فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 65-66 (پاییز و زمستان 1383)

بنابر یک باور باستانی مشترک میان اقوام گوناگون، زمین مسکون از هفت پاره تشکیل شده که نمود آن در فرهنگ اسلامی، اندیشه "هفت اقلیم" بوده است. در حالی که می دانیم شاخصترین الگوها از هفت پاره زمین سه الگوی ایرانی، هندی و یونانی بوده است، باید اذعان داشت که دست کم در حد واژه، واژه اقلیم نه یک ریشه ایرانی یا هندی، بلکه ریشه ای یونانی دارد. فارغ از واژه، در اصل، اندیشه هفت اقلیم اسلامی از جهاتی با الگوی یونانی و از جهاتی با الگوی ایرانی خویشاوندی دارد.
فارغ از اندیشه هفت اقلیم یونانی که پس از نهضت ترجمه جای خود را در منابع اسلامی گشود، باید گفت در قرون نخستین اسلامی هفت کشور ایرانی نیز در میان مسلمانان کاملا شناخته بوده است. دقیقا دانسته نیست تصور هفت اقلیم چه موقع و چگونه وارد جهان اسلام گردیده، و سرگذشت آن تا نیمه دوم سده 3 ق که به صورت یک اصطلاح جغرافیایی نه چندان دقیق در آثار آن دوره به کار رفته، در هاله ای از ابهام قرار دارد. در دو سده نخست هجری، می دانیم که کلمه اقلیم چه در ترکیب هفت اقلیم و چه به تنهایی در آثار عربی رواجی نداشته است.
در شرایط یاد شده، آنچه در پژوهش پیشینه این مفهوم در فرهنگ اسلامی حائز اهمیت است، کاربرد آن در چند حدیث شیعی و بیشتر از امیرالمؤمنین (ع) است. با مفروض گرفتن صحت استناد این احادیث می توان نتیجه گرفت که تصور هفت اقلیم پیش از سال 40 ق نیز بین مسلمین مانوس بوده و از همینجاست که وضعیت سندی این روایات در تاریخ اندیشه هفت اقلیم والا یافته است.

کتاب تاریخ قرآن رامیار، اولین کتاب فارسی در موضوع خود است، این کتاب از منابع و مآخذ فراوان و نثری استوار و متین برخوردار است. اقوال ده ها مستشرق و محقق را نقد و بررسی کرده و با تانی و دقت و رعایت اصول پژوهش، به تتبع و تحقیق در موضوع تاریخ قرآن کریم پرداخته است. این مقاله امتیازات کتاب مزبور را در میان آثار مشابه نشان داده است.

علم جرح و تعدیل، ترازوی راویان احادیث است که چون سنگین برآید، مقبول می افتند، و چون سبک برآید، مردود می گردند. در عرصه این دانش، درباره ابن غضائری که از رجال شناسان بزرگ شیعه در عصر متقدم است، به سبب تالیف کتابی که در آن راویان ضعیف و مذموم را در قلمرو حدیث شیعه شناسانیده است، بحث پی گیر و گسترده ای در قرون متاخر در گرفته و سخنان موافق و مخالف بسیاری درباره وی گفته شده است. برخی مخالفان، روش او را در نقد رجال مورد انتقاد قرار داده اند و وی را به جرح شتابزده و تضعیف بی رویه راویان متهم نموده اند. نگارنده ضمن پرداختن به این گونه آراء، استدلال کرده است که ابن غضائری با تمرکز افکارش در یک کانون (علم رجال) ویژه (تخصص) گرا بوده و نه با شتاب که با تاملی خبره وار و پخته، با سخنان کوتاه و بسیار سنجیده به شیوه ای روشمند به نقد حال روایان پرداخته و در این راه از روش استوار و عالمانه قدما پیروی کرده و متدلوژی نقد داشته است.

