نشریه مطالعات اسلامی زنان و خانواده
سال نهم شماره 2 (پیاپی 17، پاییز و زمستان 1401)

خانواده از قدیم الایام جایگاه ویژه ای در اندیشه متفکران غرب و شرق داشته است. دراین میان، مقایسه اندیشه های آرمانی تامس مور و آراء خواجه نصیرالدین طوسی، به عنوان دو اندیشمند مطرح از دو رویکرد متفاوت، چهره ای از خانواده مطلوب را نمایان می سازد که می تواند در جهان معاصر و سبک زندگی کنونی، مورد توجه قرار گیرد. خانواده در دیدگاه این دو متفکر، شباهت ها و تفاوت هایی دارند. ارزش هایی همچون عفت، احترام به والدین، تعلیم و تربیت فرزندان در هر دو اندیشه، از جایگاه والایی برخوردارند؛ اما باوجود این شباهت ها، تفاوت هایی نیز وجود دارد که گاه سطحی و گاه عمیق است. مطالعه تطبیقی این دو اندیشه نشان می دهد که خانواده مطلوب از منظر خواجه، در بافت دینی و شریعت محور شکل می گیرد؛ ازاین رو آموزش ها، احکام و نظام ارزشی آن، دینی است؛ درحالی که خانواده آرمانی تامس مور، از جهت دینی، در بافتی پلورالیستی و نهایتا عقل محور ترسیم شده است. هرچند خانواده در اندیشه هر دو متفکر، «مردسالار» است اما در نظام اندیشگی خواجه، به ازاء مردسالاری، وظیفه تامین مخارج خانواده بر عهده وی قرار داده شده است، اما در اندیشه مور مابه ازایی برای این مردسالاری وجود ندارد؛ زیرا مرد و زن هر دو باید در نظام کار اجباری و تامین اقتصادی به طور مساوی مشارکت داشته باشند. در نتیجه، برخلاف اندیشه خواجه، که خانواده یک نظام عاطفی ساختارمند و معطوف به فرهنگ است، خانواده در نگاه مور، بیش از آنکه یک کانون عاطفی باشد، واحد اقتصادی معطوف به اجتماع مدنی است.

خانواده، به عنوان یک نهاد ارزشمند به جهت کارکردهای بسیار مهمی که دارد در تمامی فرهنگ ها موردتوجه قرار گرفته است. این نهاد در نگاه دین اسلام دارای ارزشمندی بیشتری می باشد تا آنجا که آن را محبوب ترین و عزیزترین نهاد بشری در نزد خدای متعال شمرده است. پدیده روابط فرازناشویی، به عنوان یکی از آسیب های خانواده، در چند دهه اخیر پیامدهای ناگواری را برای فرد، خانواده و جامعه به همراه داشته است.پژوهش حاضر با عنوان «تحلیل لایه های علی (CLA) پدیده روابط فرازناشویی در زوجین شهر تهران و ارایه خط مشی مطلوب» پژوهشی است که با استفاده از روش تحلیل لایه های علی اقدام به تحلیل این پدیده در زوجین شهر تهران نموده است.از دستاوردهای این پژوهش کشف عوامل موثر بر پیدایی این روابط می باشد که سه عامل رسانه ها و شبکه های مجازی، عدم تامین نیازهای عاطفی از سوی همسر، عدم رضایت جنسی بیشترین امتیاز را به خود اختصاص دادند و پنج الگوی ذهنی محیط گرایان، خانواده گرایان، باورگرایان، ارتباط گرایان و روان گرایان، بر اساس روش تحلیل کیو به دست آمد.پژوهشگر در پایان به بیان ارایه خط مشی های مطلوب بر اساس مجموعه علل فردی، خانوادگی و اجتماعی پدیده روابط فرازناشویی در زوجین شهر تهران پرداخته است.

