نشریه کتاب شیعه
سال یازدهم شماره 1 (پیاپی 22، بهار الی زمستان 1399)

این مقاله، مجموعه‌ای از نکات مفید است که آیهالله شبیری زنجانی درباره سه مرجع تقلید قم، ‌آیات: سید محمدتقی خوانساری (م1371ق)، ‌سید محمد حجت کوهکمری (م1372ق) و سید صدرالدین صدر (م1373ق) بیان می‌کند. این نکات بسیار متنوع است، یعنی سیره عملی و ‌ویژگی‌های علمی این سه شخصیت، ‌ناگفته‌هایی از تاریخ حوزه در قرن چهاردهم، مطالب مفید در زمینه کتاب‌شناسی، تذکرات معنوی و درس‌های اخلاقی در خلال زندگی فردی و اجتماعی این بزرگان، بعضی نکات تاریخی مربوط به تاریخ ایران و تاریخ قم. ‌ضمن این مطالب، ‌از بسیاری از شخصیت‌های علمی حوزه علمیه یاد می‌شود که گاه در جای دیگر نام آنها مطرح نشده است. دقت در استناد، از ویژگی‌های بیان آیهالله شبیری است که اعتبار خاصی به این نکات می‌بخشد. تدوین کننده متن، ‌منابع متعدد در پانویس آورده و نکات توضیحی از آیهالله شبیری نیز نقل می‌کند.

مقاله، مجموعه مطالبی از آیهالله سید احمد زنجانی در مورد آیهالله شیخ عبدالکریم حایری است که از مطالب چاپ شده و چاپ نشده ایشان (یعنی جلد سوم کتاب الکلام یجر الکلام) برگرفته شده است.

نگارنده 55 نشریه ادواری را که در خلال سالهای 1302 تا 1357 ش در قم منتشر می‌شده،‌ در این مقاله معرفی می‌کند. در مورد برخی از مجلات، سرمقاله، و گاه فهرست برخی از شماره‌ها یا بخش‌هایی از مقالات آنها را می‌آورد، مانند مجله پیکار مردان که خود گویای بخشی از تاریخ قم و شخصیت‌های مطرح آن در نیمه اول قرن چهاردهم شمسی است. برخی از این نشریات، سالنامه‌های مدارس و دبیرستانهای قم هستند. از میان این مجلات فقط مجله درس‌هایی از مکتب اسلام که نشر آن از آذر 1337 شروع شده، همچنان منتشر می‌شود. همین مجله از نادر مجله‌هایی است که اساسنامه مکتوب در 33 ماده دارد که در سال 1344 ش تصویب شده است. در این میان پیام شادی تنها مجله برای کودکان و الهادی تنها مجله به زبان عربی است.

نگارنده کلام را از بررسی اوضاع دینی و اجتماعی ایران در اواخر قاجار و اوایل پهلوی آغاز می‌کند، یعنی زمانی که آیهالله حایری اقامت در قم را برگزید. دشواری‌های داخلی و خارجی در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، ‌سیاسی، ‌اقتصادی و در برابر آن، موضع‌گیری جامعه روحانیت، در این مقاله تبیین شده است. آن‌گاه شرح حال مختصر شیخ عبدالکریم حایری یزدی خصوصا وارد نشدن او در ماجرای مشروطه و اقدامات سیاسی در برابر رضا شاه را توضیح می‌دهد. نیز اقدام مهم ایشان در تربیت نیروی انسانی در چنان زمان دشواری تبیین شده است. به نظر نگارنده، عملکرد حاج شیخ در شناخت استعدادها و ویژگی‌های اشخاص، فوق‌العاده بود.

دانش «تراجم نگاری» یکی از دانش‌های دیرینه در میان دانشیان مسلمان است که به معرفی شخصیت‌ها می‌پردازد. این نوشتار در صدد اعتبار سنجی و ارزیابی گزارشی است که در آن برای برآورده شدن حاجتی، به دعا و ختمی توصیه شده و ادعا شده که آیهالله حایری با آن دعا و ختم مذکور، خواسته‌اش اجابت شده و در پی آن، آیهالله سید مصطفی محسنی اراکی از او برای تاسیس حوزه علمیه اراک، دعوت کرده است. با جست‌وجویی که صورت گرفت، نوشتاری در اعتبار گزارش مذکور دیده نشد. روش ارزیابی گزارش مذکور، مقایسه سال‌ها با یکدیگر و تطبیق آن گزارش بر واقعیت خارجی است. نتیجه این شد که گزارش مذکور، دچار تعارض با واقعیت و عدم انطباق با سال‌هاست.

