ماهنامه معرفت
سال سی و یکم شماره 7 (پیاپی 298، مهر 1401)

مسیله این است، مردمی‌سازی حکومت چیست؟ چه مولفه‌هایی دارد؟ چگونه می‌توان مردمی‌سازی حکومت اسلامی را حداکثرسازی کرد؟ بنیان‌های فلسفی سیاسی حضور مردم در سیاست مبتنی است بر پاسخ به پرسش‌هایی درباره چیستی سرشت انسان و نقش اراده و گزینش‌گری وی در عرصه سیاسی؛ مبتنی است بر پاسخ به پرسش‌هایی درباره هدف و غایت جامعه سیاسی یا ویژگی های جامعه مطلوب. اساسا، هدف از تشکیل جامعه سیاسی چیست؟ مهم‌ترین مولفه‌های اجتماع سیاسی کدام‌اند؟ ارکان و مولفه‌های اساسی جامعه سیاسی عبارتند از: مکتب، رهبری و مردم. پس مردم به عنوان حکومت‌شوندگان، از ارکان اصلی «تحقق» و «استمرار» حکومت هستند؛ مردم در تحقق حکومت نقش دارند چون با اعلان وفاداری به نظام و بیعت با رهبری، موجب تحقق عینی نظام سیاسی مبتنی بر مکتب می‌شوند؛ در استمرار آن هم دخیل هستند، چون بدون پشتیبانی مردم از حکومت نمی‌توان در مقابل چالش‌های فراوان دشمنان نظام، دوام آورد. نقش دادن به مردم در سیاست، تکریم انسانیت و اراده انسانی آنها است؛ نقش‌آفرینی در تعیین سرنوشت سیاسی خویش است؛ کمک‌رسانی به تحقق اهداف و آرمان‌های نظام سیاسی است؛ میدان دادن به مردم منجر به شکوفایی استعدادهای ایشان نیز می‌شود. نظام جمهوری اسلامی ایران که محصول انقلاب «به نام خدا» در 22 بهمن 1357 است و با رهبری پیامبرگونه امام خمینی شکل گرفت درصدد تحقق الگوی مردم‌سالاری اسلامی است. تاریخ انقلاب نشان می‌دهد که مردم، هم در تحقق نظام اسلامی جانفشانی کردند و هم در عبور دادن این نهال نوپا از مسیر پرسنگلاخ بحران‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی دهه شصت، صبر و متانت و ایثار به خرج دادند. بنابراین، مردم صاحبان این نظام الهی هستند و بر حفظ دستاورد خویش اهتمام دارند. تصدی مناصب توسط نخبگان مردم، در تحقق مدیریت جهادی در عرصه‌های سه‌گانه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، در کنار نظارت مردمی بر ساختار و رفتار نظام اداره‌کننده جامعه، ازجمله زمینه‌های مردمی‌سازی حکومت اسلامی است. به‌روشنی می‌توان دریافت که شایسته‌سالاری یکی از ابزارهای مردمی‌سازی سیاست است. اداره دفاع مقدس 8 ساله و میدان‌داری مردم در حضور در جبهه برای دفاع از نظام و سرزمین، حتی با بذل مال و سرمایه، یکی دیگر از نمونه‌های این حضور و تجلی مردمی بودن نظام اسلامی است. راهپیمایی‌های 22 بهمن هر سال، روز قدس و... از دیگر جلوه‌های سیاسی مردمی‌سازی حکومت در ایران اسلامی است. سیل حضور میلیونی مردم در هنگامه بروز اغتشاشات آشوبگران موجب رفتن و شستن خس و خاشاک جامعه می‌شود که این هم از جلوات مردمی بودن نظام اسلامی است. تحولی که نظام مقدس اسلامی ابتدا در قلوب مردم ایران ایجاد کرد منجر به آن شد که همواره با نجابت و موقع‌شناسی در صحنه حاضر شوند و فصل‌الخطاب معرکه‌ها شوند. رسیدگی به دغدغه‌های فرهنگی، دینی و مذهبی مردم ازیک‌سو، و رفع گرفتاری‌های معیشتی و تنگناهای اقتصادی ایشان که موجب تحقق عدالت اجتماعی خواهد شد از سوی دیگر، پای کار نظام بودن مردم را بیشتر تقویت و مستحکم می‌کند. پس با توجه به فرامین داهیانه رهبر معظم انقلاب (دام ظله العالی) در توجه به محتوا و باطن مردم‌سالاری اسلامی، می‌توان به حداکثرسازی نقش مردم در سیاست و حکومت دست یافت.

