فهرست مطالب
فصلنامه ره آورد نور
سال بیست و یکم شماره 79 (پیاپی 96، تابستان 1401)
- تاریخ انتشار: 1401/10/19
- تعداد عناوین: 8
-
فرآوری و عرضه گزاره های تاریخی در بستر علوم انسانی دیجیتال / مقدمه ای بر «تاریخ پژوهی هوشمندصفحه 2
» تاریخ، بهعنوان یکی از دانشهای مورد توجه تمام اقوام بشری در حوزه علوم انسانی، همگام با سایر علوم در مواجه با گسترش و نفوذ فناوری دیجیتال و ابزارهای وابسته به آن، دچار تغییراتی گاه بنیادین در شیوه نقل، ارایه، پژوهش و تحلیل نسبت به شیوههای مرسوم گذشته شده است؛ چراکه تجزیه و تحلیل حوادث تاریخی، برای دستیابی به «نتایجی کلاننگر» از طریق شیوههای سنتی، نیازمند صدها ساعت مطالعه و تحقیق در منابع تاریخی است. ازاینرو، بهکارگیری فناوریهای نوین عصر کنونی، یعنی ابزارهای دیجیتالی و هوشمند، میتواند کمک بسیار شایانی در این راستا بنماید. به همین جهت، در این نوشتار بر آنیم که تحولات یادشده را با تمرکز بر محصولات رومیزی و برخط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بررسی نماییم؛ با طرح این پرسش که چگونه فرآوری و عرضه گزارههای تاریخی در بستر علوم انسانی دیجیتال میتواند مقدمهای بر «تاریخپژوهی هوشمند» باشد؟ به نظر میرسد، با مرور تاریخچه دیجیتالیشدن متون تاریخی و شیوههای ارایه آن در تولیدات مرکز نور و چالشها و نوآوریها و فرآوریهایی که در فرایند این مهم در طی سالیان متمادی رخ داده، باعث شده مرکز در حال حاضر، دارای حجم انبوهی از اطلاعات دیجیتالی ارزشمند و غنیشده باشد؛ بهطوریکه زمینه ایجاد تحولات شگرف در تجزیهوتحلیلهای دادههای تاریخی فراهم گردد و امکان کشف زوایای پنهان و نویافتهای از وقایع تاریخی با توجه به قابلیتهای گسترده فضای دیجیتالی برای پژوهشگران در فهم صحیح و دقیق تاریخ پراهمیت اسلام به وجود آید که خود، مقدمهای است برای رسیدن به آرمان «پژوهش هوشمند»؛ پژوهشی که در استخراج، ثبت، غنیسازی، تحلیل و استنباط، از رهگذر «هوش مصنوعی» دستیار و تکیهگاه محقق است. بررسی این موضوع، با توجه به مقوله نوپدید علوم انسانی و اسلامی دیجیتال، ضروری و مهم به نظر میرسد و سابقه چندانی از این حیث ندارد.
کلیدواژگان: گزاره های تاریخی، تاریخ پژوهی، پژوهش هوشمند، علوم انسانی دیجیتال، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی -
«جامع منابع تاریخ»؛ زمینه ساز گسترش تاریخ پژوهی دیجیتال / گزارش آیین رونمایی از نرم افزار جامع منابع تاریخ (نورالسیره 3)صفحه 14
آیین رونمایی از نسخه سوم نرمافزار نورالسیره با عنوان «جامع منابع تاریخ»، پنجشنبه 28 مهرماه 1401 شمسی با حضور علاقهمندان و پژوهشگران حوزه تاریخ برگزار شد. در این مراسم که در ساختمان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار گردید، از نرمافزار دانشنامه جامع منابع تاریخ که حاوی متن 1425 عنوان کتاب در 3396 جلد (مشتمل بر 49 رساله) از متون اصلی و پژوهشی تاریخی و علوم مرتبط به آن رونمایی شد. در این آیین رونمایی، حجتالاسلاموالمسلمین دکتر رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ اسلام، تشیع و ایران و رییس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، دکتر محمدحسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و رییس بنیاد ایرانشناسی و نیز حجتالاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رییس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به سخنرانی پرداختند. در ابتدای مراسم، نخست مدیر گروه علمی تاریخ مرکز نور، حجتالاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رحیمی ثابت، ضمن اشاره به روند و دلایل تولید «جامع منابع تاریخ»، محتوای علمی و قابلیتهای پژوهشی برنامه را توضیح داد. گفتنی است که در پایان این مراسم، با حضور مهمانان، کارشناسان، مسیولان و حاضران محترم در جلسه، از نرمافزار «جامع منابع تاریخ» یا «نورالسیره - نسخه 3» رونمایی شد.
