نشریه اسلام و پژوهش های مدیریتی
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 24، بهار و تابستان 1401)

مبانی ارزش‌شناختی علوم انسانی اسلامی گزاره‌هایی ارزشی هستند که توجه به آنها و پذیرش آنها در تبیین، پیش‌بینی و هدف‌گذاری کنش‌های انسانی نقش ایفا می‌کنند. مبانی ارزش‌شناختی علوم انسانی در دانش مدیریت اسلامی ماهیت ارزش‌ها، طبقه‌بندی و انواع ارزش‌ها، معیار و ملاک ارزش‌ها، و جایگاه متافیزیکی ارزش‌ها را نشان می‌دهند. این پژوهش با به کارگیری روش «توصیفی تبیینی» و جمع‌آوری داده‌ها به شیوه «اسنادی کتابخانه‌ای»، به بررسی نظرات علامه مصباح یزدی در رابطه با مبانی ارزش‌شناختی در دانش مدیریت اسلامی پرداخته است. سوال اصلی این است که از منظر علامه مصباح یزدی، مبانی ارزشی برخاسته از جهان‌بینی اسلامی کدام است؟ و کاربست آنها در شیون گوناگون مدیریت چگونه است؟ یافته‌ها نشان داد مبانی ارزش‌شناسی اسلام در حوزه مدیریت، شامل جامعیت ارزش‌ها، قابلیت تبیین، برخورداری از انسجام درونی، و اصالت سود نامحدود اخروی است. ارزش مدنظر در مدیریت اسلامی، ارزش اخلاقی است؛ یعنی ارزشی که در خصوص اخلاق مطرح می‌شود و موضوع آن نیز رفتار اختیاری انسان است. ارزش‌ها با داشتن خاصیت کنترل‌کنندگی و نظارتگری، به‌مثابه اساس رفتار، مشرف بر رفتارهای مدیران هستند و به حرکت آنها جهت می‌بخشند. معیار و ملاک ارزشمندی عمل یک مدیر، رضایت الهی و نزدیک شدن به خداوند است. به‌کارگیری مبانی ارزش‌شناسی، هم اثربخشی مدیریتی به همراه دارد و هم در سطحی بالاتر، به تکامل روحی و معنوی انسان کمک می‌کند.

امیر مومنان علی (ع) در خطبه 50 نهج‌البلاغه شروع فتنه در جامعه را با تبعیت از هواهای نفسانی و احکامی که مخالف با شرع و کتاب خداست می‌دانند. یکی از انواع فتنه‌ها بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) تقسیم بیت‌المال بین مردم بود که حاکمان وقت اقدام به تشکیل «دیوان عطایا» نمودند. هدف آنها از این کار اختصاص سهم بیشتری از بیت‌المال به خواص جامعه بود. امیر مومنان (ع) بعد از قرار گرفتن در مسند حکومت، سخن از محو این دیوان گفتند و در عمل، بیت‌المال را به صورت مساوی تقسیم و دست زیاده‌خواهان را از بیت‌المال کوتاه نمودند. پاداش‌ها و مزایا و حقوق نجومی در عصر حاضر، همان دیوان عطایاست که می‌بینیم برخی مدیران نسبت به مردم و سایر کارمندان و کارگران سهم بیشتری را از بیت‌المال برداشت می‌کنند. این مقاله وجوه اشتراک این دو را ذکر کرده است. مقام معظم رهبری بارها بر متخلف بودن نجومی‌بگیران و گناه بودن این زیاده‌خواهی و لزوم برگرداندن برداشت‌های نامتعارف تاکید نموده است. بنا بر گزارش دیوان محاسبات کشور، بخشی از مبالغ نامتعارف به خزانه دولت برگردانده شده است. این مقاله به صورت تطبیقی، تصویب قوانینی را که برخلاف شریعت اسلامی و سیره پیشوایان در زمان قدیم در جامعه اجرا شده بررسی کرده و وظیفه حاکم و دولتمرد را در این‌باره معین نموده است. روش پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و از منابع کتابخانه‌ای استفاده شده است.

