ماهنامه پیام زن
سال چهاردهم شماره 2 (پیاپی 158، اردیبهشت 1384)

در حال حاضر اثر گذارترین تشکیلات مربوط به امور زنان به واسطه جایگاه، پیشینه اجرایی و نقشی که در تدوین برنامه ها و جذب اعتبارات برای زنان کشور دارد، مرکز امور مشارکت زنان نهاد ریاست جمهوری است. رییس این مرکز به حکم رییس جمهور، عضو هیئت دولت بوده و اکنون دو دوره است که حضورش در کنار وزراء ضرورت لحاظ مسائل دختران و بانوان کشور را گوشزد می کند. خانم زهرا شجاعی ریاست این مرکز در این گفتگو درباره تاریخچه شکل گیری و عملکرد سیزده ساله این نهاد، چشم انداز آینده، عوامل باز دارنده و وضعیت حقوقی زنان در جمهوری اسلامی ایران توضیح می دهد.

تشکیل دفتر امور زنان در سطح مشاور رئیس جمهور در زمان ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی، فرصت تازه ای بود برای توجه به مسائل زنان و طرح آن در سطوح بالاتر نظام، این دفتر در زنان ریاست جمهوری آقای خاتمی به سطح مرکز ارتقا یافت و مسؤول آن توانست در جلسات هیات دولت شرکت کند. نحوه شکل گیری و خدمات و مسائل پیرامونی آن، موضوع گفتگویی است با خانم شهلا حبیبی، نخستین مسؤول این مرکز که در پایه گذاری و راه اندازی آن نقش اصلی داشته است.

شورای فرهنگی اجتماعی زنان، وابسته به شورای انقلاب فرهنگی، یکی از نهادهای فعال در مسائل زنان و خانواده است که گزارشی از ساختار و فعالیت آن را جداگانه آورده ایم. گفتگو با خانم منیژه نوبخت که خود یکی از فعالان شناخته شده در این عرصه می باشد می توانست در آگاهی بیشتر از جایگاه و نقش عملکرد این شورا مفید افتد.

یکی از مراکزی که در جمهوری اسلامی ایران به مسائل عام زنان می پردازد، شورای فرهنگی اجتماعی زنان است که وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی می باشد. این شورا که ترکیبی از نمایندگان ارگان ها و نهادها مختلف فرهنگی، آموزشی، علمی، سیاسی، تبلیغی، حوزوی و... می باشد به سیاستگذاری و برنامه ریزی در حوزه زن و خانواده پرداخته و به شورای عالی انقلاب فرهنگی پیشنهاد می کند. در این مقاله گزارش اجمالی از ساختار و عملکرد شورا ارائه شده است.

کمیسیون امور بانوان نهادی رسمی وابسته به وزارت کشور است که به ریاست معاون سیاسی امنیتی استاندارد در تمام استان های کشور تشکیل شده، برنامه ریزی و سازماندهی مسائل مربوط به زنان را به عهده دارند. اعضای این کمیسیون که نمایندگان دستگاه های اجرایی می باشند دیدگاه های کارشناسی خود پیرامون مسایل مختلف بانوان در زمینه های اجتماعی، سیاسی، آموزشی، اشتغال و... را جهت تصمیم گیری نهایی به شورای اجتماعی استانها ارائه می نمایند.

در طول تاریخ، زنان در عرصه های مختلف دوشادوش مردان حرکت کرده اند، گرچه بازتاب آن در نگارش تاریخ کم رنگ است. از جمله عرصه هایی که زنان نه به اندازه مردان بلکه به فراخور مجالی که یافته اند، در آن گام نهاده و موفق نیز بوده اند، حوزه دین و فقاهت می باشد. با جستجو در هر عصر و دوره ای می توان نشان از چند تن از بانوان فرهیخته و فاضل در این عرصه یافت. در این میان انقلاب اسلامی ایران و تاسیس نظام جمهوری اسلامی، بستر سبز رویش حوزه های علمیه خواهران و تربیت عالمان زن به شمار می رود.

