فهرست مطالب

معرفت - سال سی و یکم شماره 12 (پیاپی 303، اسفند 1401)

ماهنامه معرفت
سال سی و یکم شماره 12 (پیاپی 303، اسفند 1401)

  • روان شناسی
  • تاریخ انتشار: 1401/12/23
  • تعداد عناوین: 8
|
  • آیت الله علامه محمدتقی مصباح یزدی * صفحات 5-8

    درباره ارتباط اخلاق با دین گفته شد که برخلاف آنچه برخی تصور می‌کنند، دین اسلام همه ساحت‌ها و عرصه‌های زندگی اجتماعی را دربردارد و دستورهای اسلامی در همه زمینه‌ها، ارزش‌هایی را مطرح می‌کنند. بنابراین ارزش‌های اخلاقی مختص به حوزه محدودی از زندگی نیستند، بلکه تمام عرصه‌های زندگی را فرامی‌گیرند. اکنون این پرسش ‌مطرح است که آیا ارزش‌هایی که دین اسلامی در عرصه‌های اخلاقی مطرح می‌کند، با ارزش‌هایی که در جامعه مطرح می‌شوند و در محاورات عرفی بر آنها تکیه و در محافل علمی و دانشگاهی درباره آنها بحث می‌شود، یکسان است؟ آیا پاسخ دین به سوالات اخلاقی عین پاسخی است که علما و دانشمندان و فیلسوفان اخلاقی می‌دهند؟ یا اینکه ممکن است علمای اخلاق کاری را خوب و ارزشمند معرفی کنند، ولی دین آن را ارزش نداند؟ این مقال به دنبال پاسخ به این پرسش‌هاست.

    کلیدواژگان: اخلاق، ارزش اخلاقی، جهان بینی
  • مجید قندی زاده*، محمدرضا جهانگیرزاده قمی صفحات 9-20

    براساس آموزه‌های اسلامی، انسان با قدرت اراده می‌تواند جانشین خداوند بر روی زمین شود و به مقام قرب الهی دست پیدا کند؛ اما درصورتی‌که بی‌اراده گردد، آنچنان نزول می‌کند که حتی از حیوانات نیز پست‌تر می‌شود. اندیشمندان اسلامی در باب چیستی اراده و چگونگی دستیابی به آن، مطالب گسترده‌ و متفاوتی را ذکر کرده‌اند. از سوی دیگر بعد از شکل‌گیری روان‌شناسی علمی در سال 1879، این مفهوم در میان روان‌شناسان نیز مورد بحث قرار گرفت؛ برخی آن را پذیرفته و به ‌بحث از چیستی و چگونگی آن پرداختند و برخی دیگر بکل آن را غیرعلمی دانسته و کنار گذاشتند. این گستردگی دیدگاه‌ها سبب شد تا به ‌بررسی مفهوم اراده از دیدگاه روان‌شناسان و اندیشمندان مسلمان پرداخته شود؛ و ازآنجا‌که تاکنون مقایسه‌ای میان مفهوم اراده از منظر آنان انجام نگرفته، هدف این پژوهش شناسایی مفهوم اراده و مولفه‌های آن از منظر این دو گروه و سپس مقایسه بین آنهاست. روش این پژوهش کیفی است و به شیوه جمع‌آوری داده با استفاده از روش کتابخانه‌ای انجام می‌شود؛ سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا به مولفه‌شناسی و مقایسه بین مولفه‌ها در هر دو گروه پرداخته می‌شود. نتایج به‌دست‌آمده حکایت از وجود شش مولفه توانایی روانی، مهار خود، میل و گرایش، توانمندی رفتاری، تصمیم‌گیری و رفتار هوشمند از منظر روان‌شناسان دارد که می‌توان آنها را در سه بعد شناختی، هیجانی و رفتاری جای داد؛ درحالی‌که مفهوم اراده از دیدگاه اندیشمندان اسلامی دارای چهار مولفه علم، میل و گرایش، ترجیح و تصمیم‌گیری است.

    کلیدواژگان: اراده، قدرت اراده، مفهوم شناسی، نظریه های روان شناسی، اندیشمندان اسلامی، اندیشمندان مسلمان
  • مصطفی خوشخرام رودمعجنی * صفحات 21-31

