نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال هجدهم شماره 2 (پیاپی 51، پاییز و زمستان 1400)

احتفال به‌معنای برگزاری مراسم جشن ولادت پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، تطورات تاریخی گوناگونی را به خود دیده که در این نوشتار به پنج برهه تاریخی اشاره شده است. این مراسم به‌صورت رسمی و عمومی در قرن چهارم در دوره فاطمیان مصر با هدف تعظیم و بزرگداشت مقام پیامبر اکرم(ص) پایه‌گذاری شد. بی‌درنگ از سوی مسلمانان در سایر سرزمین‌های اسلامی، از قبیل شامات، حجاز، خراسان بزرگ و شمال آفریقا دنبال شد و در سده‌های هفتم و هشتم، چهار گوشه جهان اسلام شاهد برگزاری مراسم احتفال مولدالنبی(ص) بود. هم‌زمان، ورود گرایش‌ها و اندیشه‌های انحرافی مانند صوفیه به این مراسم، آن را از مسیر اصلی منحرف کرد و کج‌روی‌های اخلاقی و فقهی را در آن پدید آورد. به‌منظور تقابل با این بدعت‌ها، عالمان دینی به مرزبندی میان این مراسم و انحرافات آن پرداختند که با ظهور فرقه وهابیت، رویکرد اصلاحی عالمان، به نفی و انکار اساس این مراسم از سوی وهابیان تبدیل شد. لزوم جداسازی میان اشکالات محتوایی این مراسم با برگزاری اصل آن، نتیجه‌ای است که از بررسی این تطورات تاریخی به‌دست می‌آید.

در آموزه‌های دینی به توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی توجه ویژه‌ای صورت گرفته و در اسلام برای رسیدن به آن هدف مهم، دستوراتی تشریع شده است. وقف، به‌عنوان یکی از راهکارها در این زمینه، در تمام ادیان الهی به‌اجمال مطرح بوده؛ اما اسلام به کارکرد اجتماعی و اقتصادی آن عنایت ویژه‌ای داشته است. سیره اهل‌بیت(ع) نیز که به‌گونه‌ای تحقق عینی تعالیم اسلام است، این مهم را نشان می‌دهد. تا قبل از دوران امام محمدباقر(ع) مفهوم صدقات به‌جای مفهوم وقف رایج بوده و پس از دوران آن حضرت است که مفهوم وقف در منابع فقهی و روایی شیعه به‌کار رفته است. این پژوهش با بازخوانی گونه‌های موقوفات پیامبر اکرم(ص) و امیرمومنان علی(ع) در منطقه حجاز و با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای به تجزیه و تحلیل آثار اقتصادی آنها پرداخته است. این بازخوانی نشان می‌دهد که موقوفات پیامبر(ص) و امام علی(ع) که شامل گونه‌های مختلفی بوده، آثار اقتصادی فراوان به‌همراه داشته است که اموری چون حمایت مالی از نیازمندان، فقرزدایی، تحقق نسبی عدالت اقتصادی، ایجاد اشتغال، ترغیب مسلمانان به امور خیر و صدقات جاریه، از جمله آنهاست.

هدف از این پژوهش بررسی راهبردهای تبلیغی امام حسین(ع) درباره مخالفان و میزان تاثیر آنها بر جذب حداکثری و دفع حداقلی آنان با شیوه توصیفی تحلیلی و با روش استقرایی است. این تحقیق نشان داد که گسترش نظارت عمومی با هدف تضمین اجرای قوانین و تعمیق خداباوری به‌عنوان عامل کنترل درونی با هدف اصلاح همه‌جانبه امور، از مهم‌ترین ابزارهای راهبردی در زمینه چگونگی تعامل با مخالفان است. راهبردهای رعایت سطح درک مخاطبان با ابزار شفافیت و تاکید و تکرار با هدف ایجاد امکان مقایسه و نتیجه‌گیری برای آنان، و نیز تمرکز بر عوامل اصلی و هسته مرکزی اختلافات، عدالت‌خواهی و بازسازی ساختاری باورها با هدف کنار زدن انحرافات و زدودن خرافات، و مدیریت زمان و مکان جهت حفظ کانون‌های حمایتی و پایگاه‌های اجتماعی، تاثیر بسزایی در جذب حداکثری مخالفان و دفع خشونت‌طلبی و آشوبگری و نفی دین‌سالاری مبتنی بر ترس، و ایجاد همبستگی اجتماعی با هدف در انزوا قرار دادن مخالفان داشته است.

پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل شیوه و سبک تاریخ‌نگاری ابن‌کثیر دمشقی (م 774ق) درباره واقعه عاشورا براساس کتاب «البدایه و النهایه» وی می‌پردازد. با توجه آنکه این مورخ شیوه و رویکرد خاصی در گزارش واقعه عاشورا و حوادث و مسایل پیرامونی آن دارد، بررسی و تحلیل گزارش وی نکات قابل توجه و تاملی را فراروی محققان قرار می‌دهد. این پژوهش پس از ارایه شرح کوتاهی از زندگی و شخصیت علمی ابن‌کثیر، به نقد و واکاوی گزارش وی از تاریخ عاشورا و نیز به ویژگی‌های آن می‌پردازد. دستاورد این پ‍ژوهش، ما را به این نکته مهم رهنمون می‌سازد که ابن‌کثیر با آنکه در گزارش واقعه عاشورا بیشتر متاثر از گزارش طبری است، به‌سبب گرایش عثمانی و اموی خود، رویکرد متعصبانه و غیرمنصفانه‌ای در ارایه گزارش قیام عاشورا دارد؛ ازاین‌رو، نمی‌توان او را از مورخان و مقتل‌نگاران معتدل و مورد وثوق و اعتماد به‌شمار آورد.

یکی از مسایل پیش‌روی حکومت نبوی، تنظیم روابط سیاسی با یهودیان مدینه بود که به‌سبب پیمان‌شکنی، حکومت نبوی را به شکل‌های گوناگون در تنگنا قرار می‌دادند. هجرت پیامبر(ص) به مدینه با امضای پیمان‌نامه صلح‌آمیز با یهودیان این شهر همراه بود. این پیمان‌نامه زندگی مسالمت‌آمیز مسلمانان و یهودیان را به‌دنبال داشت. اما یهودیان پس از چندی پیمان‌شکنی کردند و گفته‌های پیشین خود را انکار نمودند و به حمایت از مشرکان پرداختند. این امر در نهایت منجر به مواجهه پیامبر(ص) با یهودیان و به‌کارگیری راهبردهای سیاسی ‌ امنیتی در تقابل با آنان شد. این پژوهش با رویکردی تاریخی‌ تحلیلی و با استفاده از الگوی سوات (SWOT) به دنبال شناسایی، طبقه‌بندی و اولویت‌بندی راهبردهای مدیریت سیاسی‌ امنیتی پیامبر(ص) در مواجهه با یهودیان است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که «صلح و زندگی مسالمت‌آمیز»، «عدالت‌محوری در حق یهود» و «جنگ و برخورد سخت» سه راهبرد اساسی پیامبر(ص) بوده‌‌اند.

مسیحیان در ایران از دیرباز حضور داشته‌اند. این عده اگرچه اقلیتی مذهبی هستند، اما حقوق مشخصی در جامعه اسلامی برایشان در نظر گرفته شده است؛ همان‌گونه که در مجامع و سازمان‌های بین‌المللی مسیحیان از حقوق تعریف‌شده‌ای برخوردارند. یکی از انتقادها به جمهوری اسلامی ایران این است که غیرمسلمانان، ازجمله مسیحیان در ایران آزاد نیستند و حقوق آنها تضییع می‌شود، درحالی‌که این امر با معیارهای حکومت اسلامی و علوی در تناقض است. پژوهش حاضر با روش «مطالعه تطبیقی تاریخی» در پی پاسخ به این سوال است که رویکرد جمهوری اسلامی در قبال مسیحیان با سیره حکومتی امیرمومنان(ع) تا چه حد همخوانی دارد؟ شواهد مستند، از جمله قانون اساسی و دیگر قوانین جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد: جایگاه پیروان مسیحیت و حقوق شهروندی آنها مانند بهره‌مندی از خدمات اجتماعی، آموزشی و شهروندی، آزادی بیان، و امکان مشارکت سیاسی مدنظر قرار گرفته و رویکرد جمهوری اسلامی در قبال آنها در مسیر معیارهای اسلامی و منطبق با حکومت علوی است.