یکی‌ از مباحث مهم در زمینه اخلاق، که در هر مکتب اخلاقی باید به آن پرداخته شود و کاربردهای مختلفی نیز دارد، «قلمرو اخلاق» یا به‌ تعبیری قلمرو ارزش‌های اخلاقی است. این بحث با تعریف اخلاق ارتباط روشنی دارد؛ زیرا می‌توان اخلاق را به‌گونه‌ای تعریف کرد که فقط بخشی از ارزش‌ها را شامل شود؛ چنان‌که می‌توان آن را به‌گونه‌ای دیگر تعریف کرد که دایره‌اش وسیع‌تر باشد. هرچند در محافل علمی در این زمینه کم‌وبیش اختلافاتی به‌چشم می‌خورد. ارزش اخلاقی به چیزی اطلاق می‌شود که در کمال نهایی انسان موثر است. ازاین‌رو، همه واجبات فردی و اجتماعی و مستحبات باید به گونه‌ای انجام شوند که زمینه‌ساز سعادت انسان شوند. البته باید توجه داشت که ارزش اخلاقی در عرف، شرع و از نظر عقل به نیت وابسته است. اولا باید رفتار دارای حسن فعلی باشد. ثانیا، ارزش‌های اخلاقی و معنوی در دین و براساس بینش الهی، دارای مراتب است و از نظر ارزش و اعتبار یکسان نیستند.

از مسایل مهم فلسفه سیاسی، مطالعه زندگی اجتماعی انسان با لحاظ مبانی فلسفی منتج به آن است که این تحقیق با روشی تحلیلی و توصیفی در این‌باره به بیان دیدگاه دو اندیشمند از دو نحله فلسفی مقابل (هابز و علامه طباطبایی) پرداخته است؛ که دیدگاه متفاوت این دو متفکر در مورد ماهیت انسانی با توجه به مبانی‌شان، به دو نظر مغایر با هم در تبیین چرایی زیست اجتماعی انسان می‌انجامد، که یکی از آنها (دیدگاه هابز) ناشی از دید فیزیکالیستی به انسان و ادراکاتش بوده که به تجربه متکی بر مادی‌گرایی صرف قایل است و انسان را موجودی در پی برآورده کردن میل منبعث از طبیعت انسانی می‌داند که سیری‌ناپذیری این میل به ارضای امیال براساس طبیعت شریرش، او را به ستیزه‌گری در کنش با دیگران می‌کشاند که راه‌حلش، جامعه‌پذیری براساس قراردادگرایی است و دیگری ناشی از واقع‌گرایی است که در آن، انسان مرکب از نفس مجرد و بدن مادی برای تکامل ذاتی‌اش که با قریحه استخدام دیگران همراه است، به جامعه روی می‌آورد.

وقوع انقلاب اسلامی و مرجعیت فقه در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی، به پدیداری مسایل و چالش‌های جدید فقهی انجامید که یکی از آنها نحوه تنظیم روابط افراد با دولت است. در دانش غربی، این مسیله در قالب‌های گوناگونی ازجمله قرارداد اجتماعی مطرح گردیده بود. ازآنجاکه قدرت سیاسی به نحوه تنظیم روابط افراد با دولت مربوط می‌شود؛ پرسش اصلی آن است که از دیدگاه فقهی، قدرت در حکومت اسلامی چه ماهیتی دارد؟ درواقع پرسش آن است که رابطه دولتمردان با شهروندان تحت چه عنوان فقهی قرار می‌گیرد، تا درنتیجه ضوابط و هنجارهای آن نیز معلوم گردد. این مقاله با روش توصیف و تحلیل تلاش می‌کند تا به این پرسش پاسخ دهد و بدین منظور به تحلیل محتوای کلام فقیهان و ریشه‌یابی ادله آشکار و پنهان به‌کاررفته در آن و توسعه ‌دادن آن می‌پردازد. نتیجه تحقیق نشانگر آن است که از دیدگاه فقهی، رابطه افراد با دولت در قالب عقد شرعی امانت (ودیعه) قرار می‌گیرد. اندک فقهای معاصر به‌صورتی گذرا به امانی ‌بودن قدرت در حکومت اسلامی اشاره کرده‌اند؛ اما در این مقاله ادله و پیامدهای این مدعا بررسی می‌گردد. ازجمله پیامدهای امانی‌بودن قدرت، لزوم احراز امانت‌داری کارگزاران، نظارت بر آنان و لزوم ضمان در صورت ارتکاب تخلف از سوی آنان است.

