نشریه گیاهان دانه روغنی
سال چهارم شماره 1 (بهار و تابستان 1401)

تنش آبی به عنوان یکی از مهم ترین عوامل موثر بر کاهش رشد و تولید سویا در مناطق نیمه خشک بشمار می رود. به منظور دستیابی به عملکرد اقتصادی دانه سویا با مصرف حداقل آب کاربردی، پژوهشی به مدت 2 سال در منطقه گرگان اجرا گردید. در این تحقیق، تیمارهای آبیاری شامل: آبیاری کامل (100درصد) و کم آبیاری به مقادیر 80 و 60 درصد آبیاری کامل در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد، بیشترین عملکرد دانه و زی توده در تیمار آبیاری کامل حاصل شد، اما حداکثر بهره وری مصرف آب در تیمار 80 درصد آبیاری کامل بدست آمد. براساس نتایج، اگرچه اعمال کم آبیاری به میزان 80 درصد آبیاری کامل (20 درصد صرفه جویی) منجر به کاهش 12 درصد عملکرد دانه گردید، اما حدود 550 مترمکعب در هکتار صرفه جویی در مصرف آب حاصل گردید. همچنین، بیشترین میزان بهره وری آب سویا در تیمار 80 درصد نیاز آبی مشاهده شد. لذا با توجه به کاهش بارش ها و محدودیت منابع آب در منطقه، روند افزایشی دما و تبخیر جهت دستیابی به عملکرد دانه مطلوب و افزایش بهره وری آب سویا با توجه به اختلاف عملکرد کم بین تیمارهای 100 درصد و 80 درصد نیاز آبی سویا در شرایط محدودیت آب می توان مقدار آب آبیاری کامل را تا حداکثر 20 درصد کاهش داد.

به منظور مقایسه ویژگی های زراعی و عملکرد لاین جدید SAF-95-14 گلرنگ با ارقام شاهد گل مهر و گلدشت، آزمایشی در سال زراعی 1400-1399 در شرایط بهره برداران منطقه مغان (پارس آباد و اصلاندوز) اجرا شد. نتایج نشان داد که در مزرعه پارس آباد میانگین عملکرد دانه لاین امیدبخش (با 2246 کیلوگرم در هکتار) 29 درصد در مقایسه با رقم شاهد گل مهر (1740 کیلوگرم در هکتار) و 14 درصد در مقایسه با رقم شاهد گلدشت (1962 کیلوگرم در هکتار) بالاتر بود. در حالی که در مزرعه اصلاندوز میانگین عملکرد دانه لاین امیدبخش (با 2954 کیلوگرم در هکتار) 23 درصد در مقایسه با رقم شاهد گل مهر (2391 کیلوگرم در هکتار) و 6 درصد در مقایسه با رقم گلدشت (2778 کیلوگرم در هکتار) بالاتر بود. در خصوص صفت روز تا رسیدگی نیز در مزرعه پارس آباد لاین امیدبخش در 155 روز دوره رویش خود را تکمیل کرد که نسبت به ارقام شاهد گل مهر و گلدشت به ترتیب به تعداد 9 و 5 روز زودرس تر بود. اختلاف زودرسی در مزرعه اصلاندوز به ترتیب 14 و 7 روز بود. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که لاین امیدبخش نسبت به ارقام شاهد از نظر عملکرد دانه و اجزای عملکرد برتری داشت. لاین امید بخش SAF-95-14، با خصوصیات زراعی مطلوب، نداشتن خار، گلچه های قرمز، غوزه های درشت، وزن هزار دانه بالا و یکنواختی در رسیدگی توانست برتری خود را نسبت به ارقام شاهد در هر دو مزرعه در شرایط بهره برداران منطقه مغان نشان دهد و می تواند به عنوان یک رقم پرمحصول به کشاورزان منطقه معرفی شود.