خواستگاری، از رسوم و مقدمات دیرینه عقد نکاح است. در اسلام، رسم خواستگاری پذیرفته شده و احکام فقهی متعددی برای آن وضع شده است. یکی از مواردی که فقها درباره جواز و عدم جواز خواستگاری در آن بحث کرده اند، خواستگاری از زنی است که قبلا مورد خواستگاری فرد دیگری قرار گرفته است. در پژوهش حاضر با روش کتابخانه ای و تحلیل ادله فقهی، حکم خواستگاری مخطوبه، از منظر فقه فریقین تبیین شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد علت اصلی ورود این مسیله به مباحث فقهی و توجه فقها به آن، روایت نبوی نقل شده از عامه است که خواستگاری از مخطوبه برادر مومن را نهی کرده است. اگرچه این روایت، خواستگاری از مخطوبه را به طور مطلق مورد نهی قرار داده، اما اکثر فقهای شیعه و سنی، خواستگاری از مخطوبه ای که به خواستگار قبلی خود جواب نداده را جایز می دانند. در مورد خواستگاری از مخطوبه ای که به خواستگار قبلی خود جواب مثبت داده، اهل سنت قایل به حرمت اند و در میان فقهای شیعه، اختلاف نظر وجود دارد. بر مبنای این روایت، گروهی از فقهای شیعه، قایل به حرمت شده و علاوه بر این روایت، به ادله دیگری همچون قاعده حرمت ایذاءالمومن نیز تمسک کرده اند که قایلین به جواز با رد سند یا دلالت این روایت و نیز خدشه در گستره حرمت در ایذاءالمومن و نیز تمسک به اصاله الحل، خواستگاری از مخطوبه را بدون اشکال می دانند.

دوره امویان دوره ی خلفایی بودکه علاوه بر فشار اقتصادی و امنیتی ،عامل سیاست را نیز در عقب رانی رقبای خود بهره بردند .این سیاست درعرصه های مختلف نقش افرینی کرد ازجمله در امر ازدواج که بعدها به عنوان ازدواجهای سیاسی نامیده شد وازدواج های علویان نیز از این امر مستثنی نشد. این نوشتار در صدد بیان تاثیرات سیاست در ازدواج علویان با مخالفان خود بوده تا از این طریق بر شبهات وارده پاسخ گو باشد. در مقاله حاضر به تبیین عوامل سیاسی مدخل بر ازدواج علویان با مخالفان فکری و سیاسی که بطور مستقیم ویا غیر مستقیم موثر بوده است میپردازد و در سایه آن موضوعات رقابتهای و حسادتهای قبیلگی و سعی برانزوای اجتماعی علویان با تحقیر کردن آنان و در صورت عدم وصول به این غرض به زور واجبار متوسل شده واز این طریق اهداف سوء خود را دنبال کردند .انگیزه علویان در پذیرش ازدواج با بانوانی که اباء و اجدادشان جزء مخالفان شمرده میشدند، برخلاف سیاست بازان حاکم انگیزه سیاسی نداشته و کرامت و بزرگواری وتکیه بر اعتقاد سالم و درست طرف مقابل بهترین ومهمترین انگیزه علویان خصوصا ایمه در پذیرش این ازدواج بوده است اما در ازدواج بنات علوی گاه این ازدواجها بنابر اجبار بوده است که به محض رفع اجبار آن را ترک کردند .

یکی از راه های موثر حفظ و حمایت خانواده در برابر مدرنیسم، تاکید بر وجه اخلاقی زندگی خانوادگی است. برجسته کردن وجه اخلاقی خانواده می تواند از دگرگونی نگرش ها، کم رنگ شدن ارزش ها، جابجاشدن نقش ها، تغییر روابط و تحویل کارکردها جلوگیری کند. علاوه بر این می تواند شبهاتی را که حول ازدواج و زندگی خانوادگی پراکنده شده، در فضایی آرام پاسخ دهد. این تاکید با نگاه های متفاوت به ابعاد مختلف زندگی خانوادگی دست یافتنی است؛ نگاه دینی و فلسفی با مبانی مختلف هنجاری به بعد نهادی و جنبه روشی خانواده، این امکان را به ما می دهد که به طرق گوناگون و با ادله متنوع و متکثر، بر اخلاقی بودن زندگی خانوادگی استدلال کنیم. مقاله حاضر درصدد انجام این مهم فراهم آمده و با روش توصیفی، بر مبنای وظیفه گرایانه و منفعت گرایانه، از پشتوانه اخلاقی خانواده به مثابه یک نهاد اجتماعی و زندگی خانوادگی به مثابه روشی برای زندگی در برابر مجردزیستی، سخن به میان آورده و شبهاتی را که درباره اخلاقی بودن ازدواج و زندگی خانوادگی شکل گرفته، پاسخ داده است.