حاکم اسلامی به‌عنوان فردی که مسیر و جهت حکومت را نشان می‌دهد، یکی از مهم‌ترین و بالاترین جایگاه‌ها را در ارکان نظام اسلامی دارد. ازاین‌رو، نقش مهمی در تربیت دینی افراد جامعه دارد. در جامعه اسلامی بسیاری از رفتارهای دینی مردم متاثر از ویژگی‌ها و شیوه حکومتی حاکم جامعه است. این پژوهش با هدف بیان ویژگی‌های حاکم اسلامی در تربیت دینی به روش توصیفی تحلیلی درصدد اثبات تاثیر آنها در تربیت دینی است. مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش که از بررسی این ویژگی‌ها در سه بعد ارتباطی حاکم در رابطه با خود، خدا و مردم جای می‌گیرد و در آیات و روایات هم به آن اشاره شده است، عبارتند از: عمل به گفته خود، صبر و استقامت در تبلیغ دین، خشیت الهی و عدم دلبستگی به دنیا، مسیولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی، نرم‌خویی و ملاطفت با مردم، خیرخواهی نسبت به مردم، جلوگیری از مسیولیت نااهلان، قضاوت به‌حق و تحقق عدالت اجتماعی، تعدی نکردن به مال مردم؛ که پایبندی حاکم به این وظایف موجب ترویج تربیت دینی در جامعه می‌شود.

ایجاد تمدن نوین اسلامی در جهان به‌عنوان آرمان نهایی انقلاب اسلامی ایران، نیازمند تحقق پیش‌زمینه‌هایی است که ازجمله مهم‌ترین آنان به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی، برپایی دولت اسلامی است. دولت اسلامی در فرایند پنج‌گانه تحقق تمدن اسلامی معنا پیدا خواهد کرد. دولت اسلامی شامل همه کارگزاران نظام اسلامی، اعم از قوه مجریه و همه حکومت‌گران و خدمتگزاران به ‌نظام اسلامی است. هدف نگارندگان این پژوهش، احصاء و تبیین ظرفیت‌ها و راهکارهای تحقق دولت اسلامی در گام دوم انقلاب اسلامی است. ازاین‌رو، سوال اصلی عبارت است از: ظرفیت‌ها و راهکارهای تحقق دولت اسلامی با تاکید بر بیانیه گام دوم چیست؟ که با بررسی دقیق و روشمند بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و تمرکز بر منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، دستیابی به این مهم محقق گشت. در پژوهش حاضر از روش توصیفی تحلیلی برای احصاء نتایج استفاده گردیده است. یافته‌های حاصله نشان از آن دارد که ظرفیت‌های ایجاد دولتی اسلامی را جوانان، فرصت‌های مادی و نیروهای مستعد انسانی تشکیل می‌دهند. همچنین مدیریت جهادی و مشارکت مردمی، راهکارهایی برای ایجاد دولت اسلامی برشمرده شده‌اند.

دو مکتب آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی از مکاتب معروف روابط بین‌الملل و عرصه دیپلماسی هستند. با توجه به اهمیت دیپلماسی و تامین منافع و امنیت ملی در کنار مصالح اسلامی و انقلابی، این سوال مطرح می‌شود که چه رویکردی در دستور کار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر دیدگاه مقام معظم رهبری قرار دارد؟ روش پژوهش استفاده از روش توصیفی تحلیلی است. هدف اصلی این پژوهش ارایه نگاه جامع و کامل نسبت به دیپلماسی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، با توجه به دو مکتب مهم آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی است. نوآوری و یافته مهم این مقاله این است که بررسی سایر ویژگی‌های مکاتب آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی، حاکی از عدم انطباق کامل سیاست خارجی و دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران با مکاتب مزبور است؛ لذا تبیین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، الگویی منحصربه‌فرد را می‌طلبد. ازاین‌رو، با طرح آرمان‌گرایی واقع‌بینانه و انقلابی سعی در شناخت آن داریم.