«دفتر مطالعات و تحقیقات زنان» مرکزی علمی پژوهشی وابسته به حوزه علمیه خواهران است که در سال 1377 با هدف تعیین دیدگاه نظام مند دین درباره زن و خانواده و پرورش پژوهشگر و کارشناس در حوزه مطالعات اسلامی زنان فعالیت خود را آغاز کرده است. ساختار تشکیلاتی، سیاست های راهبرد و دستاوردهای بدست آمده از فعالیت های شش سال گذشته این مرکز در گزارشی که پیش روی شماست مورد بررسی قرار گرفته است گفتگو با حجت الاسلام زیبایی نژاد، مسؤل مرکز نیز به همین هدف صورت گرفته است.

آشنایی با مراکز و نهادهایی که به موضوع زن و خانواده می پردازند، صرف نظر از دستاوردها و گرایش ها، یکی از محورهای ویژه نامه می باشد. مطالعات زنان و خانواده، دورشته ای است که به همت برخی کارشناسان و دست اندرکاران دانشگاهی، چند سالی است در چند دانشگاه کشور آغاز به کار کرده و چند دوره دانشجو پذیرفته است. آشنایی با این رشته ها و هدف آن از زبان دست اندرکاران، حتی برای کسانی که این اقدام را با دیده تردید می نگرند، مفید بلکه لازم است. گزارشی که می خوانید دستاورد تلاش ها و پی گیری های مکرر در طول حداقل شش ماه است که با دوازده نفر از دست اندرکاران این موضوع صورت گرفته است.

گزارش عملکرد مراکزی که به موضوع زن و خانواده می پردازند یکی از محورهای این ویژه نامه می باشد. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم که زیر نظر مقام معظم رهبری قرار دارد و امسال بیست و پنجمین سال تاسیس خود را پشت سر می گذارد و مجله پیام زن وابسته به آن است، هر چند فعالیت آن که بسیار گسترده است و طیف وسیعی از موضوعات راشامل می شود، اختصاص به مسائل زنان و خانواده ندارد، ولی پیشقدمی آن و حجم گسترده ای از دستاوردها در این زمینه و نیز در استقبال از بیست و پنجمین سال شکل گیری آن، مجله را بر آن داشت که به انگیزه بازگویی و ارزیابی عملکرد دفتر در موضوع زنان، گزارشی پیش روی خوانندگان بگذارد.

حضور مؤثر خبرنگاران زن در صحنه های مختلف از جبهه های نبرد با دشمن تا عرصه های حاد سیاسی تا امور ظریف اجتماعی با حساسیت های ویژه و مشکلات عدیده ای که دارد، یکی از نمادهای مشارکت زنان در امور اجتماعی است که رشد روز افزون آن در جمهوری اسلامی ایران دست مایه این مقاله قرار گرفته است. در این مقاله پس از ذکر نمونه هایی از حضور خبرنگاران زن در دفاع مقدس، گزارش جامعی از آمار زنان شاغل در مطبوعات ارائه شده، برخی مشکلات حضور آنان در این عرصه مورد توجه قرار گرفته است.

هنر فراتر از حواس ظاهری و حتی عقل بشری، روح و روان آدمی را تحت تاثیری عمیق قرار داده، پیام را ماندگار می سازد. از این رو مهارت های هنری چه در دوران دفاع مقدس با ایجاد شور و حماسه در جوانان و چه پس از آن با انتقال درون مایه این دفاع به روح لطیف نسل سوم، نقش بسزایی در تثبیت فرهنگ و ارزش های دفاع مقدس ایفا کرده و خواهد کرد. جلوه های هنر در دفاع مقدس آن هم با هنرمندی لطیف زنانه در قالب ادبیات، سینما، داستان، نقاشی و... بروز ظهور داشته است که در این مقاله به ابعاد مختلف آن پرداخته شده است.