برخی از فمینیست های رادیکال نظیر آن اوکلی، کیت میلت، سیمون دوبوار و مری دیلی معتقدند، از منظر اخلاقی، زنان همانند مردان حق دارند از آزادی در همه عرصه ها برخوردار باشند. یکی از این عرصه ها، آزادی در روابط جنسی است. به ادعای چنین فمینیست هایی، مردان در برقراری روابط جنسی کاملا آزاد هستند؛ ازاین رو برای رفع تبعیض میان زنان و مردان، زنان نیز باید بتوانند همانند مردان، در روابط جنسی، محدود به خانواده و ازدواج نبوده و از روابط آزاد، به هر شکل که می پسندند، برخوردار باشند. آنان معتقدند زنان حق دارند از پیامدهای احتمالی و ناخواسته (بارداری) در چنین روابطی، به وسیله سقط جنین رهایی یابند. این دسته از فمینسیت های رادیکال برای اثبات اخلاقی بودن سقط جنین، به دلایل دیگری همچون حق خلوت و حق حفظ حریم خصوصی برای زنان متوسل شدند. از دیدگاه آنان، زنان حق دارند به وسیله سقط جنین، حریم خصوصی و فردی خود را مخفی نگه دارند تا مورد قضاوت دیگران قرار نگیرند. در این مقاله، به شیوه توصیفی- تحلیلی، ادله فمینیست های رادیکال درباره آزادی سقط جنین و در راستای تحقق آزادی جنسی به عنوان یک امر اخلاقی، بررسی و نقد می شود. مهم ترین محورهای نقد بر این استدلال شامل ناسازگاری آزادی جنسی با امر اخلاقی، تبیین ناسازگاری حق سقط جنین با مبانی اخلاقی اسلام و رد ادعای جواز سقط جنین به دلیل حفظ حریم خصوصی زنان است.

«سلامت جنسی» از جمله موضوعات مهمی است که ابعاد مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد. به این منظور، هدف پژوهش حاضر، شناسایی مولفه های سلامت جنسی همسران بر اساس منابع اسلامی است. پژوهش بر پایه دو رویکرد کیفی و کمی و در دو مرحله انجام شد. در مرحله اول (شناسایی مولفه ها)، بر اساس روش تحلیل محتوا، آیات و روایات مرتبط با این سازه، تحلیل و مبتنی بر الگوی کیفی نظریه داده بنیاد، کدگذاری و طبقه بندی شدند. در مرحله دوم، به منظور ارزیابی روایی محتوایی مولفه ها، مولفه های استخراج شده توسط کارشناسان، ارزیابی و مورد تایید قرار گرفت. چهار مولفه اصلی «سلامت بدنی»، «سلامت بینشی»، «سلامت عاطفی» و «سلامت رفتاری» و 12 زیرمولفه «سلامت جهاز تناسلی»، «آگاهی به ارزش معنوی آمیزش حلال»، «آگاهی به احکام و حقوق جنسی»، «آگاهی به تفاوت های جنسی»، «عدم تفکر به غیر همسر»، «تمایل به همسر»، «عدم تمایل به همجنس»، «تعاملات کریمانه»، «مهارت تحریک کنندگی»، «مهارت خویشتنداری»، «رفتار مطابق با جنسیت» و «شرایط رابطه» در مرحله اول پژوهش استخراج شدند. از شاخص روایی محتوا (cvi)، برای سنجش میزان تطابق و از شاخص ضریب نسبی روایی محتوا (CVR)، برای سنجش میزان ضرورت مولفه ها و زیرمولفه ها، استفاده شد. میزان ضرورت و مطابقت تمام مولفه ها و زیرمولفه ها، با نظر کارشناسان در سطح مطلوب ارزیابی شده است. بر اساس مولفه های استخراج شده از متون دینی، و تایید کارشناسان، می توان مفهوم پردازی دقیقی از سلامت جنسی ارایه کرد که عبارت است از: وضعیت مطلوب بدنی، شناختی، عاطفی و رفتاری مرتبط با کنش جنسی زوجین، که علاوه بر ارضای نیاز جنسی متقابل آنها به گونه ای محترمانه، لذت بخش و آرامش بخش، زمینه محبت بیشتر به یکدیگر، فرزندآوری و کارکردهای متعالی آنها را نیز فراهم می کند.

