ماهنامه پیام زن
سال سیزدهم شماره 12 (پیاپی 156، اسفند 1383)

یکی از مهم ترین موضوعات اجتماعی ما ازدواج است که به یک چالش فراگیر تبدیل شده است. انقلاب اسلامی، ارزش های گسترده و تازه ای را میان جامعه آفرید و ازدواج یک نمونه روشن آن بود، اما تغییراتی که در طول سال های بعد صورت گرفت، علی رغم تلاش های زیادی که دستگاه های مربوط جهت کاهش دشواری های ازدواج داشته و قوانین حمایتی چندی که تصویب شده، آن روند ادامه نیافت و عوامل مختلف جمعیت شناختی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، آسیب های چندی را متوجه دستاوردهای اولیه ساخت.

دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، چنان که در گزارشی جداگانه آوردیم، یکی از مراکزی است که در حوزه مسائل زنان و خانواده با رویکرد خاص خویش، فعالیت می کند. آنچه پیش روی دارید بیانیه تحلیلی این دفتر است که در مرداد 1382 به مناسبت روز زن و با عنوان «زنان و کار آمدی خانواده، راهبرد استراتژیک نظام اسلامی» منتشر شده است و نوع نگاه و تحلیل آن موسسه علمی پژوهشی را نسبت به بخشی از مسائل زنان و خانواده نشان می دهد. با این توجه که ملاحظات و تاملات چندی در خصوص بیانیه و رویکرد آن به مسائل جاری زنان وجود دارد و اینک فرصت پرداختن به آن نیست.

بر اساس اصل دهم قانون اسلامی جمهوری اساسی ایران «از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است، همه قوانین و مقررات و برنامه ریزی مربوط باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق باشد. » با این حال عده ای بر این اعتقادند که حضور و مشارکت بیش از حد زنان در عرصه های اجتماعی سیاسی و تغییر نقش آنان و حمایت های قانونی و سیاست های عملی، موجب سستی بنیان خانواده در جمهوری اسلامی شده است.

اهمیت فوق العاده به نقش مادری در نظام تربیتی حقوقی اسلام و جایگاه مکیدی مادر در فرهنگ سازی خانواده و جامعه، ایجاب می کرد، مقام رفیع مادر در قوانین جمهوری اسلامی ایران و عملکرد مسئولان نظام مورد اهتمام جدی قرار گیرد، این مقاله نیز سعی دارد جایگاه مادری در نظام جمهوری اسلامی ایران را با مروری بر قوانین حمایتی از مادران تبیین کرده، شرافت مادری را در آیینه عملکرد حضرت امام خمینی بنمایاند.

در آموزه های دینی تربیت و دانش پژوهی یا آموزش و پرورش دوبال همسان برای رسیدن به کمال محسوب می شوند. صبغه دینی و فرهنگی انقلاب اسلامی نیز ایجاب می کند این امر هدف اصولی در نظام آموزی جمهوری اسلامی ایران باشد. اما باید اذعان کرد که طی 25 سال گذشته این دوبال همسان و همگون رشد و تکامل نیافته اند. رشد شاخص های آموزشی بدون همراهی شاخص های ارزشی و معنوی، اثرات زیانباری در توسعه همه جانبه داشته، موجب عدم تعادل در جامعه می شود.

اگر چه تحول فرهنگی حاصل از انقلاب اسلامی، بسیاری از نگرش ها نسبت به زنان را اصلاح و بیش از پیش مردان و زنان را با حقوق خدادادی آنان آشنا کرده است اما ذهنیت تاریخی مرد سالاری بی ضابطه در جامعه و نبود حمایت های قانونی کافی، موجب شده است که دفتر قصه غم انگیز خشونت علیه زنان همچنان مفتوح بماند. کارشناسان نابرابری های اساسی قدرت، باورهای فرهنگی و ساختارهای اجتماعی بیمار را از جمله عوامل اصلی خشونت علیه زنان بر می شمارند. در این مقاله پس از تبیین اقدامات جهانی برای رفع خشونت، عوامل اصلی خشونت در حوزه های فرهنگی، اقتصادی، حقوقی و سیاسی مورد اشاره قرار گرفته است.