آنچه در سازمان‌های امروزی با عناوین «رقابت»، «رشد» و «سودآوری» اتفاق می‌افتد، به شدت نگران‌کننده است. این نگرانی ناشی از عبور سازمان‌ها از خط قرمز اخلاق است. کاهش اعتماد مردم نسبت به رعایت جنبه‌های قانونی و اصول اخلاقی توسط مدیران و سازمان‌ها، اهمیت ورود اخلاق در عرصه‌ سازمان‌ها را دوچندان می‌کند که این خود مستلزم شناسایی ابعاد و مولفه‌های اخلاق حرفه‌ای در گام نخست و همچنین ارایه الگوی استقرار اخلاق حرفه‌ای در سازمان‌ها در گام بعدی است. این در حالی است که تلاش‌های علمی چند دهه اخیر نیز نتوانسته است به صورت واضح و مشخص الگویی را در این زمینه ارایه نماید. نکته‌ مهم دیگر اینکه الگوهای ارایه‌شده در غرب، لزوما هم‌سنخ با مفاهیم، ارزش‌ها، آداب و رسوم و فرهنگ ایرانی اسلامی نیست و شاید در برخی جهات نیز دارای تضاد باشد. همچنین معیارهای مشخصی در خصوص ارزیابی این الگوها به صورت منسجم وجود ندارد که بتوان جنبه‌های گوناگون آن را سنجید، به‌ویژه که الگوها در فرهنگ غرب طراحی و تبیین شده باشد. در این پژوهش، پس از بررسی و مطالعه کتابخانه‌ای، پنج الگوی استقرار اخلاق حرفه‌ای در سازمان شناسایی، و همچنین مجموعه معیارهایی که نشان‌دهنده جامعیت الگوهاست، احصا گردید. در ادامه با استفاده از نظر خبرگان حوزه اخلاق سازمانی و فن «تحلیل سلسله‌مراتبی فازی»، به میزان اهمیت معیارها و در نهایت، الگوهای شناسایی‌شده پرداخته شد. با توجه به نزدیکی نظرات کارشناسان و خبرگان در اولویت‌بندی معیارها و در نتیجه گزینه‌ها، می‌توان الگوی حسینی و عباسی را با انجام تغییرات و ایجاد بهبود، به‌مثابه الگوی مطلوب سازمان‌های کشور در نظر گرفت.

اخلاق کار اسلامی نقش مهمی در رضایت شغلی کارکنان دارد. هدف اصلی پژوهش مطالعه تاثیر اخلاق کار اسلامی بر رضایت شغلی کارکنان است. روش پژوهش از نوع «فراتحلیل» بوده و در بازه زمانی 1389-1400 به روش «نمونه‌گیری تعمدی» با حجم نمونه 23 سند «پیمایشی» است. نتایج نشان می‌دهد بین اخلاق کار اسلامی و رضایت شغلی رابطه معنا‌داری وجود دارد و مقدار اثر کلی آن برابر با 39/0 درصد است. هرچه اخلاق کار خلاق اسلامی در سازمان‌ها تقویت شود به همان میزان رضایت شغلی نیز بهتر خواهد شد. در این میان مولفه‌های اخلاق کار، ازجمله تمرکز کاری (41 درصد)، روابط شغلی (38 درصد)، سختکوشی (26 درصد)، روح جمعی و مشارکت (18 درصد)، تعهد شغلی (27 درصد)، و تاخیر لذت (38 درصد) بر رضایت شغلی تاثیر معنا‌داری داشته است.

امروزه روش‌شناسی مباحث علوم و معارف قرآنی و روش‏های تفسیری مفسران یک ضرورت غیر‌قابل انکار است. این نوشتار درصدد است تا با تعمق در یکی از منبع گرانسنگ «مدیریت و فرماندهی در اسلام»، نوشته آیت‌‌الله مکارم شیرازی ابعاد و روش‌های استفاده‌شده در این کتاب در موضوع «فرماندهی و مدیریت» را شناسایی، استخراج، طبقه‌بندی و شرح و تفسیر نماید. این مطالعه از نظر هدف «کاربردی»، و از نظر ماهیت «کیفی» است و رویکردش روش «تحلیلی توصیفی» بوده که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به پژوهش پرداخته است. نتایج تحقیق حاضر حاکی از تاثیر جهان‌بینی انسان‌ها در روش زندگی، در امان‌ ماندن قرآن از گرفتاری در دام رکود و درجازدگی، بهره‏گیری درست و روشمند از روش «جری و تطبیق»، نمایاندن چهره‏ای نو و متناسب با نیازهای روز از قرآن با تفسیر «عصری و روزآمد» است.

امروزه بیش از هر زمانی دیگر، «دانش» و «مدیریت دانش» در سازمان‌ها اهمیت یافته و از دانش به‌مثابه عامل حیات‌بخش و مزیت رقابتی یاد می‌شود. «مدیریت دانش» به معنای خلق، نگهداری، سازمان‌دهی، ترویج و به‌کارگیری دانش است. هدف از پژوهش حاضر تبیین مبانی مدیریت دانش با استفاده از روش «توصیفی تحلیلی» و رویکرد اسلامی است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد توجه به مبانی مدیریت دانش می‌تواند بینش، گرایش و کنش مدیران را نسبت به دانش و چگونگی مدیریت آن تحت تاثیر قرار دهد. براساس مبانی هستی‌شناسانه، دانش نعمتی الهی است و خداوند منبع حقیقی و نهایی دانش به‌شمار می‌ود. با نگاه انسان‌شناختی، انسان موجودی است جست‌وجوگر که خداوند غلبه بر جهل و کشف رموز جهان را در فطرت او نهاده است. از این منظر، انسان موجودی است مکلف که دانش وی محدود بوده و دانش مبنای تکلیف و معیاری برای شایستگی او تلقی می‌گردد. براساس مبانی معرفت‌شناسی، دانش به «حسی و تجربی»، «عقلی و نقلی»، «قلبی و شهودی»، «آفاقی و انفسی» قابل دسته‌بندی است. به لحاظ مبانی ارزش‌شناسی، دانش را می‌توان به «ابزاری و غایی»، «دنیوی و اخروی»، «فکری و معنوی»، دسته‌بندی و تجزیه‌ و تحلیل کرد.