کاربرد قرآنی میثاق غلیظ در ازدواج، نشانه اهمیت پیمان زناشویی و نهاد خانواده است. این تاکید و تشدید در پیوند ازدواج، مستلزم احکامی است که در این تحقیق، به لوازم فقهی میثاق غلیظ تعبیر کرده ایم. هدف از این تحقیق، معرفت افزایی نسبت به حقیقت پیوند ازدواج به منظور پیشگیری از آسیب هایی است که نهاد خانواده با تاثیرپذیری از تحولات عصر جدید با آنها روبرو شده است. برای دست یافتن به این هدف، با روش تحلیل متنی در آیه 21 سوره نساء و با گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و استناد به منابع تفسیری و فقهی، به لوازم فقهی میثاق غلیظ در روابط خانوادگی (ازدواج و طلاق) پرداخته ایم. لزوم ایجاب و قبول لفظی و بطلان ازدواج های بی پایه و اساس مانند ازدواج سفید، هم باشی و معاطاتی، شاهدگرفتن در عقد ازدواج، تعهد مالی (مهریه، نفقه و ارث) و تمکین، از لوازم فقهی میثاق غلیظ در گستره ازدواج است. اجرای طلاق با صیغه، لزوم شاهدگرفتن، بقای پیوند زناشویی در برخی صور طلاق (رجعی) و عده وفات و جایزنبودن اخذ مهریه پرداخت شده نیز از لوازم فقهی میثاق غلیظ در حوزه طلاق است.

هدف تحقیق حاضر، صورت بندی نظری فرهنگ علمی در منابع اسلامی است، از این جهت که ابعاد کمینه آن ترسیم و معرفی شود. ملاحظه اساسی در این تحقیق، توجه به جنبه های جنسیتی موضوع است که برآمده از تغییرات نوین و به طور خاص، حضور فزاینده بانوان در نهادهای علمی کشور می باشد و به نحو مستقیم و غیر مستقیم، ملاحظاتی را اقتضاء دارد. این ملاحظات اگر رعایت نشده و با رویکردهای دینی و اسلامی، کاویده و پاسخ دهی نشود، می تواند زمینه ساز پذیرش پاسخ های غیر دینی و غیر اسلامی باشد. در این خصوص، با بهره گیری از روش کتابخانه ای، منابع دینی که ناظر بر حوزه علم هستند، با روش خوانش نظری، واکاوی و تحلیل شده و دلالت های آنها در سه بعد بینشی، دانشی و رفتاری، استخراج، تبیین و دسته بندی گردید. سپس مبتنی بر همین یافته ها و استنباطات مترتب بر آنها، از منظر جنسیتی نیز فرهنگ یادشده مورد مداقه قرار گرفته و تلاش شده تاثیرات جنسیت بر فرهنگ علمی تبیین شود. مبتنی بر یافته های تحقیق حاضر، فرهنگ علمی در نظام اسلامی در بعد دانشی و رفتاری نسبت به جنسیت، حساسیت داشته و لازم است ملاحظاتی از این جهت در فرهنگ علمی با رویکرد اسلامی، معمول گردد و بر اساس آن، در طراحی نهاد علم و سامانه های مرتبط با آن، مد نظر قرار گیرد.

مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی، یکی از غنی ترین ذخایر قانونی کشور است که باید به عنوان پیوست فرهنگی، ضمیمه تمامی طرح ها و برنامه ریزی های کلان و خرد کشور قرار گیرد، ولی تاکنون به علت عدم آگاهی مردم، مدیران و ضعف در اطلاع رسانی نسبت به آن، مهجور مانده است. در این مقاله، به روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بیان اهمیت پیوست نگاری و ضرورت فرهنگ سازی در خصوص آن، به ویژه در حوزه زنان و خانواده، راهکارهایی معرفی گردیده است که باید مد نظر مسیولان اجرایی قرار گیرد. پیشنهاد می گردد که برخی اسناد و مصوبات شورا، به عنوان واحدها یا رشته های درسی قرار گرفته و این مصوبات، به عنوان نظام موضوعات رشته های مختلف ارایه شود. بدیهی است در صورت افزایش آگاهی مردم در این زمینه، موضوع مطالبه گری نیز از جانب آنان ایجاد می شود و به دنبال آن، در خصوص اجرای آنها، برای مسیولان و مدیران کشور، ایجاد انگیزه خواهد شد.

مسیله تفریح و سرگرمی به عنوان حوزه ای مهم از تجربه زیسته انسانی، همواره مورد توجه محققان و جامعه شناسان بوده است. برخی از محققین معتقدند سبک گذران اوقات فراغت در هر جامعه ای، ریشه در هویت ملی مردم دارد و تحت تاثیر فضای های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حاکم بر آن جامعه، دستخوش تغییرات است. با توجه به اینکه ظهور دولت صفویه (1135-907ق) در ایران، زمینه ساز تحولات مهم اجتماعی بوده است، سوال اصلی پژوهش این است که تحولات مذکور چه انعکاسی بر الگوی گذران اوقات فراغت زنان داشته و این نحوه گذران، متضمن چه پیامدهایی بوده است؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی بر پایه منابع تاریخ اجتماعی و سیاسی، به بررسی فعالیت های فراغتی زنان در عصر صفوی می پردازد. یافته ها نشان می دهد به دلیل وجود امنیت اجتماعی و رفاه اقتصادی و نیز توسعه مراکز تفریحی و ترویج مراسم عمومی توسط دولت صفوی، زنان نه تنها از تنوع و تعدد تفریحات بهره مند بوده اند که زمان بیشتری را در مقایسه با گذشته صرف اوقات فراغت می کردند. به همین دلیل، زنان شرایط مساعدتری برای نقش آفرینی در عرصه های عمومی پیدا کردند که در مسیری تاریخی، به ارتقای قابلیت های آنان برای حضور در موقعیت های ساختاری مطلوب تر در میدان های اجتماعی مختلف، منجر شده است. لازم به ذکر است گزارش هایی از تفریحات ناسالم در ارتباط با معدودی از زنان نیز بیان شده است.

ازدواج، سنگ بنای اولیه تشکیل خانواده و وسیله ای برای حفظ دین و اعتقاد انسان و تکامل اوست. خدای والا، در پرتو آیه 32 سوره نور، برای انگیزش انسان به این مسیله بنیادین، وعده رفع فقر و توسعه رزق داده است؛ ولی گاهی در عالم خارج، با مشاهده خلاف این مسیله، تصور خلف وعده الهی پیش می آید. مسیله اصلی در این پژوهش، بررسی دیدگاه مفسران درباره تحقق وعده مذکور با روش توصیفی تحلیلی است. بر اساس یافته های تحقیق، مفسران دیدگاه های مختلفی در این زمینه دارند؛ از جمله: قصدنشدن وعده رفع فقر، لازم نبودن استمرار تحقق این وعده، اختصاص نداشتن وعده به توسعه مالی و اختصاص آن به برخی افراد. همه این دیدگاه ها با چالش هایی روبه روست و بر پایه دیدگاه برگزیده، قرآن در مقام بیان وعده رفع فقر و توسعه مالی است؛ لیکن انجاز و تحقق این وعده، در محدوده افعال انسان و به انجام دادن وظایف فردی از سوی زوجین و وظایف اجتماعی اولیای عقد و مسیولان جامعه مشروط است. همچنین با نگرش فردی و اجتماعی به آیه، ازدواج و تشکیل خانواده، علت تام برای رفع فقر و توسعه مالی نیست، بلکه باید دیگر علل معده و شروط لازم فراهم شود.