در مقاله حاضر، به بررسی ریشه و معنای دو واژه پر بسامد قرآنی "اسم" و " الله " پرداخته شده است. نخست، صورتهای گوناگون واژه "اسم" در برخی متون عربی مورد توجه قرار گرفته و آن گاه، مبدا اشتقاق این واژه بررسی شده است. در مورد واژه " الله " نیز در ابتدا به بررسی علم بودن این واژه و ارتجالی یا اشتقاقی بودن این علمیت پرداخته و سپس، ریشه های مطرح برای واژه الله را مورد بررسی قرار داده ایم. در پایان هم درباره مفاهیم گوناگون واژه " الله " بحث شده است.

از نظر عموم مسلمانان قرآن کریم مهمترین منبع برای شناخت احکام و معارف اسلامی به شمار می آید. اما درباره چگونگی فهم این کلام الهی میان آنان اختلاف شده و فرق و طوایف مختلف مسلمانان با نگرش و دیدگاه خاص خود به آن نظر و کوشش کرده اند تا معانی آن را دریابند. در این میان صوفیه با دیدگاهی متفاوت با اهل حدیث و فقهاء و متکلمان اسلامی در صدد فهم و تاویل قرآن بر آمده اند و شیوه صحیح فهم قرآن را طریق باطنی خوانده و سایر شیوه های تفسیری را کم فایده دانسته اند. از طرف دیگر اهل حدیث و فقهاء اسلوب صوفیه را در فهم قرآن بدعت و ناروا خوانده اند. در مقاله حاضر به بررسی مبانی صوفیه و عرفا و نیز موضع مخالفان آنها در خصوص فهم و تاویل قرآن پرداخته شده است.

درباره احوال و آثار قرآن شناس، دین پژوه و استاد نامی دانشگاه مشهد شادروان محمود رامیار این جا و آن جا سخنانی گفته و مطالبی نوشته اند؛ اما آن نوشته ها عمدتا ناقص، نامستند و گاه نادرست و مبالغه آمیز است. بدین سبب نگارنده با بررسی کتابها و مقالات و مطالعه دقیق پرونده نامبرده که در بایگانی دانشگاه مشهد و دانشکده الهیات مضبوط است و نیز با تکیه بر اطلاعات شخصی خود و برخی از همکاران معاصر وی کوشیده است تا نقشی از شخصیت و روحیات و نیم قرن تکاپوی این استاد فرهیخته را ترسیم کند. باشد که هم معاصران و هم آیندگان را سودمند افتد.

سرزمین ماوراءالنهر از آخرین بخشهای ایران قدیم بود که در اواخر قرن اول (ه.ق) به تصرف مسلمانان در آمد و اسلام بر اساس مذهب سنت و جماعت با سرعت بسیار در آن سرزمین قبول عام یافت و مردم آن منطقه به علوم اسلامی روی آوردند. شدت علاقه آنان به علوم اسلامی به ویژه علوم قرآنی و حدیث جالب توجه و محل تامل است. این امر که ناشی از حاکمیت اندیشه و تقدس دینی بر تمام بخشها و زوایای زندگی آنان بود، موجب پیدایش یک حرکت عمومی در جهت مطالعه و تحقیق و حفظ و فهم و نقل و روایت علوم قرآنی و حدیث به عنوان دو علم مقدس شد و حاصل آن بر آمدن علمای بزرگ و پیدایش تالیفات بسیار و چند جلدی بود که شهرت و اعتبار جهانی برخی از آنان تاکنون هم باقی است. این حرکت و پویایی که از قرن سوم هجری شروع شده بود به طور خستگی ناپذیر و بی وقفه تا سال 616 هادامه داشت. این مقاله بر آن است تا با بررسی منابع دست اول که بعضا در آن منطقه و یا خارج از آنجا، تالیف شده اند و با یک نگاه تاریخی، تصویری از این حرکت علمی و دستاوردهای آن به منزله یک حرکت علمی و اجتماعی و دینی تمدن ساز در ماورءالنهر در سده های پنجم و ششم (ه.ق) ارائه نماید.