جهت تولید پایدار دانه های روغنی کلزا و قطع وابستگی به واردات بذر، معرفی ارقام جدید در قالب پروژه های تحقیقی ترویجی حایز اهمیت فراوانی است. این بررسی به منظور مقایسه لاین امیدبخش کلزای بهاره  SRL-95-7  با ارقام شاهد دلگان و RGS003 در شرایط بهره برداران در دو منطقه از شهرستان گرگان و علی آباد استان گلستان در سال زراعی 400-1399 انجام شد. برای این منظور، از هر ژنوتیپ به مقدار 2/1 کیلوگرم بذر در مساحتی معادل 2000 مترمربع کشت شد. در طول دوره رشد گیاه، خصوصیات مهم از جمله صفات فنولوژیک، صفات زراعی، عملکرد و اجزای آن یادداشت برداری شدند. مقایسه میانگین عملکرد ارقام مورد بررسی نشان داد که لاینSRL-95-7  (با میانگین عملکرد 2862 کیلوگرم در هکتار) نسبت به رقم دلگان (با میانگین عملکرد 2615 کیلوگرم در هکتار) و RGS003 (با میانگین عملکرد 2480 کیلوگرم در هکتار) به ترتیب 4/9 و 4/15 درصد برتری داشت. در این پژوهش رقم دلگان با اختلاف عملکرد 135 کیلوگرم در هکتار عملکرد دانه به مقدار 4/5 درصد برتری از رقم RGS003 به عنوان دومین ژنوتیپ برتر شناسایی شد. بعلاوه، از لحاظ صفت تعداد روز تا رسیدگی فیزیولوژیک لاینSRL-95-7  (با میانگین 180 روز) با رقم RGS003 (با میانگین 184 روز) به مقدار 17/2 درصد اختلاف داشت، اما با رقم دلگان (با میانگین 181 روز) اختلاف نداشت. به طورکلی، نتایج نشان داد که SRL-95-7 از جمله لاین های امیدبخش زودرس و پرمحصول جهت کشت در استان گلستان می باشد که با توجه به ویژگی های فوق به عنوان رقم بهاران معرفی شد.

یکی از روش های افزایش محصول و سودآوری اقتصادی از مزارع پنبه، کاشت مخلوط آن با کنجد می ‎باشد. به عنوان یکی از مهم ترین عوامل، افت شدید قیمت پنبه و به تبع آن کاهش بسیار شدید سطح زیر کاشت این محصول در استان گلستان و از سویی دیگر افزایش بسیار مناسب قیمت کنجد، توجه بسیاری از محققان را به زراعت مخلوط پنبه و کنجد معطوف نمود تا از این طریق بتوان بر مزیت کاشت پنبه افزود. بر اساس اهمیت موضوع، یک پژوهش دوساله در مزرعه تحقیقاتی هاشم آباد گرگان اجرا گردید. در این مطالعه از 4 نسبت کاشت مخلوط (3:1، 3:2، 2:1، 2:2) [کنجد:پنبه] و سه رقم کنجد (اولتان، دشتستان، داراب) استفاده شد. رقم پنبه گلستان بود. نتایج نشان دادند که در کلیه ارقام کنجد، نسبت مخلوط (3:1) یعنی کاشت 3 ردیف پنبه و 1 ردیف کنجد دارای حداکثر نسبت برابری زمین بود. نسبت کاشت مخلوط (3:1) در رقم دشتستان کنجد متوسط شاخص اقتصادی مناسبی را نیز نشان داد و سبب کاهش لارو کرم غوزه پنبه در واحد سطح به زیر یک عدد شد. لذا نسبت مخلوط (3:1) [کنجد:پنبه] با رقم کنجد دشتستان به جای زراعت تک کشتی پنبه قابل توصیه می باشد.

بیماری پوسیدگی زغالی از مهم ترین بیماری های کنجد می باشد که می تواند خسارت قابل توجهی به محصول کنجد وارد کند. با توجه به خاکزاد بودن بیمارگر فوق و وجود محدودیت ها در کنترل شیمیایی، استفاده از ارقام مقاوم و متحمل، موثرترین، اقتصادی ترین و سالم ترین روش از نظر زیست محیطی درکنترل این بیماری به شمار می رود. در این پژوهش، تعداد 22 ژنوتیپ کنجد متحمل به ریزش دانه (ناریزان) به اضافه چهار رقم تجاری کنجد معمولی (ریزان) در برابر بیماری پوسیدگی زغالی در شرایط گلخانه و مزرعه مورد ارزیابی قرار گرفتند. بر اساس نتایج بدست آمده ژنوتیپ هایE1S1-1 ، E1S2-1، E42O1S1، K2O1S1 و K4O1O1 در هر دو شرایط گلخانه و مزرعه در برابر بیماری پوسیدگی زغالی مقاوم بودند. در مقابل، ژنوتیپ های E12G1-1، E24S2-1، E77O1S1، E6S3-1، E27G1O1 ، E46O1S1 و E26S1S و ارقام تجاری تجاری ناز تک شاخه، اولتان و دشتان در برابر بیماری پوسیدگی زغالی هم در شرایط گلخانه و هم در شرایط مزرعه حساسیت نشان دادند. سایر ژنوتیپ های مورد بررسی در گروه های نیمه مقاوم تا نیمه حساس قرار گرفتند.