سیمای زن در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را می توان آیینه تمام نمای دیدگاه ارزشی انقلاب اسلامی به مقوله زن دانسته، جایگاه آنان را در مهندسی فرهنگ جامعه ترسیم کرد. از این رو نگاه دست اندرکان این رسانه ملی به جایگاه و نقش زن در تولیدات متنوع صدا و سیما از حساسیت ویژه ای برخوردار بوده، نقش حائز اهمیتی در تثبیت فرهنگ عمومی دارد. این رسانه طی دو دهه و نیم گذشته خدمات ارزنده ای در صیانت از فرهنگ دینی و ملی و تعمیق ارزش های انقلاب اسلامی در جامعه ارائه کرده، کارنامه قابل تقدیری داشته است.

سیمای زن در صنعت سینما، تابعی از تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در خاستگاه هنر جذاب سینما در غرب است که به موازات ورود به جهان سوم، فرهنگ شرقیان را نیز دچار تحول کرده است. نگاه ابزارانگارانه و سطحی به زن در این هنر، بدون توجه به جایگاه حقیقی، ویژگی های جنسیتی و هویت ملی، یکی از شاخصه های هنر هفتم به شمار می رود که جلوه های آن در سینمای قبل از انقلاب ایران نیز مشهود است. سینمای پس از انقلاب اگر چه همچنان از عدم شناخت دقیق شخصیت زن و نگاه واقعی اسلام به آنان رنج می برد اما پیشرفت قابل ملاحظه ای را تجربه کرده است.

رشد و توسعه روز افزون فیلم های سینمایی با مضامین مرتبط با زنان و خانواده در ایران و حضور جدی زنان در این عرصه از پیامدهای جامع اندیشی در حوزه فرهنگ به برکت تاسیس نظام جمهوری اسلامی است که نباید کم اهمیت تلقی گردد. در عین حال تاثیرات متنوع مثبت و منفی که این فیلم ها بر زنان و خانواده باقی می گذارند از جمله دغدغه هایی است که مسئولان فرهنگی و سینمایی را بر آن داشت تا بر ساخت و اکران فیلم هایی با موضوعات زنان و خانواده نظارت اعمال کنند. بنیاد سینمایی فارابی متکفل این مهم می باشد. گفتگو با مدیر عامل این بنیاد برای آگاهی از چند و چون این مسئله است.

گوهر لطیف و عاطفی زن با ظرافت و زیبایی نهفته در دل هنر، پیوندی ناگسستنی دارد اما بهره ابزار گونه و جاذبه انگیز از زنان در هنر نمایشی به ویژه سینما از آسیب های جدی این هنر به شمار می رود که هویت واقعی و شخصیت قدسی زن را در پشت زنگار جذابیت های کاذب پنهان ساخته است. پیدایش انقلاب اسلامی نقطه عطفی در روند متمایز و رو به تکامل سیمای زن در سینمای ایران می باشد که در مسیر هویت یابی خود فراز و نشیب های زیادی را تجربه می کند. این مقاله جایگاه زن در سنیمای ایران را در سه دوره سال های آغازین و عرصه دفاع مقدس، سال های میانی انقلاب، دوره سازندگی و سال های مربوط به شکل گیری جریان دوم خرداد مورد بررسی قرار گرفته است.

یکی از عرصه های حضور هنری بانوان، هنر قدیمی تئاتر است. انقلاب اسلامی نه تنها این عرصه را بر بانوان تنگ تر نگرفت بلکه تلاش کرد بابهسازی و سالم سازی فضای این هنر و نیز جلب اعتماد عمومی به سلامت نسبی آن، زمینه بیشتری را برای حضور سالم زنان در تئاتر فراهم آورد، هم در بازیگری، هم در نمایشنامه نویسی و هم در داوری و مانند ‎آن، ارزیابی وضع تئاتر زنان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، موضوعی است که در گفتگوهای کوتاه با چند نفر از بانوان هنر تئاتر پی گرفته ایم.

