فصلنامه روان شناسی و دین
سال پانزدهم شماره 4 (پیاپی 60، زمستان 1401)

این پژوهش با هدف تدوین الگوی مفهومی «خودآگاهی» براساس منابع اسلامی (قرآن و حدیث) انجام شده است. در پژوهش حاضر، در بخش استخراج مولفه‌های خودآگاهی و تبیین ساختار آن از متون اسلامی، از روش «تحلیل محتوا» در چارچوب روش الگو‌یابی مفاهیم و سازه‌های روان‌شناسی از متون اسلامی، و در بخش بررسی اعتبار و روایی محتوای مولفه‌های خودآگاهی، از روش «پیمایشی» از نوع «دلفی» استفاده شده است. نتایج یافته‌های پژوهش نشان داد که ساختار مفهومی «خودآگاهی براساس منابع اسلامی» بر هفت مولفه (خودشناسی، خودتوجهی، خودتاملی، خداآگاهی، خودهشیاری، فعالیت هدفمند، و خودپایی) مبتنی است و هریک از مولفه‌ها با سایر مولفه‌ها در ارتباط است. نتایج بررسی روابط بین مولفه‌ها نشان داد الگوی مفهومی خودآگاهی در قالب فرایندی، با شناخت و تامل در خویش آغاز و از مسیر خودتوجهی، خودهشیاری، خداآگاهی، برخورداری از فعالیت هدفمند و خودپایی است که به خودآگاهی کامل می‌انجامد.

این پژوهش با هدف بررسی مولفه‌های روان‌شناختی طمانینه براساس آیات و روایات و ساخت پرسشنامه اولیه آن انجام شد. برای مطالعه آیات و روایات از روش «تحلیل محتوا» و برای ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه، از روش «پیمایشی» استفاده گردید. پس از استخراج مولفه‌های طمانینه، گویه‌های متناسب طراحی و هماهنگ با نظر کارشناسان، پرسشنامه ساخته شد. نمونه‌ای 74 نفری از طلاب همدان با روش «نمونه در دسترس» انتخاب گردید. پس از تجزیه ‌و تحلیل یافته‌ها با روش‌های آماری، نتایج ذیل به‌ دست آمد: 1) از نظر کارشناسان خبره دین و روان‌شناسی، روایی محتوایی (CVI) 12 تا از مولفه‌‌ها بالاتر از 6/ 0 و تنها یک مولفه پایین(5/0) بود و گویه‌هایی که CVI آنها بالاتر از 6/0 بود در پرسشنامه قرار گرفت. 2) همه مولفه‌ها، بجز «تمایل به پذیرش حقیقت» با کل پرسشنامه همبستگی معناداری داشت که نشان‌دهنده روایی سازه بود. 3) پایایی پرسشنامه پس از بررسی همسانی درونی پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ در سطح 881/0 به ‌دست آمد. 4) همسانی درونی براساس ضریب دو نیمه‌سازی گاتمن و اسپیرمن براون برابر با 831/0 و همبستگی دونیمه آزمون 711/0 به دست آمد. بنابراین پرسشنامه از پایایی و روایی مناسبی برخوردار است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی چیستی و کشف عناصر اصلی روان‌شناسی اسلامی در پژوهش‌های منتشرشده در ایران از سال 1359 تا 1399 انجام شده است. بدین‌منظور، مقالات علمی، کتاب‌ها و مصاحبه‌های مکتوبی که به بررسی و نظریه‌پردازی در حوزه روان‌شناسی اسلامی پرداخته‌اند، جمع‌آوری و پالایش شد و در نهایت 35 مقاله، 10 کتاب و 13 مصاحبه مکتوب گرد آمد. این منابع از لحاظ ارتباط مستقیم با سوال و هدف پژوهش انتخاب گردیدند. به علت گستردگی و پراکندگی مستندات موجود در خصوص روان‌شناسی اسلامی، داده‌های جمع‌آوری‌شده به روش «تحلیل محتوای کیفی» در سه مرحله «رمزگذاری باز»، «رمزگذاری محوری» و «رمزگذاری انتخابی» تجزیه و تحلیل گردید. در مرحله رمزگذاری باز، ابتدا 115 رمز استخراج شد که پس از تلخیص و یکپارچه‌سازی، 47 رمز که با سایر رمزها همپوشانی نداشت، کشف گردید. در مرحله رمزگذاری محوری، رمزهای به‌دست‌آمده از مرحله قبل، دسته‌بندی شد و 16 رمز به دست آمد. در نهایت، رمزهای محوری در چهار رمز انتخابی «تعریف»، «روش»، «موضوع» و «اهداف» جای گرفت. این رمزهای انتخابی نیز با عنوان «عوامل رکنی روان‌شناسی اسلامی» و در ذیل این عنوان که از آن به «مقوله هسته‌ای» یاد می‏شود، قرار گرفت.

