نشریه مطالعات اسلامی زنان و خانواده
سال نهم شماره 1 (پیاپی 16، بهار و تابستان 1401)

هدف اصلی پژوهش ترسیم نقشه علم نگاشتی برون دادهای حوزه جنسیت، زنان و خانواده در کشورهای اسلامی از طریق هم رخداد واژگانی در پایگاه وب آو ساینس است. این پژوهش از نظر نوع، کاربردی و روش پژوهش تحلیل هم رخداد واژگان از روش های علم سنجی است. قالب مقاله، چکیده نشست ها و نقد و بررسی کتاب بیشترین سهم را به خود اختصاص داده اند. بیشترین تکرار کلیدواژه ها مروبط به خشونت خانگی با واژه های خشونت همسر، شیوع، زنان، تجاوز و بهداشت و سلامت است. همچنین حیطه های موضوعی برتر، به موضوعات زنان، جنسیت، شیوع، بهداشت و سلامت، خشونت خانگی و خشونت شریک جنسی صمیمی اختصاص یافته است. واژگان تولیدات علمی در 7 خوشه قرار گرفته اند. واژه زنان در سه سنجه ی مرکزیت درجه، مرکزیت نزدیکی و مرکزیت بینابینی در پایگاه وب آو ساینس در رتبه ی اول قرار دارد و شبکه هم رخدادی واژگان دارای پیوستگی زیاد می باشد. گستردگی دامنه مطالعات جنسیت و زنان در رشته های مختلف، توجه بیش از پیش به مسایل مربوط به حقوق زنان و مطرح شدن مسایلی چون خشونت، بهداشت و سلامت زنان و ابعاد مختلف آن ها در مباحث حقوق زنان در کشورهای اسلامی از جمله نتایج این پژوهش است.

یکی از مباحث چالش برانگیز در عصر جدید حضور اجتماعی و خصوصا اشتغال بانوان است. دیدگاه برابری طلبی در اشتغال که در ابتدا دست یافتنی و منطقی به نظر می رسید درگذر زمان با چالش های جدی مواجه شد. به تدریج مشخص شد برای حضور بانوان در عرصه اشتغال ملاحظات و برنامه ریزی های پیچیده ای نیاز است تا جامعه با آسیب هایی همچون کاهش رشد جمعیت روبرو نشود. گام های زیادی در سراسر جهان برای حل چالش های به وجود آمده شکل گرفت و مسیر تکاملی خود را طی کرد. این پژوهش در نظر دارد بامطالعه عملکرد دولت یازدهم در حوزه اشتغال بانوان چگونگی برخورد کشورمان با مسیله اشتغال زنان را در این بازه زمانی موردمطالعه قرار دهد. به این منظور سیصد صفحه از سخنان خانم مولاوردی معاونت امور زنان و خانواده دولت یازدهم به عنوان سخنگوی دولت در حوزه بانوان مورد تحلیل مضمون قرار گرفت. این سخنان در پنج سطح، مبانی نظری، دغدغه های جاری، چشم اندازها، برنامه ها و اقدامات دولت طبقه بندی شدند. نتایج پژوهش نشان داد دولت یازدهم بر برابری جنسیتی، اشتغال محوری بانوان و سوق دادن آنان به عرصه های اقتصادی و سیاسی تاکید دارد که نقطه مقابل پذیرش نقش های جنسیتی، خانواده محوری و حضور بانوان در عرصه های فرهنگی و اجتماعی است.همچنین ارجاعات مکرر به سند توسعه پایدار یا همان 2030 پیگیری اهداف و مطالبات آن، عدم ارجاع به اسناد بالادستی و سیاست های کلی ابلاغی رهبری و یا حرکت به سمت الگوهای بومی و درون زا در حوزه اشتغال بانوان در سیاست های دولت یازدهم مشهود است.

هدف پژوهش حاضر واکاوی جامعه شناختی رابطه دینداری با سلامت اجتماعی در بین زنان شهرستان شوش می باشد. مطالعه حاضر با توجه به اهداف، ماهیت و نحوه انجام کار در زمره تحقیقات پیمایشی مقطعی است. جامعه آماری تحقیق حاضرشامل تعداد زنان 55-18 ساله شهرستان می باشد. براساس اطلاعات موجود تعداد آن ها برابر با 25000 نفر است. نمونه آماری پژوهش حاضر با استفاده از فرمول کوکران 378 نفر به دست آمد. ابزار جمع آوری اطلاعات و اندازه گیری متغیرها در این پژوهش با استفاده از پرسشنامه خود ساخته محقق می باشد. یافته های حاصل از ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین دینداری و ابعاد آن (اعتقادی، مناسکی) با سلامت اجتماعی رابطه مستقیم معنی داری وجود دارد و بعد مناسکی تاثیر بیشتری بر سلامت اجتماعی دارد. نتایج تحلیل رگرسیون دو متغیره بین دینداری و سلامت اجتماعی نشان داد مقدار ضریب تعیین برابر با 131/0 بوده و بیانگر این است 1/13درصد از تغییرات میزان سلامت اجتماعی به متغیر مستقل دینداری مربوط است.