ابتذال فرهنگی در رژیم پهلوی از جمله در خوزه هنر که یکی از مصادیق ‎آن مسئله موسیقی است، راه را بر استفاده درست و عقلایی و موافق شرع مقدس از آن بسته بود. با پیروزی انقلاب اسلامی قهرا آن وضعیت نمی توانست ادامه یابد. چه اینکه مرزهای شرعی در حوزه هنر از جمله موسیقی، همانند دیگر حوزه ها شرایط و محدودیت های لازمی را پیش می آورد که از آن گریزی نیست. نواختن و خوانندگی زنان با لحاظ همین شرایط، نمی توانست به صورت کلی از دستور کار خارج شود، به ویژه از نظر علمی و آمزشی که همچون سایر علوم در دانشگاه ها ادامه یافت.

انقلاب اسلامی ایران، فرصت های ارزنده ای را برای حضور مؤثر و سازنده بانوان در عرصه های هنری فراهم ساخت؛ از جمله در ساحت هنرهای تجسمی، دستاوردهای هنری زیادی نیز پیش رو گذاشته شده است. نقش و موقعیت زنان در عرصه هنرهای تجسمی در سالهای اخیر چگونه بوده و در مقایسه با پیش از انقلاب شاهد چه تغییراتی بوده و چشم انداز آن چیست؟ اینها از جمله پرسش هایی است که با چند نفر از هنرمندان شناخته شده و بنام کشور در زمینه سفالگری، گرافیک، نقاشی، نگارگری و خوشنویسی مطرح کردیم.

عرصه شعر و شاعری در دو دهه و نیم گذشته چه در حوزه زنان شاعر و چه در زمینه شعر زنان، تحولات ژرفی را شاهد بوده، شاعران توانمندی در این مدت قدرت بروز و ظهور یافته اند. به مناسبت 25 سال همراهی زنان با ارزش های انقلاب اسلامی بویژه در عرصه شعر زنان، 25 شاعر زن که پس از انقلاب اسلامی فعال بوده یا رشد کرده اند در این مقاله معرفی و قطعه هایی از سروده های آنان تقدیم شده است.

حکایت تجلی زن در آئینه شعر همیشه خواندنی بوده و سابقه ای به درازای عمر شعر و شاعری دارد اما این حکایت در شعر بعد از انقلاب به خاطر رویکرد ارزشی بیشتر و توجه حکیمانه به نقش سازنده زن در اجتماع با حفظ حریم های شرعی و هویت ملی خواندنی تر است. نقش زنانه در تاریخ اسلام، زن و حجاب، نقش مادری، زن و عشق، زن و اعتراض، زن در آیینه دفاع مقدس و فعالیت شعری زنان، از جلوه های حضور زنان در شعر بعد از انقلاب است که در این مقاله به گونه ای مبسوط به تصویر کشیده شده است.

ظهور زنان داستان نویس در عرصه ادبیات کشور به اواخر دهه سی برمی گردد اما دگرگونی های فرهنگی صورت گرفته در ایران پس از انقلاب، جلوه تازه ای از حضور زنان در این عرصه را رقم زده بگونه ای که آثار پرشماری از آنان طی سالهای اخیر در بسیاری از جشنواره های کتب برگزیده، صاحب رتبه شده اند. در این پژوهش به مناسبت 25 سال انقلاب از میان ده ها نویسنده زن با عنایت به کیفیت آثار آنان 25 زن داستان نویس در حوزه بزرگسالان و 25 نفر در حوزه خردسالان به انتخاب نویسنده، معرفی شده اند.

جامعه زنان ایران در طی سال های گذشته با وقایع و تحولات گسترده ای در حوزه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مواجه بوده است که نشان از پویایی این قشر عظیم دارد. آشنایی با سیر اجمالی این اتفاقات و تحولات که در منابع خبری و مطبوعاتی کشور انعکاس داشته ما را در شناسایی بهتر مسائل که زنان در جمهوری اسلامی با آن روبرو بوده اند کمک خواهد کرد. گسترده توجه مطبوعات به تحولات مربوط به زنان، گویای آن است که این جامعه در پاره ای سال ها با وقایع کمتر و در برخی از سال ها از تحولات گسترده تری برخوردار بوده است.