طلاق هر چند در هیچ جامعه ای خوشایند نیست اما چاره ای هم نیست و شاهد آن شکست عملی جوامعی است که آن را اساسا ممنوع شمردند ولی در عمل مجبور به پذیرش آن شده اند. این است که همواره تلاش شده است اولا، عوامل گسترش آن کاهش یابد و ثانیا، از پیامدهای منفی آن کاسته گردد و سوم اینکه قانونمند شود. شریعت اسلامی نیز که در این زمینه همچون دیگر مسائل انسانی و اجتماعی، دست برتر دارد، در هر سه بعد آموزه های خویش را عرضه کرده است. افزایش نرخ طلاق هر چند در سال های اخیر مایه نگرانی است ولی نباید آن را در حد یک بحران اجتماعی ارزیابی کرد.

بر اساس آموزه های قرآنی آرامش روحی و روانی، ایجاد دوستی، رحمت و محبت از جمله ره آوردهای تشکیل کانون خانواده می باشد که مورد تاکید زیاد اسلام واقع شده است. به اعتقاد نویسنده، این دستاوردها نیز با مهندسی خاص در تنظیم روابط خانگی حاصل می شود که امروزه دستخوش تغییرات نامطلوب شده، فلسفه وجودی خانواده را مورد تهدید قرار داده است. از نگاه وی مشکلات روز افزون اقتصادی، اشتغال زنان، به هم ریختگی روابط مدیریتی در خانواده و فروگذاری از برخی اقتضائات طبیعی زنان و مردان، از جمله عواملی است که این واحد بنیادین جامعه مورد نظر اسلام را به مخاطره انداخته است.

بر اساس آمارهای ارائه شده، حدود 9 درصد از خانواده های ایرانی را زنان سرپرستی می کنند. شرایط خاص این خانواده ها و مشکلات عدیده ای که می تواند گریبانگیر این دست از خانواده ها شود ایجاب می کند بیش از دیگران مورد توجه و حمایت قرار گیرند اما شواهد نشان می دهد با اینکه سازمان هایی چون بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی و ده ها نهاد غیر دولتی در این عرصه فعالند و خدمات بسیاری ارائه کرده و می کنند ولی مشکلات همچنان باقی است که در این مقاله با بخشی از آنها آشنا خواهید شد.

پاره ای مشکلات که به ویژه در سال های اخیر تشکیل خانواده را دچار دشواری کرده، نیز طلاق در کشور، هر چند بر خلاف آنچه گاه گفته می شود، رشد خیره کننده ای نداشته است، اما به خاطر اهمیت آن، افزایش در حد یک یا دو درصد نیز قابل توجه است. این امر به ویژه اگر روبه گسترش باشد معلوم است که نگران کننده خواهد بود. رشد یکباره جمعیت در سال های 60 تا 65، گسترش تحصیلات عالی دختران، و گسترش بسیار زیاد اطلاعات و در نتیجه به هم خوردن مناسبات «درون خانوادگی» دیروز، سه عامل مهمی هستند که در پیش بینی وضعیت خانواده در دو دهه آینده در نگاه کارشناسان مورد توجه است بخش عمده امیدها و نگرانی ها نیز ناشی از این عوامل می باشد.

مشارکت زنان به عنوان نیمی از پیکر جامعه در فعالیت های اقتصادی، از جمله اصول اساسی و اجتناب ناپذیر اهداف توسعه در برنامه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در تمامی جوامع بشری به شمار می رود و این امر در کشوری چون ایران که از کشورهای در حال توسعه بشمار می رود از اهمیت بیشتری برخوردار است. بدین منظور در این مقاله، وضعیت اشتغال زنان در برخی از کشورهای جهان و جمهوری اسلامی ایران، جایگاه اشتغال زن در قوانین جمهوری اسلامی، زنان در بازار ایران، موانع و عوامل کاهش مشارکت زنان در روند توسعه و اشتغال زنان و تعدد نقش ها بررسی شده است.