-
نرم افزار «جامع منابع تاریخ» / محتوای علمی و قابلیت های پژوهشیصفحه 26
اهتمام به مقوله تاریخ یا دانش شناخت وقایع مهم گذشته انسانی و تبیین و بررسی آن، برای تمام اقوامی که به لزوم حفظ و ثبت و نقل تاریخ خود باور دارند، امری بدیهی مینماید. مسلمانان، بهویژه ایرانیان، بهعنوان بخش مهمی از جهان اسلام که تاثیر بسزایی در شکوفایی و رشد فرهنگ و تاریخ و تمدن اسلام داشتهاند، در توجه به تاریخ، از انگیزههای بسیاری چون: پیشینه بلند تاریخنگاری، اهتمام قرآن کریم و بزرگان دین به عبرتآموزی از اخبار گذشتگان، ضرورت ثبت سیره و روش زندگی پیامبر خاتم (ص) که از ناحیه قرآن مجید «اسوه حسنه» خوانده شده، بهعنوان انگیزه شروع تاریخنگاری در جهان اسلام و توجه به آن، برخوردار بودند. در همین راستا، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) با توجه به اهمیت برنامههای کتابخانهای و دانشنامهای، با اولویت منابع و متون اصلی علوم انسانی و اسلامی، تولید دانشنامه «جامع منابع تاریخ» را پیشنهاد داد که مشتمل بر منابع اصلی و پژوهشی تاریخ اسلام و علوم مرتبط به آن است و از جامعیت نسبی نیز بهرهمند میباشد. این نرمافزار، گستره وسیع عرصه تاریخپژوهی را شامل میشود و فقدان جامعیت را در نرمافزارهایی که تنها بخشی از شاخههای این دانش را پوشش میدهد، رفع مینماید و جز آن، نیاز پژوهشگران گرایشهای مختلف تاریخی و نیز محققان علوم بینرشتهای را تامین میکند. علاوه بر این، پژوهشگران را از مراجعه به نرمافزارهای مختلف تولیدشده در زمینه تاریخ که گاه موجب سردرگمی و اتلاف وقت آنان میشود، بینیاز میگرداند. بهعلاوه، این توانایی را به کاربر میبخشد که از دامنه جستوجوی خود و شمول آن، اطمینان حاصل کند. با توجه به جایگاه نسخه سوم نرمافزار نورالسیره، تحت عنوان «جامع منابع تاریخ» در پژوهشهای تاریخی، بر آن شدیم که یکی از نوشتارهای ویژهنامه حاضر را به معرفی محتوای علمی و امکانات پژوهشی این برنامه ارزشمند اختصاص دهیم.
