهش بدان پرداخته این است که آیا تبیین خواجه نصیرالدین از حقیقت کلام الهی، براساس تفسیر شارحان او، می‌تواند پاسخی قانع‌کننده نسبت به حقیقت کلام الهی به‌شمار آید؟ این نوشتار پس از اشاره به دیدگاه‌های گوناگون در‌باره حقیقت کلام الهی، با روش توصیفی تحلیلی و همچنین کتابخانه‌ای، دیدگاه ایشان را براساس تفسیر شارحان آثارش (علامه حلی و محقق لاهیجی) بررسی و ارزیابی کرده و به این نتیجه رسیده است که تفسیر علامه حلی از، دیدگاه خواجه نصیرالدین کامل به‌نظر نمی‌رسد؛ و تفسیر محقق لاهیجی از آن افزون بر اینکه ایشان سخن خواجه نصیرالدین را طبق دیدگاه و مذاق خودش تفسیر نموده با اشکالاتی مواجه است. سپس دیدگاه کامل و جامعی که از این اشکالات مبرا باشد پیشنهاد داده است.

براساس آموزه‌ای قرآنی، از آنچه خدا انجام می‌دهد سوال (بازخواست) نمی‌شود (انبیاء: 23). مقاله حاضر با بررسی رابطه سنجش و بازخواست درباره افعال الهی براساس تفسیر علامه طباطبایی، تلاش دارد به تبیین تازه‌ای از مبنای سوال‌ناپذیری فعل باری دست یابد. به زبان منطق ریاضی، «بازخواست کردن» محمولی چهار موضعی است: کسی (1) از کسی (2) درباره چیزی (3) در نسبت با معیاری مشخص (4) بازخواست می‌کند. در تفسیر علامه از آیه «لایسال»، موضع چهارم یعنی «معیار سنجش» همان موضع سوم یعنی «فعل الهی» است. از نظر ایشان، چون ملاک سنجش افعال دیگران حکمت و مصلحتی است که از فعل الهی اقتباس شده، بنابراین افعال الهی را نمی‌توان با چنین ملاکی سنجید. بدین‌سان، سنجش‌ناپذیری افعال الهی به‌مثابه شرطی برای بازخواست‌ناپذیری آن قلمداد می‌گردد. این پژوهش علاوه بر بهره‌مندی از ابزار منطق محمولات، برخی مبانی معرفتی در تفسیر علامه طباطبایی در مقایسه با برخی تفاسیر رقیب را نیز بررسی می‌کند تا به تحلیل دقیق‌تری از دیدگاه ایشان در عینیت فعل الهی با حکمت دست یابد.

قاضی سعید قمی هر‌گونه سنخیتی میان خداوند و ممکنات را مردود می‌داند و براین‌اساس وجود هرگونه صفتی اعم از صفات عین ذات یا زاید بر ذات‌ را در خداوند انکار می‌کند. لذا به نظر وی خداوند را جز به سلب نمی‌توان شناخت. وی برای نظریه توحیدی خود، ادله عقلی گوناگون و متعددی اقامه کرده است. در این نوشتار، این ادله عقلی گردآوری شده و مورد نقد قرار گرفته‌اند. عمده اشکالات وارد بر ادله عقلی قاضی سعید از این قرارند: خلط میان ترکیب خارجی و ترکیب تحلیلی، عدم تفکیک میان علیت خارجی و علیت تحلیلی، تسری اشکالات صفت زاید بر ذات به صفت عین ذات، مرادف یا مساوی گرفتن هر‌گونه علمی با احاطه وجودی عالم نسبت به معلوم، اعتقاد به ملازمه بین علم و مورد تصرف واقع شدن معلوم، مرادف گرفتن هر‌گونه صفتی با حد وجودی و اینکه هر موصوفی ضرورتا محدود است، خلط میان حاکی و محکی، اعتقاد به منافات داشتن سنخیت وجودی با فقر وجودی ممکنات نسبت به خداوند، ملازم دانستن تشکیک وجودی با کمی بودن دو طرف تشکیک.