بی تردید جمهوری اسلامی ایران به پیروی از آموزه های اسلامی و با درک نیاز به رشد علمی و تخصصی زنان، علی رغم دشواری ها و مشکلات بسیاری که روبه روی خود دیده، فرصت گسترده ای را برای ارتقا و رشد سطح علمی و تخصصی بانوان در زمینه های مختلف فراهم ساخته است. آمارها و مقایسه ها خود بهترین گواه این واقعیت است. این رشد چنان چشمگیر است که در برخی زمینه ها ازنظر شاخص های آماری، بانوان از مردان نیز پیشی گرفته اند. با این همه هنوز تا سطح مطلوب بخصوص در زمینه هایی چون سیاسی، فاصله های مشهودی وجود دارد.

پیشرفتهای جمهوری اسلامی ایران در بخش بهداشت، درمان و تغذیه به ویژه در سال های اخیر به گونه ای بوده است که تحسین و تشویق مجامع بین المللی را نیز برانگیخته است. یکی از معیارهای پیشرفت و توسعه در این بخش، شاخص تغذیه در اقشار مختلف جامعه است که آمارها آینده امیدوار کننده ای را نوید می دهند. در این میان تغذیه بانوان و دختران به عنوان آینده سازان جامعه و بستر توسعه انسانی از تاثیرات اجتماعی افزون تری برخوردار است که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است.

موضوع کنترل جمعیت در جمهوری اسلامی ایران فراز و نشیب هایی را طی کرده و از تشویق به ازدیاد فرزندان در دهه اول به فرهنگ «فرزند کمتر زندگی بهتر» در دهه سوم رسیده است. این امر از دو منظر نظری و اجرائی قابل بررسی است اما در این گفتگو بیشتر عملکرد نظام جمهوری اسلامی ایران در کنترل جمعیت و پیامدهای آن، از منظر اجرایی به زبان یکی از مدیران فعال در این عرصه، مورد توجه قرار گرفته است. اینکه نگاه و توضیح جناب آقای دکتر ملک افضلی و طبعا سیاست جاری، چقدر برای مخالفان کنترل جمعیت قانع کننده باشد.

پیشرفت و بهبود وضع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی زنان به طور کلی به ارتقای سطح زندگی و سلامت آنان کمک می کند، لیکن در جهان امروز از جمله در کشور ما زنان همانند مردان از پیشرفت های یکسان برخوردار نیستند. یکی از مهم ترین علت های این تفاوت، عدم دسترسی کافی و یکسان به امکانات و منابع توسعه است. بر این اساس با توجه به اهمیت نقش زنان در تامین سلامت خانواده و جامعه، برای ارتقای وضع سلامت زنان و جلب مشارکت هر چه بیشتر آنان در فرآیند توسعه و بهداشت، انجام تمهیدات لازم، برنامه ریزی مناسب و هماهنگی بین بخش های مختلف کشور ضروری است.

قابل انکار نیست که دستیابی به توسعه پایدار هنگامی میسر می گردد که جایگاه و نقش زنان در فرآیند توسعه تعریف و تبیین شود. این مقاله درصدد است، با اشاره به نقش، اهمیت و وضعیت زنان ایران در ابعاد مختلف تو سعه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی لزوم اهمیت و توجه بیش از پیش به زنان را در دستیابی به اهداف توسعه همه جانبه به ویژه توسعه انسانی مشخص کند. نقش زنان ایران در تو سعه فرهنگی کشور، جایگاه زنان ایران از نظر شاخص های تو سعه اجتماعی در جهان، جایگاه ایران در بین کشورهای جهانی، جایگاه زن در اشتغال رو ستایی و تاثیر زن روستایی در بخش کشاورزی، مشارکت سیاسی زنان در کشور ضرورت انکار ناپذیر و آموزش زنان راهی برای دستیابی به اهداف توسعه ملی ایران، مهمترین محورهای این مقاله اند.