-
صفحه 32
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سال 1368ش، با عنایت رهبر فرزانه انقلاب، حضرت آیتاللهالعظمی خامنهای (مد ظله العالی)، با هدف بهکارگیری فناوری ارتباطات و اطلاعات در نشر و اشاعه فرهنگ غنی اسلامی تاسیس گردید و با بهکارگیری کادری مجرب و متخصص در زمینه علوم اسلامی و دانش رایانه، در عرضه منابع اسلامی دیجیتالی در جهت تبلیغ علوم و معارف حقه اهلبیت (علیهم السلام) تلاشی مستمر دارد. این معارف ارزشمند، توسط محققان مرکز با استفاده از دهها ابزار رایانهای ثبت، استخراج و آمادهسازی متون، دیجیتالی شده و در قالب نرمافزارهای رومیزی، پایگاه و نرمافزارهای ویژه تلفن همراه عرضه میگردند. علاوه بر آن، مجموعه مرکز تلاشهایی برای توسعه فرآیند آمادهسازی متون (دیجیتالیشدن) و بهکارگیری نوآوریهایی مانند متنکاوی و هوشمندسازی استخراج محتوا میکند که تاکنون به موفقیتهای متعددی نیز دست یافته است. در زمینه پژوهشهای تخصصی نیز با ورود اطلاعات و نشانهگذاری هزاران جلد کتاب و تحلیل محتوای شماری از آنها، شامل: اعرابگذاری، تهیه فهارس فنی و تخصصی، ریشهیابی کلمات و استانداردسازی فهارس، منابع گرانسنگی را به فرمتهای دیجیتالی تبدیل نموده و با استخراج موضوعات و نمایهها و تهیه فرهنگ موضوعی صدها جلد از این منابع در زمینههای: حدیث، قرآن، فقه، اصول، تاریخ، کلام، فلسفه و منطق، توانسته است این اطلاعات را بهگونهای شایسته فرآوری کرده و برای عرضه رایانهای آماده سازد. به همین جهت، ضروری است در ابتدا پس از معرفی محصولات رومیزی و برخط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و برخی از قابلیتهای آنها، اشارهای به تلاشها و نوآوریهایی صورتگرفته در هر محصول شود.
-
صفحه 44
شناخت وضعیت جغرافیایی جهان، به ویژه جهان اسلام و آگاهی از اوضاع و احوال سرزمینها، نقشههای آنها، راهها و اماکن کشورهای اسلامی، نقش بسزایی در فهم بهتر و دقیقتر تاریخ و چگونگی برداشت پژوهشگران از متون علمی، تاریخی و اسلامی دارد. ازاینرو، دیجیتالی کردن منابع و متون معتبر در زمینه جغرافیای جهان اسلام، گامی بلند و موثر در ساماندهی تحقیقات علمی و تسهیل دستیابی به مطالب مورد نظر این حوزه به شمار میرود و مسیر پژوهشگران این حوزه را به گونهای شایسته هموار میسازد. نرمافزار «جغرافیای جهان اسلام 2»، دومین نسخه از این برنامه است که به همت پژوهشگران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، به مرحله تولید و عرضه به جامعه علمی کشور رسیده است. در این برنامه، سعی بر آن بوده است تا مجموعهای از منابع کهن و جدید مربوط به رشتههای تاریخ و جغرافیا، شامل موضوعاتی از قبیل: مسالک، ممالک، مزارات دانشمندان، سفرنامهها، معاجم جغرافیایی و نقشهها گردآوری شود که در نهایت، با تلاشهای فراوان مسیولان و همکاران پژوهشی و فنی، در قالب کتابخانهای دیجیتالی تولید و عرضه شده است.
کلیدواژگان: جغرافیا، تاریخ، جهان اسلام، نرم افزار -
صفحه 54
این پژوهش، به منظور بررسی جایگاه حضرت حمزه (ع) در فضای دیجیتال با تکیه بر تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور انجام شده است. برای دستیابی به این هدف، پایگاههای اینترنتی و نرمافزارهای تولیدشده مرتبط با موضوع، مورد بررسی قرار گرفته است. تعداد و مشخصات مقالات در پایگاهها و مقایسه آماری آنها با یکدیگر و فراوانی و دستهبندی اطلاعات مربوط به موضوع مقاله در نرمافزارها و مقایسه فراوانی نتایج بین آنها و بررسی برخی از شبهات مربوط به حضرت حمزه (ع) در منابع، در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. در بین تولیدات بررسیشده مرکز نور، نرمافزارهای سیره معصومان (ع) و نورالسیره 2 به لحاظ دستهبندی و گونهشناسی اطلاعات، در جایگاه بالاتر قرار گرفته است. بدیهی است، موضوع انتخابی، یک نمونه و مطالعه موردی است و نوشتار پیش رو، در واقع، شیوه شخصیتشناسی تاریخی در تولیدات نور را ارایه میکند.