طبق ادله، چنان چه تداوم رابطه زوجیت، به تضییع حق، ضرر و عسر و حرج برای زن منتهی شود، حکم طلاق، قرار داده شده است. اسلام با حکم رجوع بعد از طلاق و قراردادن دوره عده، به زوجین فرصت می دهد درباره خود، فرزندان و... بیاندیشند و نسبت به جدایی یا تداوم رابطه زوجیت تصمیم بگیرند. درباره ماهیت رجعت در طلاق، دو دیدگاه ارایه شده است: دیدگاهی آن را حق زوج تلقی کرده که مشخصه دایمی حق، قابلیت اسقاط است و نظری دیگر، آن را حکم شرعی جواز به شمار می آورد که قابل اسقاط و صلح و هبه و مانند آن نیست و هرکدام برای نظر خویش، دلایلی ارایه نموده اند. ازآنجاکه این مسیله در موضوعات خانوادگی دارای اثر حقوقی و واجد جنبه های کاربردی است، لازم است با ارایه توصیفی درست، مبانی و ادله فقهی و حقوقی آن تحلیل شود و مبتنی بر استناد و استدلال، نظر نهایی مساعد نظم خانواده، استنباط گردد. بنابراین در این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای و به روش توصیفی - تحلیلی و استنباطی به این پرسش های مهم پرداخته شده است که ماهیت رجوع در طلاق رجعی چیست؟ ادله اثباتی آن چگونه تقریر و تبیین می شود؟ و آثار کاربردی آن در نظام حقوقی چه می باشد؟ در بررسی گزارش های توصیفی و نیز ادله قرآنی، روایی، قواعد اصولی، آراء فقهی و مناسبت و حفظ مصالح خانواده، این نتیجه اخذ شده است که ماهیت رجوع، حقی برای زوج است و می توان آن را در چارچوب امتیازات حق قابل اسقاط، نقل و انتقال، تعویض و تقویم، صلح و هبه و... مورد سنجش و ارزیابی قرار داد.

نکاح به عنوان یکی از عقود اسلامی، نقطه آغاز یک خانواده است. درباره این عقد و مراحل قبل و بعد از آن، احکام متنوعی مطرح شده است. یکی از احکام مرتبط با خواستگاری، که بسیاری از فقها بر آن تاکید و بر آن ادعای اجماع کرده اند، حکم وجوب پاسخ مثبت به خواستگاری مومن است. آنچه این نوشتار در پی آن است یافتن و دسته بندی اقوال موجود فقهای امامیه در این زمینه و نقد و بررسی ادله قایلان به وجوب اجابت است. در این راستا، با روش توصیفی- تحلیلی، میراث مکتوب فقهای امامیه مورد کندوکاو قرار گرفته است. آنچه به عنوان نتیجه این بحث قابل طرح است اینکه حکم وجوب پاسخ به خواستگاری مومن، پشتوانه ای در ادله فقهی ندارد و با اصل برایت می توان این وجوب را منتفی دانست. علاوه بر این اصل، ادله دیگری مانند سیره معصومان (ع) در زندگی شخصی، عدم وجوب اصل نکاح و همچنین توالی فاسد بر قایل شدن به وجوب، دلالت بر عدم وجوب دارد. آنچه ادله قایلان به وجوب، توان اثبات آن را دارد، وجوب اجابت پدر به خواستگار در صورت هم کفوبودن و تمایل دختر به خواستگار است.

پژوهش حاضر با هدف تعیین شاخص های سلامت جنسی و تدوین الگوی پیشگیری از خیانت زناشویی از منظر قرآن کریم صورت پذیرفت. این پژوهش با استفاده از روش های استنطاقی، تحلیل محتوا، روش دلفی و مطالعه میدانی انجام شده است. در بخش کیفی، از رویکرد تحلیل محتوا استفاده گردید. سپس شاخص های سلامت جنسی شامل پایبندی به ارزش ها، خودمراقبتی، داشتن حیا، عفاف و پاکدامنی، انجام ازدواج، ازدواج مناسب، ازدواج مجدد و چندهمسری، تعامل مناسب بین زن و شوهر، طلاق شایسته، رفتار جنسی سالم، رفتار جنسی ناسالم و روش های مقابله با انحرافات جنسی استخراج گردید. به منظور ارتباط سنجی این شاخص ها، از مطالعه میدانی استفاده شد. جامعه آماری، شامل 572 نفر بودند و در تدوین الگوی پیشگیری از خیانت زناشویی، 8 شاخص تایید شد. نتایج تحقیق نشان می دهد با توجه به آیات و مستندات کلام وحی، در خصوص شاخص های سلامت جنسی که مفصلا به عوامل و راهکارهای آن و روش های مقابله با انحرافات جنسی پرداخته شده است، وجود این مبانی، ضمن تقویت روابط زناشویی و تحکیم خانواده، موجبات پیشگیری از خیانت های زناشویی در زندگی مشترک را فراهم می آورد.