پژوهش ها نشان می دهد روند دسترسی زنان به آموزش جدید و عالی، پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران چهار مرحله: محرومیت، نابرابری، تبعیض های محدود جنسیتی و مرحله جبران را طی کرده است. مو فقیت زنان و دختران در حوزه آموزش و تحصیلات عالی در مرحله چهارم یعنی از دهه دوم انقلاب تاکنون یکی از درخشان ترین عرصه های فعالیت و افزایش خودباوری زنان به شمار می رود بگونه ای که تقاضای اجتماعی برای آموزش عالی و ورود به دانشگاه از سوی زنان از مردان پیش گرفته است.

شاید روند ایجاد تشکیلاتی با عنوان «پلیس زن» را بتوان نماد بارزی از جریان پرفراز و نشیب بهبود وضع زنان دانست. نمادی که جوهره و حقیقت حرکت ملی زنان را در افت و خیزها و باید و نبایدهای مورد نیاز خود به نمایش گذاشت و بالاخره در سال 1382 یعنی 25 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی با افتتاح اولین کلانتری بانوان بارز شد. آنچه در این مقاله پیش روی شماست گزارشی است از پیشینه و روند تاسیس مجدد پلیس زن در جمهوری اسلامی و زیان های عدم حضور پلیس زن پس از پیروزی انقلاب اسلامی.

ناهنجاری های اجتماعی و ارتکاب رفتارهایی که با قوانین و ارزش های جامعه مغایریت داشته باشد، از هر فرد و گروهی که باشد برای جامعه مضر است و اثرات مخربی به جای می گذارد. اما همان انحراف اجتماعی از سوی زنان و دختران، پیامدهای زیانبارتری خواهد داشت. بزهکاری دختران در ایران هر چند در صد آن هنوز نسبت به پسران کمتر است اما رشد فزایند آن در سال های اخیر نگران کننده است و می رود که به یک معضل اجتماعی تبدیل شود. مقاله حاضر کوشیده اسن ضمن نگاه معرفتی به این قضیه علل گرایش زنان به بزهکاری و علل افزایش سهم زنان در ارتکاب جرایم را با تکیه بر اطلاعات و آمار مورد پژوهش قرار داده، با اشاره به مواردی از انحرافات اجتماعی زنان چون اعتیاد، خودکشی و سرقت، پیامدهای اجتماعی آنها را متذکر شود.

براستی انقلاب اسلامی ایران تا چه حد توانسته است حقوق زنان را استیفاء نموده و به انتظاران زنان به ویژه دختران نسلی انقلاب پاسخ گوید؟ دختران جوان به این پرسش پاسخ می گویند. در این گزارش با مراجعه به دختران جوان، از عوامل ارزش ستیزی برخی دختران در برابر عملکرد حکومت و کارگزاران آن، کارکرد مدارس و برخورد خانواده، و علل پاره ای از مشکلات که گریبانگیر دختران جوان می باشد، از قبیل نوسانات امکانات تحصیلی و اشتغال دختران، محدودیت امکانات تفریحی و اوقات فراغت دختران، میزان آگاهی و مهارت های دختران پیش از ازدواج، بایدها و نبایدهای تعامل با جنس مخالف و علل بروز انحراف های اخلاقی در دختران، پرس و جو شده است.

جریان فمینیسم در ایران متاثر از حرکت فمینیسمی در غرب است اما این جریان در ایران به شاخه های مختلف با رویکردهای متنوع قابل تقسیم می باشد. عمده ترین جریان فمینیسم در کشور ما ضمن پذیرش اصل تقابل و تفاوت میان زنان و مردان به عنوان امری تکوینی، از حقوق و فرصت های برابر برای زنان و مردان جامعه و خانواده طرفداری می کند که در بخش اول این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم با تاکید بر طبیعت متفاوت زنان با مردان، حقوق اجتماعی آنان مثل ازدواج، طلاق، تجرد قطعی، اشتغال، سواد و تحصیلات به مثابه شاخص های توسعه پایدار، بر اساس قوانین جمهوری اسلامی به ارزیابی گذاشته شده است.