سویا یکی از مهمترین گیاهان دانه روغنی جهان می باشد و تولید ژنوتیپ های پرمحصول در این گیاه از اهمیت بالایی برخوردار است. ارقام زراعی پرمحصول باید برتری خود را از لحاظ عملکرد دانه و صفات زراعی مطلوب نشان دهند و در شرایط زارعین، پایداری عملکرد داشته باشند. از این رو در فرآیند معرفی ارقام زراعی معمولا پس از ارزیابی های ایستگاهی، لاین های مورد نظر برای معرفی رقم در قالب طرح های تحقیقی ترویجی و در شرایط کشاورزان با رقم شاهد منطقه مورد مقایسه قرار می گیرند. در مطالعه حاضر لاین SOY-94-79 به همراه رقم ویلیامز (به عنوان شاهد) در قالب پروژه تحقیقی ترویجی در مزارع زارعین در دو منطقه از استان گلستان (علی آباد و گرگان) از نظر عملکرد و سایر صفات زراعی در سال زراعی 1400 مورد مقایسه قرار گرفتند. صفات فنولوژیکی، موفولوژیکی، عملکرد و اجزای عملکرد شامل روز تا رسیدگی فیزیولوژیک، ارتفاع بوته، ارتفاع شاخه بندی تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف، وزن هزار دانه و عملکرد دانه مورد اندازه گیری قرار گرفتند. نتایج نشان داد که در هر دو منطقه عملکرد دانه لاین SOY-94-79 بیشتر از رقم شاهد ویلیامز بود. در گرگان عملکرد لاین SOY-94-79، 3250 کیلوگرم در هکتار و عملکرد رقم ویلیامز 2200 کیلوگرم در هکتار بود که نشان دهنده برتری 32 درصدی لاین SOY-94-79 نسبت به رقم شاهد ویلیامز است. همچنین در منطقه علی آباد عملکرد لاین SOY-94-79، 3185 کیلوگرم در هکتار بود که نسبت به شاهد (2100 کیلوگرم در هکتار) 35 درصد افزایش عملکرد نشان داد. به طور کلی لاین SOY-94-79 به دلیل داشتن عملکرد دانه بالا و خصوصیات زراعی مطلوب، قابلیت معرفی به عنوان رقم جدید برای کشت در استان گلستان را دارد.

بالنگو به دلیل برخی خصوصیات منحصر به فرد از جمله 27 درصد روغن و 19 درصد پروتیین میتواند به عنوان یک گونه جدید از دانه های روغنی در شرایط دیم معرفی شود. با توجه به کمبود روغن در کشور و واردات آن، از طرفی مقاومت بالنگو به کم آبی همچنین نبود اطلاعات در زمینه کشت، سازگاری و میزان عملکرد آن در مناطق دیم، این بررسی به منظور ارزیابی عملکرد دانه و روغن و نیز برخی خصوصیات زراعی توده های بومی بالنگو در شهرستان بویراحمد دهستان های دهنو و مختار سال زراعی 97-1396 در قالب پروژه تحقیقی- ترویجی اجراء شد. توده های بالنگو از نظر صفات زراعی و فنولوزیکی مورد بررسی متنوع بودند. نتایج حاکی از آن بود که در روستای دهنو، توده های کردستان و مشهد به ترتیب با متوسط عملکرد 432 و 415 کیلوگرم در هکتار بیش ترین و توده ملکان با 391 کیلوگرم در هکتار کم ترین عملکرد دانه را به خود اختصاص دادند.. همچنین در روستای مختار نیز توده های کردستان و مشهد به ترتیب با متوسط عملکرد 419 و 417 کیلوگرم در هکتار بیش ترین و توده ملکان به میزان 395 کیلوگرم کم ترین عملکرد دانه را داشت. دامنه عملکرد روغن دانه توده های تحت بررسی بین 34 تا 36 درصد متفاوت بود. توده های کردستان و مشهد در مزارع روستاهای دهنو و مختار از بیشینه عملکرد روغن دانه به ترتیب به میزان 154، 151و 142 و 14 کیلوگرم در هکتار برخوردار بودند و از این منظر می توانند گام مهمی در توسعه سطح زیر کاشت و درآمد اقتصادی داشته و در شهرستان بویراحمد و سایر مناطق مشابه استان کشت گردند.