نظریه‌های طرح‌شده در کیهان‌شناسی نوین، از‌جمله مسایل مهم در رابطه علم و دین و فلسفه است. برخلاف مدل‌های استاندارد مه‌بانگ که به نظر شماری از اندیشمندان توافق قابل‌ملاحظه‌ای با عقاید پایه دینی مانند آفرینش الهی و حدوث زمانی جهان دارد، شماری از مدل‌های کوانتومی آن دستاویزی برای مخالفت با خداگرایی و آفرینش‌باوری قرار گرفته است. از این‌گونه است «مدل بی‌مرزی هاوکینگ هارتل» که می‌کوشد در عین پذیرش تناهی جهان؛ با نفی تکینگی آغازین و زمان صفر مطرح در مدل استاندارد، کرانمندی آن را نفی و به این وسیله وجود خدا و نقش بی‌بدیل او در آفرینش را مردود اعلام کند. مقاله پیش‌رو بر آن است تا به روش کتابخانه‌ای توصیفی نظریه یادشده را معرفی و سپس به روش عقلی تحلیلی، به‌ویژه با تکیه بر حکمت متعالیه، آن را مورد سنجش قرار داده، مبانی و نتایج فلسفی و الهیاتی‌اش را آشکار سازد. ماحصل تحقیق این است که مدل یادشده فاقد استانداردهای لازم علمی و پشتوانه‌های تجربی و نظری است. افزون بر آن، بر فرض درستی اصل نظریه، بر هیچ‌یک از نتایج فلسفی و الهیاتی موردنظر هاوکینگ دلالت نداشته و برداشت‌های صورت‌گرفته، همه ناشی از ضعف بن‌مایه‌های فلسفی و فاقد استواری لازم است.

در نظام اعتقادی شیعه «علم امام» از ویژگی‌ها و مقومات مهم امامت است، به‌گونه‌ای‌که نقش زیرساختی و بنیادی بر دیگر ویژگی‌های امامت، مانند نصب الهی و عصمت دارد و ازجمله امتیازاتی است که امامت با آن مورد سنجیده می‌شود. شیعیان از بدو پیدایش مسیله امامت تاکنون به علم امام نظر ویژه داشته‌اند و با رویکردهای گوناگون درباره کم‌ وکیف آن اظهارنظر نموده‌اند. ازجمله شخصیت‌های کلامی معاصر علامه مصباح یزدی است که در زمره متکلمان، از خود آثار معارفی قابل‌توجهی به‌ یادگار گذاشته و آراء کلامی او مدنظر ویژه کلام‌پژوهان قرار گرفته است. این جستار بر آن است تا در حد یک مقاله، کم ‌وکیف علم امام را که اخیرا به یکی از آموزه‌های اعتقادی چالش‌برانگیز روز تبدیل شده است با توجه به آثار به ‌یادگار مانده از ایشان مطالعه و بررسی کند تا کمیت وکیفیت علم امام که براساس بیان ایشان علاوه بر استدلالات عقلی با روایات نیز همخوانی دارد به‌طور ویژه نمایان گردد و از این رهگذر، رویکرد کلامی ایشان و پاسخ به بعضی از شبهات مربوط به علم امام نیز به اجمال مطمع‌نظر قرار گیرد.

شاید عمده دلیل در افتراقات کلامی مذاهب و یا اختلافات کلامی در یک مذهب، مستندات حدیثی یا برداشت‌های متفاوت از احادیث توسط پیروان هر اندیشه باشد. احادیث فراوانی به‌ویژه در سده‌های اولیه از سایر فرق و مذاهب اسلامی به حوزه تشیع راه یافته است. پدیده انتقال حدیث در کنار محسنات و فواید فراوانی که به همراه داشته، موجب بروز پیامدهای ناخوشایندی نیز در فرقه امامیه گردیده است. این نوشتار درصدد است تا به یکی از عوارض سوء این مهم بپردازد: ایجاد اختلافات کلامی. ازاین‌رو، با تمرکز بر دو گزاره «سهو‌النبی» و روایات «تحریف قرآن» در آثار شیخ صدوق نشان خواهیم داد که آغازگر اختلافات بعدی و اندیشه‌های ناسازگار با اجماع شیعی در خصوص اعتقاد به سهو پیامبر توسط شیخ صدوق و اندیشه ناسازوار تحریف قرآن توسط دیگران؛ راه یافتن اخبار اهل‌تسنن به دایره حدیثی شیعه و استناد عالمان شیعی بدین احادیث و عدم توجه به ریشه‌های حدیثی منقولات کتب اولیه است. تعدد طرق و کثرت نقل و شروع این روایات از اهل‌تسنن در مقایسه با منابع شیعی ازجمله قراین بر صحت مدعای این نوشتار در اصالت سنی بودن این اخبار است.