هدف پژوهش حاضر، مقایسه اثربخشی آموزش زوج درمانی مبتنی بر روش های شناختی- رفتاری اسلامی و ذهن آگاهی بر طرحواره های ناسازگار اولیه، رضامندی و میزان اعتماد زناشویی در زوجین جوان شهر اراک است. بدین منظور طی یک پژوهش توصیفی از نوع علی- مقایسه ای با طرح پیش آزمون- پس آزمون شامل دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل بود که 48 نفر با روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند و پرسشنامه های طرحواره های ناسازگار اولیه یانگ، رضامندی زناشویی جدیری و مقیاس اعتماد زناشویی رمپل- هولمز، میان آنها اجرا گردید تا میزان طرحواره های ناسازگار اولیه، رضایت و اعتماد زناشویی را ارزیابی کند. سپس مداخلات آموزشی انجام گرفت و بار دیگر، پس آزمون از گروه نمونه صورت پذیرفت. برای تحلیل داده ها، از آزمون تحلیل واریانس یک راهه و آزمون تعقیبی فیشر استفاده شد. نتایج تحلیل داده ها نشان داد آموزش زوج درمانی های مبتنی بر شناختی- رفتاری اسلامی و ذهن آگاهی، تفاوت معناداری نداشت.

فرزندآوری، یکی از مسایل مهم پیش روی جوامع گوناگون است که از ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، فقهی، حقوقی و اخلاقی، مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی این مسیله، با نگرش اخلاقی به دلیل حیثیت های مهم علم اخلاق در زندگی حایز اهمیت است. در اخلاق هنجاری، که یکی از شاخه های علم اخلاق است، سه نظریه وظیفه گرایی، پیامدگرایی و فضیلت گرایی مطرح است. دراین میان، سودگرایی که شاخه ای از پیامدگرایی به شمار می آید و بیشترین رواج را در غرب دارد، به تبیین استدلال هایی بر درستی یا نادرستی فرزندآوری به لحاظ اخلاقی پرداخته است . سودگرایان معتقدند اگر فرزندآوری نتایج مطلوبی در پی داشته باشد، به لحاظ اخلاقی، درست و در غیر این صورت، نادرست است. سودگرایان برای اخلاقی بودن فرزندآوری، به دلایل متعددی پرداخته اند؛ از جمله: دلایل اقتصادی و دلایل روان شناختی. با توجه به اهمیت مسایل اقتصادی در جهان امروز، بررسی این دسته از دلایل سودگرایان، از اهمیت ویژه برخوردار است. در این مقاله، به روش عقلی به بررسی و نقد استدلال های سودگرایان بر اخلاقی بودن فرزندآوری پرداخته شده است. بر اساس یافته های پژوهش، نقدهایی با عناوین تنزل انسان از جایگاه خود، جواز سقط جنین و نوزادکشی، جواز به کشی، صنعتی شدن و کاهش نیاز به نیروی کار انسانی، جواز سقط کردن جنین های ناقص و فرزندان معلول، عدم ملازمه افزایش جمعیت و منفعت اقتصادی و لزوم تقدم منفعت اقتصادی خانواده بر استدلال های سودگرایان در اخلاقی بودن فرزندآوری در دو بعد منفعت اقتصادی خانواده و اجتماع وارد است. بنابراین برای اخلاقی بودن فرزندآوری باید به دنبال اقامه استدلال های وظیفه گرایانه بود.

تغییر جنسیت، از مباحث نوپدید حقوق و موثر بر روابط فی مابین زوجین اعم از مناسبات مالی و غیر مالی و نیز موثر بر وظایف والدگری است. گرچه این مقوله، مورد گفتگوی فقها و پیرو آن، مورد قبول قانون گذار است، اما قانون گذار از کنار بیان تفصیلی قواعد و ضوابط این مهم عبور کرده است و ازاین رو، در فرایند دادرسی از وحدت رویه برخوردار نیست. این مقاله با عنایت به سکوت قانون گذار، درصدد بررسی حقوق مالی زوجه شامل: مهریه، نفقه، اجرت المثل و هزینه هایی است که زوجه در زندگی متحمل شده است. بررسی مهریه در تغییر جنسیت، ناظر به جایگاه زوجین است؛ ازاین رو تغییر جنسیت زوج یا زوجه در بررسی مهریه مورد عنایت قرار خواهد گرفت، اما در نفقه، که از وظایف زوج است، با توجه به اینکه ازدواج با تغییر جنسیت، منحل می شود، موضوع نفقه زوجه سابق نیز منتفی است. ولی زوجه سابق می تواند نفقه زمان گذشته، اجرت المثل و هزینه هایی که در زندگی مشترک کرده است را مطالبه نماید.