    مرگ مسیله مهمی برای انسان‌ها در طول تاریخ بوده، لذا ادیان، سنت‌های فلسفی، رویکردهای رروان‌شناختی و روان‌پزشکی هم، به تجزیه و تحلیل این پدیده پرداخته‌اند. در این میان رویکرد روان‌شناسی وجودی نگاهی جدی‌تر به مرگ داشته و نگاه بدبینانه برخی مکاتب فلسفی و رروان‌شناختی را ندارد. این پژوهش به بررسی رویکرد روان‌شناسی وجودی و منابع اسلامی درباره موضوع مرگ و تصویری که از آن ارایه می‌دهند، فارغ از پرداختن به کیفیت‌های پیش و پس از مرگ، پرداخته است. هدف از بررسی «مرگ» براساس روان‌شناسی وجودی و منابع اسلامی، پاسخ به سه سوال است. بررسی واقعیت مرگ در روان‌شناسی و منابع اسلامی، اولین پرسش پژوهش حاضر است. دومین پرسش پژوهش، ویژگی‌های مرگ از نظر روان‌شناسی و منابع اسلامی می‌باشد؛ لذا پس از بررسی مرگ در روان‌شناسی وجودی و منابع اسلامی، ویژگی‌های مرگ از نظرگاه این دو رویکرد بررسی شده است. سومین پرسش پژوهش، مقایسه اجمالی بین دو رویکرد روان‌شناسی وجودی و منابع اسلامی، پیرامون مسیله مرگ، می‌باشد که اشتراکات و تفاوت‌های این دو رویکرد تبیین می‌شود. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی می‌باشد، یافته‌های روان‌شناختی و منابع اسلامی به‌صورت کتابخانه‌ای، از طریق بررسی و تبیین منابع، تجزیه و تحلیل شده است.

    کلیدواژگان: روان شناسی وجودی، مرگ، مرگ اندیشی، مرگ آگاهی، اضطراب مرگ، مرگ در منابع اسلامی
  • سید مرتضی سعادتمند*، ابوالحسن حقانی، حمید رفیعی هنر صفحات 33-42

    مطالعه درگیری تحصیلی به‌عنوان سازه‌ای که در موقعیت پیش‌گیرانه در افت تحصیلی و شکست آموزشی قرار دارد، توجه روان‌شاسنان تربیتی را به‌خود جلب کرده است. مطالعات روشمند پیرامون درگیری تحصیلی نشان‌دهنده آن است که این مفهوم از حیثیتی چندبعدی برخوردار است و شامل ابعاد رفتاری، شناختی، عاطفی و عاملیت است. هدف مطالعه پیش‌رو، بررسی درگیری تحصیلی در روان‌شناسی معاصر و بررسی مفاهیم متناظر با درگیری تحصیلی در منابع اسلامی است. بدین‌منظور نویسندگان با رویکردی کیفی به روش تحلیل اسنادی، به مطالعه منابع اسلامی پرداخته‌اند. حدود شصت مفهوم مرتبط با درگیری تحصیلی یافت شد. مفاهیم شناسایی‌شده مطابق ملاک‌های تعیین‌شده غربال‌گری و سپس توسط چند تن از کارشناسان حوزه دین و روان‌شناسی اعتبارسنجی شد. یافته‌های پژوهش نشان داد می‌توان از پنج مفهوم آمده در منابع اسلامی که عبارتند از: طلب العلم؛ تعلم؛ مذاکره العلم؛ مبادره العلم و مفهوم الحرص علی العلم به‌عنوان مفاهیم متناظر با درگیری تحصیلی. نتیجه آنکه در منابع اسلامی مفاهیم متناظر با درگیری تحصیلی در روان‌شناسی معاصر باشد، یافت می‏شود.

    کلیدواژگان: درگیری تحصیلی، فراگیری، فرادهی، علم، تعلیم، تعلم
  • محمدرضا سلیمی افجانی *، رحیم میردریکوندی صفحات 43-56

    مهر و محبت یکی از برترین و باارزش‌ترین گوهرهای فطری و وجودی انسان است. دین اسلام نیز به مقوله محبت در خانواده اهمیتی ویژه داده است و ایجاد و تعمیق آن را برای خانواده‌ها ضروری دانسته؛ اما از بین رفتن و کم‌رنگ شدن محبت در میان اعضای خانواده، مسیله مهم حال حاضر دنیاست. هدف از این پژوهش، بررسی جایگاه و آثار محبت در خانواده و همچنین راه‌کارهای ایجاد آن در خانواده است. به‌منظور نیل به این هدف، در این مقاله از روش توصیفی تحلیلی و منابع کتابخانه‌ای بهره گرفته ‌شده است. با تحلیل و بررسی منابع دینی و اسلامی ایرانی، همچنین بررسی نظرات مختلف اندیشمندان اسلامی، درمی‌یابیم که حداقل 9 راهکار عملی برای ایجاد محبت در میان اعضای خانواده، و 12 اثر عملی از محبت در خانواده وجود دارد. ایجاد آرامش، استحکام خانواده، تربیت صحیح وبازدارندگی از فساد، از نتایج ایجاد محبت در خانواده است که در این مقاله به‌تفصیل به بیان هرکدام از آنها خواهیم پرداخت.

