فصلنامه ره آورد نور
سال بیست و یکم شماره 80 (پیاپی 97، پاییز 1401)

رهبر حکیم و فرزانه انقلاب، در همان نخستین‌ایام توسعه اینترنت در کشور، بر لزوم مراقبت از فضای مجازی و انجام اقدام‌های لازم تاکید نمودند؛ چنان‌که بیانات معظم له در آذرماه سال 1381ش گواه این موضوع است. ایشان در سال 1390 با تشکیل شورای عالی فضای مجازی، تلاش برای مدیریت فضای مجازی، بومی‌سازی سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای پرکاربرد، بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌ها و پیشگیری جدی از تهدیدها و آسیب‌های این فضا را از مسیولان امر مطالبه کردند. کوتاهی و بی‌توجهی برخی از متولیان و مجریان به این مطالبات، باعث شد ایشان در سال‌های اخیر نیز بارها از وضعیت آسیب‌زا و رهاشده فضای مجازی کشور و سلطه دشمنان بر آن، به‌شدت اظهار نارضایتی نمایند و از کوتاهی مسیولان گلایه کنند؛ بیانات ایشان از سال 1395 تا 1400ش، بیانگر دغدغه‌های رهبری در خصوص مدیریت سنجیده و درست فضای مجازی است. در این نوشتار، ضمن اشاره به برخی از منویات رهبری، به گوشه‌ای از کاستی‌ها و نقایص عملکرد مسیولان مدیریت فضای مجازی می‌پردازیم؛ هرچند این انتقادها و انتظارهای بجا، نفی‌کننده زحمات انجام‌شده یا در دست انجام متولیان امر در تحقق بخش اندکی از مطالبات رهبری، نیست.

امروزه فضای مجازی یا دیجیتال,اهمیتی همسان فضای واقعی یا بیرونی دارد. بدیهی است که شناخت درست ویژگی‌ها,آثار و پیامدها و نیز نظارت و مدیریت صحیح این فضا,نقش بسزایی در سلامت و پیشرفت زندگی بشری ایفا می‌کند. در این راستا,دقایقی را با جناب حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمدحسین بهرامی,رییس محترم مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی,به گفت‌وگو نشستیم تا بایدها و نبایدهای نظارت بر فضای مجازی را مرور نماییم. نوشتار پیش رو,ضمن نگاه به وضعیت فعلی مجازی,مسیولیت و جایگاه متولیان,سازمان‌ها و نهادهای علمی و فرهنگی را در زمینه نظارتی بایسته و شایسته بر این فضا یادآور شده است.امید است,آنچه از نظر شما خوانندگان عزیز و علاقه‌مندان این دست مباحث می‌گذرد,مورد استفاده قرار گیرد.

هم‌زمان با گسترش فضای مجازی، بحث مدیریت و کنترل این فضا و به‌ویژه مدیریت سکوهای ارتباطی هم به میان آمده است. از آنجا که مالکیت و مدیریت سکوهای ارتباطی در اختیار دشمن بوده است، در هنگامه فتنه و آشوب، نقش این ابزار ارتباطی در زمینه‌سازی برای نفوذ دشمن، به‌مراتب روشن‌تر شده است. مدیریت فضای مجازی و کنترل روش‌های ارتباط و نظارت بر محتواها و ابزارهای ارتباطی، از جمله مسایل مهمی است که همیشه و به‌خصوص در زمان‌هایی که امنیت جامعه به خطر افتاده، مورد توجه قرار گرفته است. در این نوشتار به ضرورت مدیریت فضای مجازی و ابعاد مدیریت آن اشاره شده و لزوم استفاده از زیرساخت‌های داخلی، تبیین شده است.

رسانه‌های اجتماعی,علاوه بر نقش رسانه‌ای خود در فضای مجازی,ظرفیت ساماندهی و سازماندهی حرکت‌های اجتماعی و مانورهای خیابانی را در فضای حقیقی دارند. شبکه‌های اجتماعی,شامل: وبلاگ‌ها,میکروبلاگ‌ها,سایت‌های به‌اشتراک‌گذاری لینک,عکس,فیلم و خبر,ویکی‌ها,فروم‌ها,خبرخوان‌ها و سایت‌های اجتماعی,از جمله فناوری‌هایی هستند که امکان تعامل اطلاعات و دیدگاه‌ها را در محیط اینترنت به وجود می‌آورند.سرمایه‌گذاری ایالت متحده روی فناوری شبکه‌های اجتماعی با برنامه‌ریزی,راهبرد مدون و بودجه مصوب در حمایت از اغتشاش‌های ایران,نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده و بهره‌گیری ابزاری نظام سلطه از این نوع رسانه است. در این گفت‌وگو,حجت‌الاسلام‌والمسلمین سعید صلح میرزایی,مسیول دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب اسلامی در قم,به بررسی دغدغه‌ها و منظومه فکری رهبری در باره فضای مجازی و آسیب‌های این حوزه پرداخته است که در ادامه,تقدیم می‌شود.