از دیرباز حکومت دینی در قرآن و عهدین در عرصه فکری و ایدیولوژی بشر قابل طرح بوده است. این دو مقوله ویژگی‌هایی دارند که به‌واسطه آنها از یکدیگر متمایز می‌شوند. از مهم‌ترین وجه تمایز این دو نوع حکومت این است که حکومت دینی از نظر قرآن دارای رویکردی الهی و خاستگاهی آسمانی است؛ درحالی‌که حکومت دینی از منظر عهدین دارای خاستگاهی زمینی (پادشاهی) است. درواقع، حکومت دینی در قرآن وجود دین را در تمام عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و... واجب می‌داند؛ ولی حکومت دینی در عهدین، وجود دین را در این عرصه‌ها ممنوع می‌شمارد. با این وجود، مسیله اصلی در این پژوهش این است که حکومت دینی در قرآن و حکومت دینی در عهدین از نظر ماهیت چه تمایزاتی با یکدیگر دارند؟ پژوهش حاضر از نوع توصیفی مقایسه‌ای بوده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که حکومت دینی از نظر قرآن، بهترین نوع حکومت محسوب می‌شود؛ چراکه قرآن خود آخرین و کامل‌ترین کتب آسمانی است. ولی حکومت دینی در عهدین به‌علت تحریف‌پذیری این کتب آسمانی و ماهیت سکولاری داشتن، مورد نفی واقع گردیده است و این موضوع با دلیل و برهان به اثبات می‌رسد که هیچ‌یک از ویژگی‌های حکومت دینی در عهدین قابلیت سازگاری با حکومت دینی در قرآن را ندارد.

مردم‌سالاری اسلامی شیوه‌ای حکومتی برآمده از دین و آموزه‌های آن است. این سبک حکومتی همچون هر ایدیولوژی، دیدگاه و نظریه در حوزه‌های مختلف از اصول خاصی برخوردار است و با توجه به بافت فرهنگی در هر جامعه دارای ضوابطی است که الگوی آن را با سایر جوامع متمایز می‌سازد. با توجه به بافت فرهنگی جامعه ایران که مبتنی بر ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی است در این مقاله تلاش شده است که این مسیله مورد بررسی قرار گیرد که: از منظر دو منبع قرآن و حدیث که از منابع اصلی دین اسلام به‌شمار می‌روند مردم‌سالاری اسلامی از چه اصولی برخوردار است؟ از این منظر در این مقاله سعی شده است که ضمن استفاده از منابع کتابخانه‌ای، بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی و بررسی آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت(ع) این مسیله مورد بررسی قرار گیرد. براساس یافته‌های پژوهش، در قرآن و حدیث مردم‌سالاری اسلامی از اصولی همچون: «نفی سلطه و طاغوت»، «دانایی‌محوری»، «عدالت‌محوری»، «قانون‌مداری و قانون‌گرایی»، «تامین آزادی»، «امر به معروف و نهی از منکر» و «خدمت‌گزاری» برخوردار است. در نتیجه، این اصول هفت‌گانه به‌عنوان اصول‌محوری مردم‌سالاری دینی- اسلامی معرفی و مشخص شده‌اند.

مسیله ولایت فقیه، یکی از مسایل مهم اندیشه سیاسی فقهیان شیعه بوده است. مخصوصا در عصر حاضر که با حاکمیت ولایت فقیه در ایران، مسایل مختلفی از جنبه معیار مشروعیت، نقش مردم در حکومت و همچنین کارکردهای حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه در جامعه مورد بحث قرار گرفته است. این پژوهش درصدد بیان ادله نظریه انتصاب و دیدگاه انتخاب در ولایت فقیه و همچنین بیان چند نمونه از کارکردهای ولایت فقیه در عرصه اجتماعی و دینی است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی است و در برخی موارد به ارایه نقد و ارزیابی این دو دیدگاه پرداخته شده است. فهم مشترکات دو دیدگاه به صورت مختصر و نفی برداشت سکولاریسم از دیدگاه انتخاب با استناد به تصریح صاحبان آن از نکات مهم این پژوهش است. همچنین با استفاده از کلمات امام خمینی (ره) اثبات شده است که علی‌رغم اینکه برخی ایشان را طرفدار دیدگاه انتخاب معرفی کرده‌اند، ایشان در این قالب جای نمی‌گیرد؛ بلکه از متفکران اصلی نظریه انتصاب هستند.