    کلیدواژگان: محبت، خانواده اسلامی، ایرانی، راه کارهای ایجاد محبت
  • احد امیدی، صادق فیض زاده * صفحات 57-66

    تربیت اساس و پایه سعادت و رستگاری انسان است تا جایی‌که حتی خوشبختی جوامع و ملت‌ها به نوع تربیت افراد آن بستگی دارد. تربیت‌ دینی یکی از ساحت‌های مهم تربیت انسان است، که مهم‌ترین بخش آن تربیت ‌عبادی است. از بین اعمال عبادی نیز، نماز از اهمیت والایی برخوردار است. مطالعه حاضر با هدف ارایه اصول و روش‌های تربیت‌ نمازی فرزندان در سنین هفت ‌تا چهارده‌ سالگی انجام یافته است. در این پژوهش که از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده، شیوه تحلیل داده‌ها به‌صورت کیفی است. در مجموع هفت اصل و هفده روش ارایه شد و اصول تربیت‌ نمازی به‌دست آمده عبارت بودند از: اصل ایجاد و تقویت بینش، اصل ایجاد و تقویت گرایش، اصل تقویت محبت به خداوند، اصل کرامت‌پروری، اصل اعتدال، اصل استمرار، اصل تسهیل. همچنین روش‌های تربیت‌ نمازی به‌دست‌آمده عبارت بودند از: روش آموزش نماز، روش آموزش آثار و برکات نماز، روش ایجاد تصویر صحیح از نماز، روش هنر‌گرایی، روش مشاهده‌ای، روش الگودهی، روش فضاسازی معنوی، روش انتخاب دوستان مناسب، روش ارتباط دادن کودکان با مکان‌های مذهبی، روش یادآوری نعمت‌های الهی، روش محبت و مهرورزی، روش تشویق، روش تکلیف به حد وسع، روش تکرار و تلقین، روش عادت دادن، روش فریضه‌سازی، روش تدریج.

    کلیدواژگان: تربیت، تربیت نمازی، اصول تربیت نمازی، روش تربیت نمازی
  • هادی مرادی *، محمد دولتخواه صفحات 67-79

    باروری زیر سطح جانشینی (باروری کمتر از دو فرزند) از چالش‌های جدی در تعیین میزان جمعیت یک کشور است که اندیشه روان‌شناسان و جامعه‌شناسان را به‌خود مشغول می‌دارد. میزان باروری زیر سطح جانشینی و استمرار آن در ایران، شیوع خانواده‌های تک‌فرزندی را در پی داشته و این امر می‌تواند بحران جمعیتی را برای کشور در سال‌های آینده ایجاد کند. این مقاله باهدف بررسی علل انتخاب تک‌فرزندی توسط خانواده‌ها و تبیین پیامدهای آن از ابعاد مختلف، به قلم تحریر درآمده است. بررسی توصیفی تحلیلی در یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که عوامل فرهنگی، شامل آرمان‌گرایی در تربیت فرزند، فردگرایی، مصرف‌گرایی، سبک زندگی و عوامل اجتماعی، شامل اشتغال زنان، تحصیل زنان و عوامل اقتصادی در انتخاب تک‌فرزندی موثر است. تک‌فرزندی در سه بخش فردی، شامل فرزندسالاری، وابستگی، احساس تنهایی؛ و خانوادگی، شامل کم‌رنگ شدن فرهنگ خانواده، آسانی طلاق و جدایی والدین و نیز اجتماعی، شامل کاهش روابط خویشاوندی، پیری جمعیت؛ پیامدهای نامطلوبی را به‌دنبال دارد. ازاین‌رو مسیولان در سیاست‌گذاری‌های جمعیتی خود برای کاهش تک‌فرزندی لازم است به علل مختلف انتخاب تک‌فرزندی توسط خانواده‌ها توجه داشته و پیامدهای مختلف آن را برای آنها تبیین کنند.

    کلیدواژگان: تک فرزندی، سطح جانشینی، فرزند آوری، خانواده، باروری
  • محمدناصر رضایی *، محمدرضا احمدی محمدآبادی صفحات 81-88

    از موضوعاتی که در متون اسلامی مورد تاکید قرار گرفته، آداب دوستی است؛ این موضوع در بسیاری از منابع اسلامی در ضمن عناوینی همچون آداب معاشرت، معیارهای دوستی، فضایل اخلاقی مطرح شده است. یکی از ابعاد مربوط به این موضوع، چگونگی آموزش این آداب به کودکان است، که به‌صورت مستقل مورد توجه قرار نگرفته است. مقاله حاضر کوشیده تا گامی هرچند کوچک در این جهت برداشته و با استفاده از متون اصیل اسلامی راه‌کارهایی را برای آموزش آداب دوستی به کودکان معرفی کند. مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به ‌بررسی، دسته‌بندی و تحلیل آموزه‌های اسلامی آداب دوستی پرداخته و یافته‌های خود را به‌صورت ذیل به‌عنوان راه‌کارهای آموزش آداب دوستی به کودکان معرفی کرده است: الف. آموزش عملی؛ یعنی الگوبودن والدین در قالب دوستی: 1. با خود کودکان و 2. رفتار دوستانه با دوستان؛ ب. آموزش زبانی مشتمل بر راه‌کارهای توصیه‌های عام، مصداقی و معرفی الگو؛ ج. ترکیب آموزش زبانی و عملی؛ د. تلاش والدین در جهت گزینش دوستان خوب.

    کلیدواژگان: کودکان، والدین، آداب دوستی، آموزش آداب دوستی، مهارت