عشق‏ورزی یکی از کارکردهای ازدواج و تشکیل خانواده است که موجب می‌شود زن و شوهر بیشتر از یکدیگر لذت ببرند و در کنار هم احساس صمیمیت و آرامش بیشتری داشته باشند. هدف این پژوهش تعیین اثربخشی آموزش مهارت عشق‌ورزی در سازگاری زوجین است. روش پژوهش «نیمه‌آزمایشی» و طرح پژوهش دو گروهی (آزمایش و کنترل) با پیش‌آزمون و پس‌آزمون در نظر گرفته شده است. برای انجام پژوهش 30 زوج مراجعه‌کننده به یکی از مراکز مشاوره کرمان با «نمونه‌گیری در دسترس» انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش (15 زوج) و گروه کنترل (15 زوج) قرار گرفتند. پیش‌آزمون برای هر دو گروه اجرا شد و پس از برگزاری هفت جلسه آموزش مهارت «عشق‌ورزی» در گروه آزمایش، پس‌آزمون بر روی هر دو گروه انجام گرفت. برای جمع‌آوری داده‌ها، از پرسشنامه «سازگاری زناشویی» استفاده گردید و داده‌ها با استفاده از تحلیل کوواریانس بررسی گردید. یافته‌ها نشان می‌دهد آموزش مهارت عشق‌ورزی در سازگاری زوجین موثر است.

هدف از این پژوهش، بررسی اثربخشی «آموزش مهارت‌های زندگی از دیدگاه امیرمومنان علی(ع)» بر رضایت زناشویی زنان متاهل شهر شهرکرد بود. روش پژوهش نیمه‌تجربی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری شامل کلیه زنان متاهل شهر شهرکرد بود که از میان آنان 40 زن متاهل داوطلبانه به‌عنوان نمونه انتخاب و با جایگزینی تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه (با تعداد برابر) قرار گرفتند. در این پژوهش، از پرسشنامه «رضایت زناشویی» انریچ (نمونه کوتاه) استفاده شد و آزمودنی‌های دو گروه قبل و بعد از آموزش، آن را تکمیل کردند. آزمودنی‌های گروه آزمایش به مدت هفت جلسه 90 دقیقه‌ای به‌صورت یک جلسه در هر هفته، آموزش مهارت‌های زندگی از دیدگاه امام علی(ع) را فراگرفتند. اما بر روی گروه گواه هیچ مداخله‌ای صورت نگرفت. نتایج تحلیل کواریانس (ANCOVA) نشان داد بین دو گروه آزمایش و گواه از لحاظ رضایت‌ زناشویی تفاوت معنا‌داری وجود داشت (001/0 P<) و میزان رضایت ‌زناشویی گروه آزمایش نسبت به پیش‌آزمون و گروه گواه به‌طور معنا‌داری افزایش یافت. نتیجه اینکه آموزش مهارت‌های زندگی از دیدگاه امام علی(ع)، بر افزایش رضایت زناشویی زنان متاهل موثر بود.

آیت‌الله مصباح یزدی با ارایه طرحی از ساختار نفس انسان، جایگاه انفعالات را در میان دیگر ابعاد وجودی او بیان کرده است. پژوهش حاضر قصد دارد با تکیه بر شواهد قرآنی، نظریه ایشان‌ را مستدل سازد. روش گردآوری اطلاعات «کتابخانه‌ای» است. حل مسیله نیز با شیوه توصیفی تحلیلی انجام ‌شده و با توجه به منبع، روش «تفسیر موضوعی قرآن» ملاک عمل قرار ‌گرفته است. طبق بررسی‌ انجام شده ایشان معتقد است: انفعالات بر نفس انسان عارض می‌شود، نه جسم او، البته نه به این معنا که یکی از ابعاد سه‌گانه نفس و در عرض معرفت، محبت و قدرت باشد، بلکه جزو فروع بعد محبت و در لایه‌ای سطحی‌تر از آن قرار دارد. با توجه به تعابیر دقیق قرآن در توصیف حالات درونی انسان، ویژگی‌هایی را می‌توان استنباط کرد که از برایند آنها مرزبندی روشنی میان انفعالات و دیگر زوایای به ‌هم ‌پیوسته وجود او مشخص می‌گردد. این شناسه‌ها شامل‌ نفسانی بودن، عارضی بودن، واکنشی بودن، موقتی بودن، نمایان بودن، مبتنی بودن بر امیال اصیل و موثر بودن در فرایند انگیزش می‌شود.