امروزه حفظ محیط زیست به عنوان یکی از مهم ترین ارکان توسعه پایدار مسئله جهانی است که دستیابی به آن بدون مشارکت راستین و آگاهانه مردم ممکن نیست. عموم زنان به دلیل نقش مهمی که در اداره خانه و تربیت کودکان و انتقال فرهنگ و دانش زیست محیطی به نسل های آینده دارند و زنان روستایی به جهت سهم عمده ای که در کشاورزی داشته و سابقه دیرینه ای که در تشکل های سنتی محلی دارند، می توانند قدرت قابل توجهی در فعالیت های گروهی زیست محیطی و حفظ منابع طبیعی داشته، سهم بیشتری در پالایش محیط زیست ایفا نمایند.

در جمهوری اسلامی ایران، زنان روستایی و عشایری قشر عمده ای از زنان کشور می باشند که نقش پیدا و پنهان آنان در اداره جوامع محلی و آثار ثانویه آن بر توسعه کشور قابل توجه است. دراین نوشتار که روش تحقیق آن کتابخانه ای است و با استفاده از کتب و اسناد و مدارک از قبیل مقالات، مجلات و روزنامه ها گردآوری و تدوین شده، سعی می شود طبق آماری مقایسه ای، روند بهبود وضعیت زنان روستایی و عشایر ایران طی 25 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گیرد با بر اساس آن، ضمن تعیین جایگاه کنونی این قشر زنان، راهکارهای دستیابی به وضعیت مطلوب ارائه شود.

وضع زنان در ایران، همچون سایر اقشار جامعه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در معرض دگرگونی هایی قرار گرفت که در نتیجه آن، ارزش اصیل و والای زن مسلمان آشکار شد. زنان ایرانی به ویژه زنان روستایی، در طول انقلاب اسلامی و پس از پیروزی آن در بیشتر موارد دوش به دوش مردان شرکت فعال داشته، در بستر این فعالیت به نقش اصلی خود در اجتماع نزدیک شده اند. مروری بر تحولات ایجاد شده و مسائل تاثیر گذار بر وضع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زنان روستایی بعد از انقلاب، موضوع پژوهش این مقاله است. مقاله با اشاره به نقش زنان در تصمیمی گیری در سطح محلی و خانواده، نقش سازمان های فعال در زمینه مسائل زنان روستایی (اعم از دولتی و غیر دولتی) را مورد بررسی قرار می دهد؛ آنگاه با بیان مسائل و مشکلات زنان روستایی، زمینه های دستیابی به عوامل تولید برای آنان را بر می شمارد.

هموطنان مسیحی، کلیمی، زرتشی، تنها اقلیت های دینی اند که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته شده و در احوال شخصیه طبق شریعت خود عمل می کنند. زنان و دختران اقلیت دینی در کنار مسائل عام و مشترکی که با هموطنان مسلمان خود دارند، مواجه با برخی مسائل داخلی خود و نیز مسائلی در جامعه اسلامی می باشند. بررسی وضعیت زن درجمهوری اسلامی ایران، طبعا نمی توانست فارغ از توجه به دختران و زنان اقلیت باشد این بود که علی رغم برخی دشواری هایی که برای گزارش از سوی خود این هموطنان وجود داشت، توانستیم نگاهی گذرا به وضعیت زنان زرتشتی، کلیمی، ارمنی و آشوری، داشته باشیم با نگاهی که از زبان و قلم صاحب نظران اقلیت بازگو شده است.

شواهد موجود بیانگر آن است که زنان در بیشتر موارد بیش از شهروندان مرد، دولت را در اجرای برنامه های بهداشتی یاری داده نقش موثری در بهداشت و درمان کشور دارند. این مقاله به نقش های متفاوتی که زنان در جهت رشد سطح بهداشت جامعه ایفا می کنند اشاره می کند و در سه بخش تنظیم شده است. نخست به نقش عموم زنان در بهداشت جامعه اشاره و پس از آن وضعیت آماری زنان در رشته های پزشکی و در آخر به مباحثی در خصوص زنان، بهداشت و اطلاع رسانی پرداخته می شود.