خداوند برای هدایت انسان‌ها افرادی را برگزیده و به نبوت برخی از آنان در قرآن تصریح کرده است. ولی پیامبر بودن بعضی از افراد مانند حضرت خضر (ع) به‌روشنی بیان نشده است. این مسیله زمینه‌ای شده تا بین دانشمندان اسلامی درباره شخصیت، نبوت و جایگاه و مقام ایشان اختلاف ایجاد شود. برخی از عرفا بر این باورند که عنوان «خضر» یک مقام معنوی است، نه یک شخصیت عینی؛ ولی بسیاری از دانشمندان اسلامی بر این باورند که حضرت خضر  موجودی حقیقی و عینی است. این دسته نسبت به فرشته یا انسان بودن وی و همچنین نبوت، ولایت و عبد صالح بودن او با یکدیگر اختلاف‌نظر دارند. مقاله حاضر در عین توصیف کامل دیدگاه‌های مذکور، با تحلیل و بررسی آیات قرآنی و روایات به این نتیجه دست پیدا کرده که آن حضرت انسان حقیقی و عینی بوده لیکن نبوت ایشان از آیات و روایات قابل اثبات نیست. ولی می‌توان از آیات قرآنی مقام ولایت را برای ایشان اثبات نمود.

انسان به‌طور فطری موجودی کمال‌گراست. این گرایش والا انسان را دایم در مسیر حرکت و رشد قرار می‌دهد. شناخت آخرین مرتبه کمال و محل تحقق آن نقش بسزایی در جهت‌دهی به رفتار و افعال انسان دارد. پژوهش پیش‌رو دیدگاه قرآن کریم درباره محل تحقق کمال نهایی انسان را به شیوه مطالعه کتابخانه‌ای و روش توصیفی تحلیلی و با رعایت ضوابط تفسیر موضوعی بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد آیات وحی هر سه نشیه دنیا، برزخ و قیامت را محل وقوع کمال نهایی انسان می‌داند که متناسب با ظرفیت وجودی هر عالم، مراتبی از کمال نهایی برای انسان به‌وقوع می‌پیوندد. مطابق آیات وحی، در عالم دنیا به‌تبع انجام افعال اختیاری، چنین کمالی محقق می‌گردد. آیاتی که از ارتزاق، هدایت و اصلاح در عالم برزخ سخن می‌گوید بر تحقق کمال نهایی در عالم برزخ دلالت دارد و موید به روایات متعدد نیز هست. قرآن کریم در آیات متعددی مسیله خروج بعضی انسان‌ها از جهنم، افاضه رحمت و مغفرت و تحیت در بهشت، تزکیه بهشتیان، درخواست اتمام نور و حرکت نورانی بهشتیان، تسبیح و تحمید آنان، شهود و ملاقات پروردگار و ارتزاق مومنان در بهشت را مطرح می‌نماید که می‌توان برای اثبات تحقق کمال نهایی در عالم قیامت از آنها استفاده کرد.

معاد یکی از اصول اعتقادی دین اسلام و مورد تاکید فراوان قرآن است. آیا هر نگرشی به انسان می‌تواند با معاد قرآنی سازگار باشد؟ هدف این مقاله، ارایه حقیقت معاد قرآنی و نگرشی صحیح به انسان است که بنا بر آن، معاد قرآنی معنا می‌یابد. روش این مقاله در جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و در حل مسیله، توصیفی ‌ تحلیلی است. مهم‌ترین یافته‌های این مقاله عبارت‌اند از: 1. دوساحتی بودن انسان به‌روشنی از آیات «توفی» به‌ دست می‌آید؛ بنابراین انسان دارای جسم مادی و روح مجرد است؛ 2. مادی‌گرایان و مشرکان مکه در صدر اسلام و برخی متکلمان با نگرش مادی‌انگارانه صرف به حقیقت انسان، همگی در تصویر صحیح از معاد دچار اشکال‌اند؛ 3. تنها نگرش صحیح به انسان که با معاد قرآنی سازگار است، نگرش فلاسفه اسلامی و برخی دیگر از متکلمان به انسان است که بنا بر آن، روح مجرد انسان پس از مرگ، باقی است و در قیامت به بدن او بازمی‌گردد.