نشریات زنان در جمهوری اسلامی ایران یکی از جلوه های توجه و اهتمام به موضوع زن و خانواده از ثمرات مشارکت اجتماعی سیاسی زنان است که نشان از توانمندی زنان ایرانی در حوزه فرهنگ سازی دارد. جهت آشنایی با حضور فعال زنان در این عرصه تعداد 22 فصلنامه، 42 ماهنامه، 5 دوهفته نامه، 3 هفته نامه و یک روزنامه که پس از پیروزی انقلاب اسلامی فعال بوده اند به صورت اجمالی معرفی شده اند. البته این تعداد همه نشریاتی نیست که طی 25 سال گذشته در جمهوری اسلامی منتشر شده اما تمامی آنانی است که تهیه شناسنامه آنها برای نویسنده مقدور بوده است.

یکی از عرصه های حضور سازنده و مشارکت اجتماعی بانوان، تشکل هایی است که در سطوح مختلف و با قالبهای گوناگونی می تواند شکل گیرد. زنان علی رغم زمینه ها و عوامل مختلف بازدارنده ای که برای مشارکت های اجتماعی آنان در قالب های تعریف شده تشکل های شناخته شده، وجود دارد در این زمینه، خوش درخشیده، لااقل نشان داده اند می توانند و باید در کارهای گروهی و تلاش های سازمان یافته با حفظ شئون دینی و اجتماعی شرکت جویند. یکی از محورهای مورد نظر در بررسی و ارزیابی وضع زنان در جمهوری اسلامی ایران، گزارش و تحلیل این دست تشکل ها است که ماهیتی زنانه دارد.

طی 25 سال گذشته، موضوع زن و خانواده یکی از محورهای عمده در سطح مطبوعات داخل بوده است که در قالب مقاله، گزارش و گفتگو به آن پرداخته شده است. بخش زیادی از این موضوعات به مسائل زنان در جمهوری اسلامی ایران اختصاص دارد. گستردگی عناوین چاره ای جز گزینش باقی نمی گذارد. مقطعی نیز که برای نمایه سازی انتخاب شد ده سال اخیر منتهی به پایان سال 1382 می باشد. این نمایه هم می تواند برای پژوهشگران، منبع کارآمدی باشد و هم نشان دهنده جهت گیری کلی مطبوعات و بیان کننده نوع نگاه جامعه به مسائل زنان و نیازهای آنان در جمهوری اسلامی ایران می باشد.

اگر چه مباحث مربوط به زنان در جمهوری اسلامی ایران که در مطبوعات کشور انعکاس داشته، در مقاله ای در همین ویژه نامه فهرست شده است اما از آنجایی که مجله پیام زن در طول فعالیت خود در کنار توجه به مباحث متنوع زنان و خانواده، مسائل زنان در جمهوری اسلامی ایران را مورد اهتمام ویژه خود قرار داده و موضوعات بسیاری را در حوزه های مختلف، مربوط به نظام منعکس کرده، نمایه این دست مطالب در این نوشتار به صورت جداگانه، فهرست شده است. نیز به جهت اهمیت گفتگوهایی که طی این مدت از سوی مجله با مسؤولان و صاحب نظران انجام شده، فهرست آن به صورت مستقل آمده است.

ویژه نامه زن در جمهوری اسلامی ایران، در این سطح و حجم، دستاورد زحمات و تلاش های بیش از یکصد نفر از نویسندگان و همکاران در بخش های مختلف است. این نمایه علاوه بر یاد کرد و سپاس گزاری که از همکاران خود در بخش های مختلف کرده، شناسنامه کوتاه علمی پدیدآورندگان مطالب ویژه نامه را که شامل هشتاد و دو نفر از صاحب نظران و کارشناسان، نویسندگان و گزارشگران می شود، با اشاره به تحصیلات، فعالیت و آثار علمی آنان پیش روی خوانندگان گذاشته است.