نظارت بر فضای مجازی با هدف صیانت از حقوق کاربران، از الزامات این فضاست که در کشورهای گوناگون، قوانین و مقرراتی برای آن تدوین شده و بر پایه آن، حقوق و تکالیفی برای کاربران فضای مجازی تعیین گردیده است. از چالش‌های مطرح در نظارت بر فضای مجازی، تعارض احتمالی آن با حریم خصوصی کاربران است. در این مقاله، به بررسی جنبه‌های نقض حریم خصوصی کاربران با وضع قوانین نظارتی و راه‌های جلوگیری از نقض حریم خصوصی پرداخته خواهد شد.

اهمیت فضای مجازی و فراگیری آن,موجب شده است که مقام معظم رهبری در جلسات و دیدارهای عمومی,بارها در باب فضای مجازی سخن گفته‌اند. وضعیت نابسامان فعلی فضای مجازی در ایران و بحث و گفت‌وگو و اختلاف‌نظرها در این باره,همچنان وجود دارد,اما باید گفت که فرمایش‌های ایشان در این خصوص,کامل و روشنگر است. متاسفانه,هرکس برای تبیین یا اثبات نظر خود در مورد فضای مجازی,تنها به گوشه‌ای از سخنان ایشان توجه می‌کند و از نگاه جامع به تمام بیانات و فرمایش‌های ایشان غفلت می‌ورزد. سخنان ایشان در باب فضای مجازی را می‌توان به دو حوزه حاکمیتی و کاربری فضای مجازی تقسیم کرد. در این گفت‌وگو,با جناب آقای محمدرضا سیفی,فعال و پژوهشگر فضای مجازی,در باره این دو حوزه به بحث نشسته‌ایم.

سانسور یا فیلترینگ، چیز تازه‌ای در تاریخ بشر نیست؛ بلکه به تناسب زمان و موضوع و اقتضایات و شرایط، پدیده‌ای بوده است که در میان انسان‌ها همواره در قالب‌های مختلف خودنمایی داشته است. البته باید غایت و هدف فیلترینگ را نیز مورد توجه و سنجش قرار داد. آنچه در تاریخ روی داده و در وقایع تاریخی رخ نموده، بیشتر برای سرپوش‌گذاشتن به حقایق یا برای انحراف و گمراهی و اغفال و پنهان‌کاری بوده است. البته در مقابل گستره نفوذ دشمن و ترس از انحراف و رسوخ فساد او، یا باید دیوارها و مرزهای عقیدتی را چنان استوار ساخت که در مقابل هجوم دشمن نگسلد و یا برای حفاظت از آن، باید سپرها و محافظ‌هایی ایجاد نمود تا در مقابلش آسیب‌پذیر نباشد. فیلترینگ عمومی، در هر صورت، مطلوب نیست؛ بلکه در فیلترینگ و سانسور، طیف‌بندی مخاطب نیز بهتر است مدنظر باشد. بنابراین، ابتداء باید هدف و علل سانسور و پوشش و دور نمودن اذهان و جامعه از انحرافات را مورد توجه قرار داد و تبیین نمود.

پژوهش حاضر، با هدف واکاوی فرصت‌ها، تهدیدها و پیامدهای آموزش مبتنی بر فضای مجازی در تربیت دانش‌آموزان با رویکرد آموزه‌های دینی - اسلامی به صورت مطالعه کیفی انجام و جمع‌آوری اطلاعات به روش پدیدارشناسی و از طریق مصاحبه بوده است. در این روش، تجزیه و تحلیل اطلاعات هم با روش هفت مرحله‌ای کلایزری صورت پذیرفته است. جامعه مورد مطالعه، معلمان مدارس متوسطه اول و کتب، مقالات، مجلات و منابع مرتبط با موضوع پژوهش است. حجم نمونه‌گیری، بدین صورت بود که مصاحبه‌ها تا زمان اشباع داده‌ها و به صورت هدفمند ادامه یافت. گفتنی است که مقاله حاضر، توسط هییت تحریریه فصلنامه انتخاب گردیده و به دلیل حجم زیاد مطالب آن، به میزان لازم خلاصه‌سازی شده است.