کلیدواژگان: حضرت حمزه، پایگاه، مقاله، نرم افزار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی -
صفحه 74
ثبت وقایع و رویدادها، مهمترین و اصلیترین وظیفه یک مورخ است. در طول تاریخ، مورخان بزرگ همواره در تلاش بودند تا بتوانند حوادث رخداده را بهصورت دقیق ثبت و ضبط نمایند. روش مورخان در ثبت رویدادها، متفاوت بود؛ برخی واقعه را بهشکل مفصل و با جزییات و با نقل از چندین راوی مینگاشتند؛ نظیر کتاب تاریخ طبری. بعضی دیگر، به نکات اصلی یک حادثه میپرداختند و از بیان جزییات صرفنظر میکردند؛ مثل کتاب تاریخ یعقوبی. برخی نیز فقط در یک عنوان بسیار کوتاه اصل واقعه را گزارش میکردند؛ همانند کتابهای ترجمه تقویم التواریخ و مجمل فصیحی. با پیشرفت علم و تکنولوژی و ایجاد و گسترش فضای مجازی، امکان ترکیب این سه روش ثبت وقایع در «ابزار ورود اطلاعات پایگاه جامع تاریخ» (1) با همکاری پژوهشگران و مهندسان «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» به وجود آمد و در ثبت وقایع تاریخی بهنوعی از این سه شیوه و روش برای ارایه در «پایگاه جامع تاریخ» (2) استفاده شد؛ بدین صورت که در ابتداء پس از مطالعه منبع تاریخی، عنوان رویداد ثبت میشود و سپس، توضیحات مختصری ذیل آن اضافه میگردد و در انتهاء، مخاطب برای کسب جزییات بیشتر، به متن کتاب تاریخی هدایت میشود. از آنجا که ورود اطلاعات در این ابزار، توسط افراد مختلفی از پژوهشگران با دیدگاه و ادبیات متفاوت انجام میشود و از طرفی، این کار مستلزم دقت بسیاری است و در طولانیمدت، احتمال خطا و ناهماهنگی وجود دارد، بنابراین، وجود یک ناظر برای بازبینی رویدادها و اطلاعات ثبتشده و هماهنگسازی آنها و برطرفکردن اشتباهات سهوی که توسط چندین محقق ایجاد شده، ضروری به نظر میرسد. در این نوشتار، قصد داریم به توضیح این فرایند بپردازیم.
-
انساب الطالبیین / چشم اندازی تازه در محصولات تاریخی نورصفحه 78
علم انساب، از شاخصترین شعبههای تاریخنگاری در میان مسلمانان بوده است. گرچه دین مبین اسلام هرگونه تفاخر و تکاثر بیمبنا را نفی نموده و از پرداختن به آنها نهی کرده (1)، اما مسلمانان را از دانش انساب و حفظ آن منع ننموده است؛ توجه ویژه اسلام به خانواده و تاکید بر حفظ مرتبت و شان آن، قانون ارث و فروع آن، ضرورت شناخت نسب را بیشتر کرد. نظام ازدواج، ممنوعیت ازدواج با محارم، تشریع خمس و موارد مصرف آن، منع خاندان پیامبر (ص) از مصرف صدقات واجب، دوستی و ولایت اهلبیت پیامبر (ص) و احترام به ذریه ایشان و بسیاری دیگر از مسایل، وابسته به دانش نسب میباشد. (2) در طول تاریخ اسلام، علماء، اندیشمندان و بزرگان دین با قبول منصب «نقابت» و یا با تدوین و تالیف کتابهای انساب، در حفظ و حراست از نسب نیاکان پیامبر و ذریهاش همت گماشته و آن را برای امت اسلامی به یادگار گذاشتهاند. ازاینرو، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با توجه به نبود وجود نرمافزاری مشابه در مورد این شاخه پراهمیت و کاربردی تاریخنگاری مسلمانان و ترویج علوم اسلامی و خدمترسانی به پژوهشگران در این شاخه از دانش، تصمیم به تولید نرمافزاری در این موضوع با قابلیتهای پژوهشی با محوریت ذریه نبی مکرم اسلام (ص) گرفت. معرفی انساب الطالبیین (اولاد حضرت ابوطالب (ع)) با استخراج نسب ذریه پیامبر اکرم (ص) از کتابهای مربوط و نمایش آن به صورت درختی (شجرهنامه)، اتصال درختواره به متون و هماهنگسازی اعلام آن، به اضافه قابلیتهای پژوهشی، از اهداف این طرح میباشد.