امروزه یکی از مسایل مهم در جوامع اسلامی، حضور زنان در عرصه های سیاسی- اجتماعی در زمان پیامبر خدا می باشد که آشنایی با آن، برای زنان متعهد مسلمان در راستای مشارکت در تحقق حکومت جهانی اسلام حایز اهمیت است. این پژوهش، ضمن بررسی آیات قرآن و شواهد تاریخی و با توجه به تفاسیر مفسران معاصر فریقین (سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن از مفسران اهل تسنن و علامه سیدمحمدحسین طباطبایی در المیزان فی تفسیر القرآن از مفسران شیعه) درصدد پاسخ به چگونگی نقش سیاسی زنان در صدر اسلام است. این نوشتار همچنین با روش توصیفی و تطبیقی، ضمن تبیین دیدگاه های این دو مفسر مسلمان، مشارکت زنان را در سه عرصه بیعت، هجرت و جهاد، به عنوان حوادث مهم و سرنوشت ساز آن زمان، بیان می کند. نتایج به دست آمده نشان می د هد هر دو مفسر، بر این اعتقادند که در نظام اسلام، نقش و جایگاه زنان در عرصه های سیاسی- اجتماعی، کمتر از مردان نبوده و زنان، همپای مردان، در این عرصه ها برای پیشرفت اسلام حضوری فعال داشته اند.

احکام قرآن کریم درباره زنان، همچون تعدد زوجات، از مباحث مناقشه برانگیزی است که همواره محل بحث و تبادل آرای پژوهشگران مسلمان بوده است. دراین میان، محمد شحرور، قرآن پژوه سوری، دیدگاه انتقادی و خلاف مشهوری درباره تعدد زوجات دارد. پژوهش پیش رو به منظور بررسی و تبیین دیدگاه محمد شحرور درباره آیه 3 سوره نساء و نقد آن، بر پایه آثار مفسران و با روش توصیفی تحلیلی نگاشته شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد شحرور بر اساس سیاق آیه سوم سوره نساء، جواز ازدواج های متعدد مردان را صرفا به ازدواج با مادران ایتام اختصاص داده است. چنین دیدگاهی علاوه بر منافات داشتن با اسباب نزول متعدد آیه مورد بحث، با سیاق آن نیز ناسازگار است. همچنین وی مراد از عدالت در آیه را عدالتی اقتصادی و متعلق آن را نه زوجات، بلکه فرزندان یتیم و غیر یتیم زوجه دانسته است. گرچه اقتصادی بودن چنین عدالتی مورد تایید برخی احادیث تفسیری است، اما اینکه متعلق چنین عدالتی، فرزندان باشند، به دلیل اسباب نزول و به قرینه آیه 123 سوره نساء، قابل پذیرش نیست.

یکی از آیاتی که از سوی مفسران و به دنبال آنها، مترجمان فارسی معاصر، معرکه آراء مختلف و بعضا متعارضی واقع شده، آیه سوم سوره نساء است که در زمینه «چگونگی ارتباط دهی بین جمله و جزای شرط، معادل «ما طاب» و معنای «مثنی‏ و ثلاث و رباع» قابل مشاهده است. مقاله حاضر، با هدف ارایه تفسیر صحیح از این موارد و دست یابی به ترجمه ای صحیح از آنها و استمداد از روش کتابخانه ای در گردآوری مطالب و شیوه اسنادی در نقل دیدگاه ها و روش تحلیلی - توصیفی در ارزیابی داده ها، درصدد برآمده است تا ابتدا این عبارات چالش برانگیز را با استفاده از مصادر لغوی و تفسیری مشهور، بررسی و تحلیل نموده و سپس با ابتناء بر دستاورد موجود، برخی ترجمه های فارسی معاصر قرآن (خرمشاهی، صفارزاده، صفوی، حداد عادل، فولادوند، مشکینی، مکارم شیرازی و یزدی) را نیز ارزیابی کند. برآیند پژوهش حاضر در بررسی بخشی از آیه، این شد که هفت نظر مطرح شده درباره ارتباط بین جمله و جواب شرط، به ویژه تقدیر «سرپرستی» و تفسیر «من النساء» به بیوه زنان، نادرست هستند و تنها تقدیر «نکاح»، مناسب ترین نظر محسوب می شود. افزون بر اینکه، یزدی در معنایابی موارد فوق، نسبت به دیگر مترجمان، مناسب تر عمل کرده است.