ماهنامه معرفت
سال سیزدهم شماره 11 (پیاپی 302، بهمن 1401)

این متن درس اخلاق استاد به طلاب علوم دینی پیرامون رابطه دین و اخلاق است. دین شامل احکام، اعتقادات و اخلاق است. دین اسلام یعنی دین حق، بر سه اصل استوار است: ایمان به خدا، ایمان به روز جزا و ایمان به آنچه خدای متعال نازل کرده است. این سه، اصول دین (توحید، نبوت و معاد) است. بنابراین، دینداری امری اعتقادی، تعبدی و عملی دارای مراتب است که حد نصاب آن، همان اعتقاد به اصول دین است. دو فرضیه پیرامون رابطه دین و اخلاق مطرح است: 1. در اسلام، ارزش اخلاقی بدون اعتقاد به خدا، پیامبر و قیامت مفهومی ندارد. 2. بعضی مراتب اخلاقی، بدون دین تحقق نمی‌یابد. آنچه پذیرفتنی است، فرض دوم است و ایمان و عمل صالح با یکدیگر متلازم هستند. این مقال، به تفصیل پیرامون رابطه دین و اخلاق می‌پردازد.

در میان مسایل انسان‌شناسی، مسیله کمال انسان و راه رسیدن به آن از طریق فعل اختیاری اهمیت ویژه‌ای دارد. این مقاله با روش تحلیلی، توصیفی تفسیری به بررسی دیدگاه قرآن درباره اثرگذاری عبودیت بر کمال انسان در ساحت بینشی وجود او می‌پردازد. نتایج تفسیر موضوعی آیات مربوط به مسیله نشان می‌دهد که از نظر قرآن، عبودیت در ساحت بینشی انسان تاثیری کاملا ایجابی دارد و این تاثیرگذاری در موارد زیر جلوه و ظهور می‌‌کند: عینیت‌بخشی به نصاب اعتقاد به توحید و گسترش آن، تثبیت و ارتقای بینش ولایت‌پذیری انسان، تثبیت و تقویت فرجام‌شناسی آدمی، توسعه و تعمیق بصیرت و آگاهی انسان به حقایق و نیز تعدیل نگاه انسان به خود و تصحیح و تقویت نگاه مثبت به دیگران؛ و حاصل همه این تاثیرات، کمال یافتن انسان در ساحت بینشی و معرفتی‌اش خواهد بود.

باور به خدای متعال، نخستین اصل از اصول اعتقادی دین مبین اسلام و از عوامل اصلی نیل انسان به کمال و سعادت ابدی است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که باور به خدای متعال، چه نقشی در کمال گرایشی انسان دارد. نگارندگان این نوشتار که به روش نقلی تحلیلی به این مسیله پرداخته‌اند و با استناد به آیات قرآن کریم و به روش تفسیر موضوعی به این نتیجه رسیده‌اند که خداباوری می‌تواند در موارد متعددی در امیال و گرایش‌های انسان باورمند به خداوند، اثرگذار باشد و او را در مسیر نیل به سعادت ابدی یاری‌کند؛ آن موارد عبارتند از: تعدیل غریزه جنسی، تعدیل مال‌دوستی، عطوفت و مهربانی پدر و مادر نسبت به فرزندان و بالعکس، تسلیم شدن در برابر حق، محبت و دوستی، جهت‌دادن به خوف و رجاء، ایجاد اطمینان و آرامش روانی.