هدف این پژوهش مقایسه اثربخشی «آموزش کیفیت زندگی» فریش و «آموزش کیفیت زندگی مبتنی ‌بر آموزه‌های اسلامی» بر تاب‌آوری و رفتارهای جامعه‌پسند مراقبان اصلی بیماران اسکیزوفرنیا بوده است. در این مطالعه نیمه‌آزمایشی که از جامعه مراقبان اصلی بیماران اسکیزوفرنیا شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری به عمل آمد، 46 مراقب اصلی با استفاده از روش «نمونه‌گیری در دسترس» انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل پرسشنامه‌های «تاب‌آوری» و «رفتارهای جامعه‌پسند» بود. نتایج نشان داد اثربخشی «آموزش گروهی کیفیت زندگی» فریش و «آموزش گروهی کیفیت زندگی مبتنی ‌بر آموزه‌های اسلامی»، بر افزایش تاب‌آوری (001/0> P) معنادار و اندازه اثر به ترتیب 41/0و 69/0 بوده و میزان اثربخشی «آموزش گروهی کیفیت زندگی مبتنی‌ بر آموزه‌های اسلامی» بیش از «آموزش گروهی کیفیت زندگی» فریش بود. همچنین اثربخشی «آموزش گروهی کیفیت زندگی» فریش و «آموزش گروهی کیفیت زندگی مبتنی‌ بر آموزه‌های اسلامی» بر افزایش رفتارهای جامعه‌پسند (001/0> P) معنادار و اندازه اثر به ترتیب 24/0و 46/0 بوده و میزان اثربخشی «آموزش گروهی کیفیت زندگی مبتنی ‌بر آموزه‌های اسلامی» بیش از «آموزش گروهی کیفیت زندگی» فریش بوده است. بنابراین می‌توان گفت: «آموزش کیفیت زندگی» فریش و «آموزش کیفیت زندگی مبتنی ‌بر آموزه‌های اسلامی» می‌توانند میزان تاب‌آوری و رفتارهای جامعه‌پسند مراقبان اصلی بیماران اسکیزوفرنیا را بهبود بخشند.

پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی «گروه‌درمانی معنوی مذهبی» بر استرس تحصیلی دانش‌آموزان دختر پایه دهم متوسطه شهر کرج انجام شد. روش پژوهش از نوع «نیمه‌آزمایشی» با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه گواه بود و جامعه پژوهش دانش‌آموزان دختر پایه دهم متوسطه شهر کرج در سال تحصیلی 98-1397 بودند که 40 تن به‌عنوان نمونه و به شیوه «نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای» با جایگزینی تصادفی انتخاب و در گروه‌های آزمایش (20 تن) و گواه (20 تن) قرار گرفتند. ابزار پژوهش پرسشنامه «استرس تحصیلی» انگ و هوان (2006) بود. برای گروه‌ آزمایش 12 جلسه «گروه‌درمانی معنوی مذهبی» اجرا شد و گروه گواه هیچ مداخله‌ای دریافت نکرد. پس از اتمام جلسات درمانی، مجددا پس‌آزمون از افراد هر دو گروه گرفته و در نهایت، تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از روش تحلیل کوواریانس انجام شد. یافته‌های پژوهش نشان داد «گروه‌درمانی معنوی مذهبی» موجب کاهش استرس تحصیلی دانش‌آموزان شده است.