گزارشی از حوادث ایام حیات شیخ عبدالکریم حایری یزدی، برگرفته از کتاب روزشمار تاریخ معاصر ایران که غالبا جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی زندگی ایشان را دربردارد. این رویدادها به ترتیب زمانی از سال 1301 تا 1306 شمسی مرتب شده‌اند. نویسنده مقاله تکمله‌ای بر اساس منابع دیگر بر آن افزوده است.

نگارنده بیست مطلب در مورد جوانب مختلف زندگی علمی و اجتماعی و اخلاقی آیهالله شیخ عبدالکریم حایری، از میان ده‌ها مطلب برگزیده است. در این میان گزارش 2و 11 و 15، از درون خانواده حاج شیخ (فرزند و دو نوه دختری) است، گزارش 18 ، 19و 20 سه دیدگاه خارج از حوزه علیمه قم (عراق، هند و لبنان) را بازتاب می‌دهد. گزارش‌های دیگر،‌از زبان شاگردان مرحوم حاج شیخ است که خود با تنوع پیش می‌آید: بند 6 فقط تجلیل و مدح دارد، بند 1 و 4 و 5 و 8 و 9 و 10 و 12 نکاتی از سیره اخلاقی فردی و اجتماعی حاج شیخ را بیان می‌کند، ‌بند 7 جزییات ورود حاج شیخ به قم را باز می‌گوید، ‌بند 3 و 13 و 14 و 16و 17 ضمن توضیح محدودیت‌های حاج شیخ از ناحیه حکومت، علت قیام نکردن ایشان علیه رضا شاه را روشن می‌سازد.

در دوران غیبت امام عصر؟عج؟ بزرگانی چون صدوق و مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی، پا به عرصه جهاد گذاشتند و در برابر تهاجم دشمنان دین و مذهب، از شمشیر قاطع بیان و قلم استفاده کردند. این تعظیم شعایر که راهبردی برای حفظ مکتب بوده است در زمان‌ها و موقعیت‌های مختلف ظهور و بروز متفاوتی داشته است. مقاله حاضر با روش توصیفی _ کتابخانه‌ای به تبیین عملکرد و همراهی دو تن از بزرگان شیعه یعنی شیخ عبدالکریم حایری و شیخ غلامحسین تبریزی، برای حفظ کیان شیعه می‌پردازد؛ این همراهی در زمینه نشریه «تذکرات دیانتی» تحلیل و بررسی شده است.

این مقاله، شامل نه نامه و چهار تقریظ از شیخ عبدالکریم حایری و چهار سند مرتبط با ایشان است. محتوای این نامه‌ها نکاتی مهم در بردارد، از جمله: تشویق و تایید خدمات تبلیغی و دینی در ایران و هند در قالب کتبی و شفاهی، توسل به حضرت ولی‌عصر (ارواحنا فداه)، اداره حوزه‌های علمیه قم و دیگر شهرها، پیگیری حمله‌های وهابیان به مزارهای شریف مکه و مدینه خصوصا بقیع، موضع‌گیری در مورد قانون اتحاد لباس،‌ تذکرات به شاه وقت ایران. نوشته رضا محمودی اهل اراک شامل خاطره‌ای از حاج شیخ و صورت ما ترک ایشان و وجوهی که هنگام وفات در اختیار داشتند، ‌نیز در این مقاله آمده است.

تعامل میان شیخ عبدالکریم حایری یزدی با عالمان آشتیان در این مقاله مورد بحث قرار می‌گیرد. نگارنده ابتدا درباره تاریخ آشتیان و مفاخر دانش و حوزه علمیه آن به‌ویژه شاگردان آشتیانی مرحوم حایری و ارتباط علمی آنها با استاد فقیدشان توضیح می‌دهد. در این میان، شرح حال شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی، ‌میرزا محمود آشتیانی، میرزا مهدی آشتیانی و میرزا احمد آشتیانی، با توضیح مفصل‌تر آمده است.

دو ماده تاریخ عربی و سه ماده تاریخ فارسی برای وفات شیخ حایری (م1355ق/ 1315ش) در این مقاله آمده است. «لدی الکریم حل‌ضیفا عبده»، «جنت آمد آیهالله را مقام»، «در جنان عبدالکریم حایری شد میهمان» نمونه‌ای از این مواد تاریخ است.