واژه حنیف و جمع آن حنفاء دوازده بار در قرآن به کار رفته و در متون روایی و تاریخی معانی متعددی از آن استفاده شده است. نگارنده در این نوشتار قبل از هر چیز به ریشه شناسی آن پرداخته و پس از استخراج معانی لغوی و سیر تحول آن در زبان عربی بیان می کند که با توجه به قرآن و سنت نبوی و اسناد و مدارک موجود، واژه حنیف در صدر اسلام در آغاز کاربرد مجازی داشته و به مرور، به صورت اصطلاحی و در معنای "مسلمان" به کار رفته است.

از مسائل مهم در حوزه "فقه الحدیث" توجه به رابطه اجمال و تبیین در روایات است. اصل نخست در مورد روایات، واضح و غیر مجمل بودن آنهاست، اما به دلایلی بسیاری از روایات از نوعی اجمال برخوردار شده که در مقام دسته بندی می توان از دو نوع اجمال به صورت ذاتی و عرضی سخن به میان آورد. هر کدام از موارد یاد شده، تقسیمات فرعی دیگری دارد که در این مقاله ضمن پرداختن به آنها، مهمترین طرق تبیین مجملات نیز گزارش می شود.

بیش از پنجاه سال از کشف متون نجع حمادی مصر می گذرد. این متون به جماعتی از گنوسیان مسیحی تعلق داشت که از بدنه اصلی مسیحیت بریده بودند. متون مذکور از جهات متعددی در مطالعات دین شناختی و حتی اسلام شناختی دارای اهمیت فراوانند. یکی از جهات اهمیت آنها در مطالعات اسلامی این است که چند انجیل بسیار کهن در میان این متون وجود دارند که حتی متقدمتر از اناجیل رسمی مسیحیانند. از طرفی، از قرآن می توان چنین برداشت کرد که انجیل اصیل و حقیقی کتابی غیر از اناجیل مورد قبول مسیحیت است. در اناجیل نجع حمادی، هم به تفاوت های عقیدتی با مسیحیت رایج بر می خوریم و هم در آنها مواردی را می توان نشان داد که با تعالیم قرآن همانندی هایی دارند اما در عهد عتیق و جدید نمی توان از آنها سراغ گرفت. با این همه، نمی توان ادعا کرد که انجیلی که مطمح نظر قرآن یا سنت اسلامی قرار دارد قطعا و عینا، یکی از اناجیل موجود در متون نجع حمادی است. از میان انجیلهای نجع حمادی، انجیل توماس احتمالا کهن تر از انجیل های رسمی مسیحیت است.

بیش از پنجاه سال از کشف متون نجع حمادی مصر می گذرد. این متون به جماعتی از گنوسیان مسیحی تعلق داشت که از بدنه اصلی مسیحیت بریده بودند. متون مذکور از جهات متعددی در مطالعات دین شناختی و حتی اسلام شناختی دارای اهمیت فراوانند. یکی از جهات اهمیت آنها در مطالعات اسلامی این است که چند انجیل بسیار کهن در میان این متون وجود دارند که حتی متقدمتر از اناجیل رسمی مسیحیانند. از طرفی، از قرآن می توان چنین برداشت کرد که انجیل اصیل و حقیقی کتابی غیر از اناجیل مورد قبول مسیحیت است. در اناجیل نجع حمادی، هم به تفاوت های عقیدتی با مسیحیت رایج بر می خوریم و هم در آنها مواردی را می توان نشان داد که با تعالیم قرآن همانندی هایی دارند اما در عهد عتیق و جدید نمی توان از آنها سراغ گرفت. با این همه، نمی توان ادعا کرد که انجیلی که مطمح نظر قرآن یا سنت اسلامی قرار دارد قطعا و عینا، یکی از اناجیل موجود در متون نجع حمادی است. از میان انجیلهای نجع حمادی، انجیل توماس احتمالا کهن تر از انجیل های رسمی مسیحیت است.