هدف پژوهش حاضر تعیین نقش سلامت معنوی و تحریف‌های ‌شناختی در پیش‌بینی سازگاری زناشویی و انسجام خانواده بوده است. روش پژوهش «توصیفی» از نوع «همبستگی» است. جامعه‌ آماری این پژوهش شامل تمام دانشجویان متاهل دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج در سال ‌تحصیلی 1398-1399 بود که تعداد 120 تن به روش «نمونه‌گیری در دسترس» به‌عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه «ارزیابی ‌انطباق‌پذیری» و «همبستگی ‌خانوادگی»، مقیاس «سازگاری زن و شوهر» اسپنیر، مقیاس «سلامت معنوی» و مقیاس «تحریف‌های شناختی بین‌فردی» استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده‏ها با آزمون ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه با بهره‌گیری از نرم‌افزار آماری SPSS (نسخه 22) صورت گرفت. یافته‌ها نشان می دهد بین سلامت معنوی و تحریف‌های شناختی (و همه مولفه‌های آنها) با سازگاری زناشویی و انسجام خانواده به ترتیب رابطه مثبت معنادار و منفی معناداری وجود دارد (01/0P‌). همچنین نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد به ترتیب 2/55 درصد و 3/41 درصد از سازگاری زناشویی از طریق سلامت معنوی و تحریف‌های شناختی (و مولفه‌های آنها) و 1/56 درصد و 5/40 درصد از انسجام خانواده از طریق سلامت معنوی و تحریف‌های شناختی (و مولفه‌های آنها) تبیین می‌شود (01/0P‌). با توجه به این نتایج می‌توان بیان نمود که متغیرهای «سلامت معنوی» و «تحریف‌های شناختی» توانایی پیش‌بینی سازگاری زناشویی و انسجام خانواده را دارند و نیازمند برنامه‌هایی برای بهبود این متغیرها هستند.

این پژوهش با هدف پیش‌بینی رضایت از زندگی دانشجویان، بر حسب متغیر تجارب معنوی روزانه آنها انجام شد. روش پژوهش «همبستگی» و جامعه آماری شامل همه دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه «خوارزمی» بود. نمونه بررسی 200 تن از دانشجویان (100 دختر و 100 پسر) بودند که با روش «نمونه‌گیری در دسترس» انتخاب شدند. ابزار پژوهش مقیاس «تجارب معنوی روزانه» اندروود و ترسی (2002) و مقیاس «رضایت از زندگی» داینر و همکاران (1985) بود. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار 25-SPSS انجام شد. نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان داد بین رضایت از زندگی و متغیرهای احساس حضور خداوند، ارتباط با خدا، احساس مسیولیت در قبال دیگران و نمره کلی تجارب معنوی روزانه همبستگی مثبت و معنا‌داری وجود دارد. همچنین 15 درصد از واریانس مربوط به رضایت از زندگی به وسیله تجارب معنوی روزانه و 18 درصد از آن، به وسیله احساس حضور خدا تبیین می‌شود. «ارتباط با خدا» و «احساس مسیولیت در قبال دیگران» توان پیش‌بینی رضایت از زندگی دانشجویان را نداشتند. براساس نتایج پژوهش حاضر می‌توان گفت: تجارب معنوی روزانه در سطح مطلوبی پیش‌بینی‌کنند‌ه معنا‌داری برای رضایت از زندگی دانشجویان است و می‌تواند به‌مثابه یک متغیر تاثیرگذار در بهبود کیفیت و رضایت از زندگی دانشجویان مدنظر قرار گیرد.

«صمیمیت» عاملی اساسی در رضایت، کیفیت، ثبات و عملکرد زناشویی است. هدف پژوهش حاضر بررسی نقش «بهزیستی معنوی»، «گذشت» و «چشم‌انداز زمانی» در تمییز زوج‌های دارای صمیمیت زناشویی بالا و پایین بوده است. روش پژوهش «همبستگی» بود. جامعه‌ آماری کل زوج‌های 20 تا 40 سال شهرستان ملایر بود که از میان آن‌ها به روش در دسترس 366 زوج انتخاب شدند. برای گردآوری داده‌ها از مقیاس‌های «بهزیستی معنوی»، «گذشت تصمیمی و هیجانی»، «چشم‌انداز زمانی» و «صمیمیت زناشویی» استفاده شده است. داده‌ها با استفاده از «تحلیل تشخیص» تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد ابعاد بهزیستی معنوی، گذشت و چشم‌انداز زمانی در پیش‌بینی عضویت گروهی زوج‌های دارای صمیمیت زناشویی بالا و پایین نقشی معنا‌دار داشت. به‌ عبارت دیگر، چشم‌انداز زمانی حال جبرگرا، گذشت هیجانی، چشم‌انداز زمانی گذشته‌ منفی، بهزیستی وجودی، چشم‌انداز زمانی گذشته مثبت، گذشت تصمیمی، چشم‌انداز زمانی آینده و حال لذت‌گرا به ترتیب عضویت افراد در دو گروه را پیش‌بینی نموده است. با توجه به تایید نقش بهزیستی معنوی گذشت و چشم‌انداز زمانی در تمییز زوج‌های دارای صمیمیت زناشویی بالا و پایین، توجه مشاوران و روان‌شناسان زناشویی به نقش این متغیرها در برنامه‌های پیش‌گیری و خدمات مشاوره‌ای در زوج‌های دارای صمیمیت زناشویی پایین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.