مطالبات زنان از خانه تا اجتماع، دامنه گسترده ای را شامل می شود که پرداختن به آنها در مجالی اندک میسر نمی باشد اما زنان، خود می دانند که اساسی ترین خواسته ها و مشکلات آنان چیست. به جهت درک و شناسایی مهمترین شاخصه های وضعیت زنان در ایران، در این مجموعه راجع به مسائل خاص زنان، مهمترین مشکلات بر سر راه زن و خانواده، سیر صعودی یا نزولی مشکلات آنان پس از انقلاب، میزان تاثیر گذاری زنان مدیر بر حل مسائل زنان و الگوهای زن و خانواده موفق، از گروهی از زنان پرسش و به همراه پاسخ های کارشناسان، تحلیل و بررسی شده است.

مهمترین و برجسته ترین نقش زنان را می توان نقش آموزشی آنان دانست که تمامی فرایند زندگی را در بر می گیرد. این نقش به سه صورت قابل تقسیم بندی است: 1) نقش آموزشی در خانواده 2) نقش آموزشی در نظام آموزشی رسمی کشور 3) نقش زنان در فرایند توسعه و پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان عناصر آموزش دهنده غیر مستقیم. دراین مقاله بر اساس داده های آماری، نقش های سه گانه فوق طی 25 سال گذشته در جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و در پایان کاستی های موجود در این زمینه بازگو شده است.

امکان دسترسی برابر به آموزش برای همه به ویژه دختران و زنان در ایران یکی از موفقیت های جمهوری اسلامی در دو دهه گذشته به شمار می رود که به طور قابل ملاحظه ای موجب رشد نرخ با سوادی در زنان گشته حتی در سطح آموزش عالی باعث پیشی گرفتن دختران از پسران در ورود به دانشگاه ها شده است. این امر با توجه به افزایش مطالبات آنان در کنار معضلاتی چون بیکاری و ازدواج که جامعه با آن درگیر می باشد، چندی است این پرسش را در سطح کارشناسان مطرح ساخته که افزایش شمار دختران و زنان دانشجو و تحصیل کرده چه نقشی در روند توسعه کشور ایجاد کرده و با چه راهکاری می توان این تهدید بالقوه را به فرصت تبدیل نمود؟

فعالیت ورزشی بانوان ایرانی به صورت رسمی اگر چه نوپا اما فراگیر و روبه گسترش بوده است که موفقیت های چشم گیر ورزشکاران زن ایرانی در عرصه های رقابت داخلی و خارجی گویای این واقعیت است. اما با تلاشی که از سوی متصدیان امر برای بهبود وضعیت ورزش زنان صورت می گیرد، همچنان فاصله میان امکانات موجود و تعداد پرشمار زنان ورزشکار فراوان است. این مقاله تا حدودی ما را با پیشرفت های ورزش بانوان پس از پیروزی انقلاب اسلامی و نیازهای آینده آشنا می سازد.

احساس شرم و مجرمیت ناشی از زندانی شدن، برای زنان بسیار شدیدتر از مردان است. اینان در زندان به مشکلات جسمی و روحی گرفتار می شوند، به ویژه آنکه زنان زندانی، با هر جرمی، در یک جا نگه داشته می شوند! آمار موجود نشان می دهد چهار درصد زندانیان ایران، زنان اند که امتیازات زندانیان مرد از جمله «ملاقات شرعی» را ندارند، اما هیچ گزارشی بیانگر آن نیست که زندانی کردن زنان مجرم، توانسته راه برگشت و جبران گذشته را روی آنها هموار کند، از این رو پیشنهاد شده دوران حبس، در منزل و با محدودیت های خاصی گذرانده شود.

افزایش روز افزون فرار دختران از کانون گرم خانواده و پیامدهای مخرب آن بر فرد، خانواده و جامعه یکی از آسیب های اجتماعی جدی است که طی سال های گذشته گریبانگیر جامعه ایرانی شده است. اگر چه عوامل متعدد و مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موجبات خانه گریزی دختران را فراهم می آورد اما برخورد ناصحیح متولیان امر و عدم برنامه ریزی درست و منسجم در این زمینه را نباید نادیده انگاشت. پدیده زنان ویژه و خیابانی نیز از جمله یکی از مهم ترین پیامدهای دختران فراری است که درهمین راستا قابل تحلیل است.