مقاله پس از شرح حال سید صادق روحانی قمی (1255-1338ق) و تشرف او به محضر مقدس حضرت صاحب الامر(ع)، تاریخچه مسجد و مدرسه‌ای را که او بنا نهاده به تفصیل بیان می‌دارد. همچنین ایمه جماعات مسجد از سال 1313ق یعنی سال تاسیس مسجد تا کنون معرفی شده‌اند. آنگاه درباره مدرسه سید صادق، کتابخانه آن، معرفی حدود چهل تن از طلاب این مدرسه، اساتید و برنامه‌های درسی و تهذیب طلاب سخن رفته است. منابع این مقاله علاوه بر منابع مکتوب، گفت‌وگوهایی مفصل با شماری از اعلام است.

مقاله شرح حال شیخ محمد شریف رازی (1340-1421ق) و تلاش‌های او در جهت تاریخ‌نگاری حوزه علمیه را دربردارد. نیز در آن کتاب‌های او به‌ویژه گنجینه دانشمندان و آثار الحجه معرفی شده است. نویسنده مقاله، ویژگی‌های آثار او در زمینه تراجم‌نگاری را یاد می‌کند: ‌فارسی نویسی، ‌تاریخ ولادت و وفات و یادکرد اساتید و شاگردان شاخص فرد، تصاویر افراد و زندگی‌نامه های خودنوشت، تمرکز بر شهرهای ایران، توجه به اجازات و مکان‌های تاریخی.

نگارنده درباره ذیل دعای عرفه اظهار می‌کند که در بلد الامین کفعمی و بعضی از نسخه‌های قدیمی کتاب اقبال الاعمال، این ذیل نیامده است. به علاوه مضامین آنها با فرهنگ صوفیه سازگار است نه با فرهنگ دعایی اهل‌بیت؟عهم؟ که معرفت خداوند متعال به آیات او را محور توحید قرار می‌دهد. بلکه این ذیل با المناجاه الإلهیه از ابن عطاءالله اسکندرانی یکی است.

نگارنده اشاره می‌کند که علامه مجلسی در مورد ذیل دعای عرفه تردید کرده است. او دوازده نوشته از بزرگان و نویسندگان را معرفی و بررسی می‌کند و ضمن پنج ملاحظه، نکات مهمی درباره ذیل دعای عرفه می‌آورد. در نهایت نتیجه‌ می‌گیرد که نسبت ذیل دعای عرفه به امام حسین(ع) را نمی‌توان با قاطعیت، نفی یا اثبات کرد.

‌ نگارنده چهار سند از زندگی علمی ابن زنبور (م613ق) عالم شیعه عراقی را که کمتر شناخته شده است،‌ بر اساس نسخه‌های خطی ارایه می‌کند. این اسناد اجازاتی است که بر نسخه‌های خطی کتاب‌های المصباح الصغیر، عیون اخبار الرضا(ع)، الحماسه و مجمل اللغه نوشه شده است.

شهرستان طبس، یکی از شهرهای کهن ایران‌زمین و دارای ویژگی‌های کم‌نظیر تاریخی است که به «دروازه خراسان» معروف بوده و در آن نگارش کتاب، نقش ویژه‌ای به ویژه پس از ظهور اسلام دارد. این مقاله، نقش دانشمندان طبس در میراث مکتوب شیعه در قرن‌های 9 تا 12 را با رویکرد تاریخی و با گردآوری و تحلیل گزارش‌های تاریخی، مورد پژوهش قرار داده و به این نتیجه دست یافته که دانشمندان طبس، در این دوران، در تدوین میراث مکتوب شیعه، نقش‌آفرینی کرده و آثاری در حوزه‌های گوناگون اسلامی، به زبان فارسی و عربی، در طبس و دیگر شهرها تدوین کرده‌اند. در مجموع، در این دوران، 12 عالم طبسی، 39 اثر در حوزه‌های تصوف و عرفان، فقه، کلام، ادعیه و زیارات، ادبیات عرب، ادبیات فارسی و شعر، منطق و تاریخ، نگاشته‌اند.

نگارنده ضمن شرح حال سید حسین بحرالعلوم به وجهه ادبی بعضی از فقیهان اشاره کرده و مطالبی درباره سید محمدسعید حبوبی و سید محمدجمال هاشمی می‌آورد. در این مقاله بحرالعلوم را فقیهی شاعر می‌داند و نسب او تا امام مجتبی(ع) را ذکر می‌کند، ‌سیر علمی او را در حوزه علمیه نجف بیان می‌دارد و خدمات او مانند کتابخانه عمومی (مکتبه العلمین) و تجدید بنای مسجد شیخ طوسی را برمی‌شمارد.