از مهم‌ترین عوامل کمال انسان در قرآن، توبه است؛ این پژوهش می‌کوشد نقش توبه را در کمال انسان به لحاظ بینشی، گرایشی و رفتاری به روش تفسیر موضوعی واکاوی کند؛ حاصل بررسی اینکه توبه از بعد بینشی موجب افزایش بصیرت انسان نسبت به زشتی و نافرجامی گناه و متقابلا زیبابی و خوش‌فرجامی طاعت می‌شود؛ همچنین قرار گرفتن در مسیر توبه موجب درک عمیق‌تر برخی اوصاف و افعال خداوند مانند توابیت، رحمت و شفاعت می‌شود؛ توبه از بعد گرایشی موجب فزونی محبت الهی، تعدیل غرایز حیوانی، کاهش میل به گناه، تقویت امید به فلاح، نجات از اندوه و بلا می‌گردد؛ تسلیم شدن در برابر حق و حقیقت و تلاش در جهت تبیین آن برای دیگران، استقامت در برابر گردن‌کشان و ستمکاران، برپایی نماز، پرداخت زکات، تلاش در جهت پالایش روح، رعایت انصاف، شکر نعم الهی، از کمالات رفتاری توبه‌اند.

تفکر و اندیشه به‌عنوان پایه و اساس علم و معرفت انسان، نقش اساسی در زندگی انسان دارد و یکی از عوامل اصلی ایجاد انگیزه برای حرکت در مسیر هدایت و انجام رفتارهای متناسب با آن محسوب می‌شود. قرآن کریم در بسیاری از آیات، بشر را به تفکر فراخوانده و اساسی‌ترین موضوعاتی را که اندیشیدن و تفکر در آنها روشن‌کننده راه زندگی اوست‌، به‌روشنی بیان کرده است؛ و ازجمله مهم‌ترین آنها، تفکر درباره جهان دیگر است. این تحقیق به‌ هدف بیان نقش تفکر در ایجاد و تقویت باور به معاد از دیدگاه قرآن، آیات بیانگر لزوم تفکر در امر آخرت را به روش تفسیر موضوعی مورد بررسی قرار داده است. در این دسته از آیات، بر تفکر درباره اموری مانند احیای زمین در بهاران، آفرینش انسان، آفرینش آسمان‌ها و زمین، سرنوشت تکذیب‎کنندگان، و تفکر در اعمال و رفتارها تاکید شده و چنین به‌نظر می‌رسد که از دیدگاه قرآن، تفکر در این امور، از عوامل اصلی ایجاد و تقویت باور به معاد به‌شمار می‌آید.

خداوند حکیم انسان را برای رسیدن به کمال و سعادت آفریده است. از شمار مسایلی که درباره کمال انسان مطرح می‌شود، عوامل موثر در آن است. یکی از عواملی که می‌تواند در کمال انسان نقش ایفا کند صبر اوست. این مقاله نقش ایجابی و بازدارندگی صبر در کمال رفتاری انسان را با هدف زمینه‌سازی نیل انسان‌ها به کمال بررسی می‌کند. روش گردآوری اطلاعات، فیش‌برداری و پردازش آن به‌روش توصیفی و تحلیل و تفسیر موضوعی روشمند خواهد بود. حاصل تحقیق آن است که صبر در انسان موجب برخی از رفتارهای کمالی وی می‌شود. این رفتارها عبارتند از: صله ارحام، اقامه نماز، انفاق و اعتدال در آن، دفع خطاهای خود و دیگران، تواضع، فروتنی و رفتار مسالمت‌آمیز با جاهلان، شب‌زنده‌داری، اجتناب از شرک، عدم ارتکاب زنا و پرهیز از امور باطل و بیهوده.