بیانات دینی درباره حوض کوثر را می‌توان از معارف عمیق اسلام دانست. تحلیل حقیقت حوض کوثر می‌تواند موجب تعمیق باور به این آموزه دینی و ایجاد تصویری روشن از آن شود. این نوشتار در پاسخ به این پرسش که «حقیقت حوض کوثر چیست؟»، با روش توصیفی‌ تحلیلی، ضمن دقت در ویژگی‌های حوض کوثر در روایات، به تبیین و تحلیل این پدیده و تبیین سرچشمه‌های آن با رویکرد عرفانی پرداخته‌ است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که پیوستگی دنیا و آخرت از سنخ ظهور و تجلی است و در آخرت باورها و اعمال انسان، تجسم پیدا می‌کند. حوض کوثر ظهور حقیقت هدایتی است که انسان در دنیا از طریق تعالیم قرآن و عترت دریافت نموده ‌است؛ لذا دریافت هدایت در دنیا از اولیای دین، در آخرت به شکل دریافت شراب طهور از ساقی کوثر ظهور می‌کند. سرچشمه حوض کوثر دو نهر بهشتی به نام «تسنیم» و «ماء معین» است. «تسنیم» برترین شراب بهشتی است که مقربان آن را به صورت خالص می‌نوشند. «ماء معین» نیز یکی از شراب‌های ویژه بهشتی است. ترکیب «تسنیم» و «ماء معین» در حوض کوثر را می‌توان ترکیبی از علوم توحیدی و محبت ولایت الهی دانست.

یکی از مهم‌ترین مسایل در فلسفه دین و کلام جدید مسیله «شر» است که توجه جدی متفکران در همه ادیان و نحله‌ها را به خود جلب کرده است. این مسیله در کلام اسلامی صورت دیگری پیدا می‌کند و با عنوان «مسیله شرور» طرح می‌شود. تا جهان ماده باقی است، جدال با شر هم ادامه دارد و باور دینی نسبت به صفات عدالت، حکمت و رحمانیت خداوند در معرض هجوم غیرمتدینان واقع می‌شود، بدین روی مقاله حاضر می‌کوشد تا تقریر و تحلیلی از پاسخ‌های غزالی، عالم مسلمان اشعری که تلاش زیادی برای حل مسیله شرور نموده است، ارایه دهد. این نوشتار به شیوه «کتابخانه‌ای»، آثار این متکلم را بررسی کرد و ضمن تلاش برای فهم و ارایه پاسخ‌های وی، به توصیف و تحلیل رویکردها و مبانی آنها پرداخته است. شش پاسخ از میان آثار غزالی استخراج شد که از میان آنها، برتری خیرات نسبت به شرور، نظام احسن، شرور به‌ مثابه عامل رشد و نظریه «جبران» قابل قبول‌تر به‌نظر می‌رسند.

نقش الهیات در کنترل و حل بحران فراگیر زیست‌محیطی مهم و تاثیر‌گذار است. آیت‌الله جوادی آملی با تبیین رابطه انسان و طبیعت مبتنی بر جهان‌بینی توحیدی و جایگزینی عنوان «خلقت» به جای «طبیعت»، درصدد ارایه راه‌حلی برآمده‌است. لوازم خاص دیدگاه مذکور مبتنی بر آن است که انسان در مقام خلیفه‌اللهی، برترین مخلوق هستی بوده و طبیعت مسخر اوست. از سوی دیگر، وی امانتدار و مالک طبیعت به‌نحو مشروط و ماذون از سوی خداوند است. درک صحیح این جایگاه به هماهنگی و تعامل مطلوب بشر با طبیعت منجر می‌شود. ایشان مهم‌ترین موانع ارتباط صحیح انسان با طبیعت را روحیه سلطه‌جویی و استکبار‌طلبی بشر امروز بر مبنای جهان‌بینی مادی‌گرایانه و انسان‌مدارانه تعبیر می‌کند. از نظر ایشان، توجه به آثار و ثمرات مادی و معنوی طبیعت و کارکرد آن در سلامت و رشد معرفتی، عقلانی و روحی انسان و درک تاثیرات متقابل روابط وی با زیست‌بوم براساس نگرش توحیدی به هستی، عملکرد بشر را نسبت به طبیعت اصلاح و تنظیم می‌نماید که ثمره آن آبادانی و تکامل مادی و معنوی محیط‌زیست و حل بحران‌های آن خواهد بود.