مرحوم سید عبدالستار حسنی تعلیقاتی بر رجال نجاشی به نام «اوجز الحواشی علی رجال النجاشی» نوشته که بخشی از آن در مجله کتاب شیعه، ش 15و16 منتشر شد. استاد سید محمدجواد شبیری زنجانی بر این بخش از حواشی سید عبدالستار، تعلیقاتی نوشته که در این مقاله آمده است. محور اصلی این مطالب، تحقیقات رجالی درباره شخصیت‌های علمی شیعی قرن اول تا اوایل قرن پنجم است.

در هزارمین سالگرد عبدالمحسن صوری عاملی شاعر عربی شیعی (339-419ق) به‌جهت اهمیت ادبی و تاریخی و فرهنگی او در قرن چهارم و پنجم، ‌نگارنده این مقاله مفصل را با تکیه بر دیوان صوری می‌نویسد، گر چه اشعار بسیاری بر آن می‌افزاید. کلام با گزارش برخی از معاصران صوری آغاز می‌شود. اثرگذاری شعر صوری بر دیگران و اثرپذیری او از شعر یا کلام دیگران،‌ شرح حال و ویژگی‌های اخلاقی او،‌ چند قصیده او درباره اهل‌بیت و امام حسین؟عهم؟ و نکوهش بنی امیه و چند قصیده دیگر که در دیوان چاپ شده اش نیامده است، ‌اسلوب شعری او، جایگاه اجتماعی و فرهنگی او، فنون ادبی در شعر او مانند مدیح،‌ غزل و تشبیب، رثاء، طبیعت و زیبایی آن، هجاء، حکمت، حماسه، فخر... از دیگر عناوین این مقاله است.

مولف در این مقاله سرگذشت 113 راوی را از رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی استخراج کرده که اغلب در کتاب های عامه بدون نسبت «رفض» و «تشیع» ترجمه دارند، در حالی که نجاشی و شیخ طوسی نیز به هنگام ترجمه آنان سکوت کرده‌اند. نگارنده اغلب سنی بودن عده مزبور را استظهار کرده و نتیجه گرفته است که استظهار امامی بودن راویان غیر مشهوری که در این دو کتاب با عدم نسبت فساد مذهب به آنان ترجمه شده‌اند، پیش از مراجعه به کتاب های عامه درست نیست.

نگارنده ابتدا در این موضوع بحث می‌کند که مولف دو کتاب «مروج الذهب» و «التنبیه والاشراف» با صاحب کتاب «إثبات الوصیه» ‌قطعا دو نفرند. در اینجا نگارنده نقدی بر کلام نجاشی دارد و با مرور سه کتاب یاد شده نتیجه می‌گیرد که صاحب مروج الذهب و التنبیه والاشراف، سنی با گرایش‌های شیعی بوده است؛ در حالی که صاحب اثبات الوصیه قطعا شیعه است. بعلاوه سبک نگارش آن با مروج الذهب و التنبیه والاشراف تفاوت آشکار دارد. نگارنده در مورد اثبات الوصیه معتقد است که این کتاب با کتاب الاوصیاء شلمغانی یکی است. در ادامه، ‌این پرسش پاسخ داده می‌شود که چرا کتاب به مسعودی نسبت داده شده است.

این مقاله نقدی است بر ادعای سید کمال حیدری درباره انتقادهای شیخ مفید به شیخ صدوق. نگارنده ابتدا سخن حیدری را نقل کرده، ‌سپس خلاصه‌ مدعای او را بیان می‌دارد. آنگاه تحقیقی درباره نسبت کتاب عدم سهو النبی به شیخ مفید بر اساس دقت در متن کتاب و نیز بر اساس رجوع به کتاب‌های فهارس و تراجم ارایه و اثبات می‌کند هیچ دلیل محکمی بر انتساب کتاب به مفید وجود ندارد. وی پس از رد‌ این نسبت بر اساس منابع فهرست‌نگاری و تراجم،‌ در نقد متن‌شناسانه توضیح می‌دهد که صدوق به إسهاء، آن هم با شروط خاصی، عقیده دارد، نه «سهو النبی». نیز در رساله منسوب به مفید، صدوق را شیخ مخاطب رساله می‌داند نه شیخ خودش. بعلاوه در چند موضع از آثار قطعی مفید، نام صدوق با تجلیل و دعای خیر یاد شده نه به صورت توهین.