انسان دارای نیازهای متعددی است که کمیت و کیفیت برآوردن آنها در رسیدنش به سعادت یا بازماندن از آن اثرگذار است؛ ازاین‌رو مدیریت نیازها از اهمیت بسزایی برخوردار است و ازآنجاکه عوامل مختلفی بر نیازهای انسان موثر هستند، برای مدیریت نیازها شناسایی این عوامل ضروری است. در این مقاله عوامل بیرونی تاثیرگذار بر نیازهای انسان از منظر قرآن تحلیل و بررسی می‌شود. طبق یافته‌های این پژوهش: 1. توفیق الهی عاملی مهم در فراهم آوردن زمینه‌های لازم برای ترجیح نیازهای معنوی بر نیازهای مادی است و برخوردار نبودن از آن موجب انتخاب نادرست در جهت‌دهی به نیازهاست؛ به‌گونه‌ای‌که ممکن است فردی در اوج علم به آموزه‌های دینی، به سعادت نایل نشود. 2. شیطان با اثرگذاری بر شناخت‌ها و گرایش‌های انسان در تشدید و تضعیف نیازهای انسان نقش‌آفرین بوده و در مواردی که برآوردن نیازهای معنوی مستلزم هزینه مالی است، با ایجاد ترس از فقر، انسان را از ارتقای معنوی بازمی‌دارد. 3. خانواده یکی از کانون‌های اصلی تامین نیازهای انسان است؛ نیاز تکوینی فرزندان به رسیدگی و بخش وسیعی از نیازهای عاطفی زوجین و فرزندان در خانواده تامین می‌شود. 4. معاشرت می‌تواند موجب تقویت و تضعیف یک نیاز، ایجاد نیازی کاذب یا غیر کاذب در انسان گردد. مجالست با اهل گناه در حال اشتغال آنها به گناه، هرچند انسان به گناه آلوده نشود و قلبا هم ناراضی باشد و حضورش تایید گناه‌کاران نباشد، به‌خاطر تاثیر سویی که در ایجاد یا تقویت گرایش انسان به گناه دارد، امری نکوهیده است.

پرسش درباره شعورمندی همه موجودات ازجمله جمادات از دیدگاه قرآن، مسیله این نوشتار است. این مقاله با تمرکز بر آیات قرآن کریم و روش تحلیلی تفسیری، به بررسی شعورمندی جمادات پرداخته است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که اولا قرآن کریم فعل و انفعالاتی همچون: تسبیح، سجده، خشوع، نطق، غفلت و... را به همه یا بعضی از جمادات نسبت می‌دهد؛ ثانیا چنین نسبتی تنها با شعورمند بودن این موجودات توجیه معقولی می‌یابد. البته توجیهاتی دیگر نیز برای این نسبت‌ها ارایه شده که برخلاف ظاهر این آیات است و در مواردی تکلف‌آمیز است. پاسخ به این توجیهات و آشکار ساختن ضعف آنها بخش دیگری از رهاورد این تحقیق است. دستاورد این تحقیق در تغییر نگرش جهان‌شناختی فرد و جامعه و نیز در اخلاق، حقوق، روان‌‌شناسی و سبک زندگی انسان‌ها در مواجهه با موجودات و تعامل با آنها موثر است.

فلسفه آفرینش دنیا و آثار باور به آن بر تعالی انسان، بحث بنیادین در مطالعات هویتی انسان قرآنی است؛ لذا در این مقاله توصیفی تحلیلی به فلسفه آفرینش دنیا و آثار باور بر آن، بر تعالی انسان از منظر قرآن کریم پرداخته‌ شده‌است. نتایج بررسی نشان داد که در نگاه قرآنی، دنیا از نوع مدرسه و محل تربیت انسان و جایگاه تکامل بوده و پلی به‌سوی آخرت و روز عمل است. در این نگاه، آخرت نیز به‌عنوان دار قرار و روز حسابرسی در نظر گرفته می‌شود که حیات واقعی و جاودان در آن است. باور به این فلسفه از آفرینش دنیا باوری فطری که در نهان هر انسانی نهفته است، اگر به‌درستی پرورش یابد آثار تربیتی، معنوی و اخلاقی فراوانی در تعالی انسان خواهد داشت. غفلت‌زدایی و شناخت ظرفیت واقعی، خودسازی ومبارزه با نفس، پیروی نکردن از شیطان و بندگی خدا و تمایل به ارزش‌های الهی همچون صبر، عدالت‌ورزی، انفاق، جهاد ازجمله این آثار است.