پس از نشر کتاب آموزگار فقاهت درباره شرح حال و آثار آیت الله سید محمد محقق داماد (م1388ق) مطالبی به دست آمد که به‌عنوان استدراک می‌توان بر کتاب افزود،‌ شامل اسناد نویافته همراه با تصاویر آنها، تکمیل و تصحیح مطالب و جدول خطا و صواب. این اسناد که بخشی از آن بیانیه‌های سیاسی مربوط به حدود سال 1340ش است، برای پژوهش در تاریخ حوزه علمیه قم مفید است. در بخش تکمیل و تصحیح مطالب نیز نکات مهمی بیان شده که آن نیز برای تحقیق در تاریخ حوزه به کار می‌آید.

مقاله در معرفی کتاب افواه الرجال نوشته آیه‌الله سید احمد زنجانی است و شامل تقریر دروس فقهی فقهای شیعه به‌ویژه آیت الله شیخ عبدالکریم حایری است.

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) یا تفسیر ناصر اطروش، با حدود 379 روایت، اکنون از تفاسیر روایی امامی محسوب می‌شود که با نزدیک به یکصد نسخه خطی متاخر، از نظر تعدد نسخه در نوع خود کم‌نظیر است. این اثر که مورد بی‌توجهی فهرست‌نویسان و تراجم نگاران بوده، از جهات و ابعاد مختلفی همچون تاریخ تالیف، انتساب کتاب به مولف، اسناد و محتوای کتاب‌ مناقشه‌آمیز است. یکی از این ابعاد بررسی رجالی راویان اسناد این کتاب است. در پژوهش حاضر، ضمن بررسی رجالی ده تن از راویان اسناد ماقبل شیخ صدوق در این تفسیر، مشخص شد علاوه بر اینکه اسناد این اثر حدود دویست سال «ارسال طویل نسخه‌ای» دارد، افتادگی‌هایی نیز در خود اسناد وجود دارد و از سوی دیگر بیشتر راویان این اثر، مجهول یا ضعیف اند.

این مقاله گزارشی است مبسوط از مراسم بزرگداشت آیت الله سید محمد محقق داماد (م1388ق) که در پنجاهمین سالگرد رحلت ایشان برگزار شد. در این گزارش، ‌مطالبی از حضرات آیات و حجج آقایان سید علی خامنه‌ای،‌ علیرضا اعرافی،‌رضا استادی،‌حسن روحانی،‌سید مصطفی محقق داماد، سید عباس صالحی و عبدالله جوادی آملی درباره محقق داماد آمده است. ضمنا مجموعه تقریرات دروس محقق داماد در فقه و اصول معرفی شده است.

در این بخش چند متن کوتاه آمده است:

1. «سپاس و نقد» از آیت الله استادی درباره کتاب فی الاخلاق والعرفان و کتاب تنبیه الغافلین.

2. پیشنهاد آیت الله استادی به کتاب شیعه.

3. «توضیحی کوتاه راجع به مکتوبی بلند» از عبدالحسین طالعی.

4. تکمیل و تایید «ماجرای باز شدن اعجازگونه دروازه نجف اشرف برای زوار» از رضا مختاری.

5. تصحیح و استدراک مقاله «سرگذشت آیهالله سید محمدکاظم مرتضوی کرونی و دو فرزند روحانی‌اش» از علی مختاری.

مقاله، معرفی، تکمیل، تصحیح و استدراک بر کتاب صدرنامه است که به معرفی سید صدرالدین صدر و سید رضا صدر اختصاص دارد. ابتدا ویژگی‌های این کتاب بیان شده و روند و مراحل نگارش آن بیان می‌شود. پس از آن حدود 50 بند مستدرکات مربوط به کتاب،‌ شامل نویافته‌های مرتبط با این موضوع که پس از چاپ این کتاب به دست آمده،‌ گزارش می‌شود، ‌از جمله یادکرد سید صدرالدین صدر در سالنامه نور دانش، ‌برخی از تلاش‌های اجتماعی او و حسن تدبیر و اخلاق والای او، ناگفته‌هایی از فاطمه صدر دختر ایشان، چند گزارش از روزنامه‌ها در مورد مجالس ترحیم او،‌ خاطراتی از او، دغدغه‌های اجتماعی _ سیاسی او،‌ اشعار در وصف او، چند اجازه روایی و چند نامه و تقریظ او و دو مقاله از او در موضوع‌های اجتماعی و سیاسی به فارسی و عربی و اشعاری از او.