نشریه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث
سال چهارم شماره 4 (پیاپی 16، بهار 1401)

نخستین روز فروردین 1401 مصادف با 18 شعبان 1443‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری استاد و محقق بزرگ حدیث‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، رحلت کرد. او مجتهدی حدیث‌پژوه بود که در دوران معاصر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، حدیث شیعه را احیا نمود. وی زمان‌شناس بود و توانست راه را به درستی یافته و در دوره‌ای که حدیث‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نیاز به پشتیبان و مدافع داشت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، توفیق ورود به این عرصه را بیابد و با تلاشی جهادگونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، این بار سنگین را به دوش گیرد. مرحوم آیت‌الله محمدی ری‌شهری را می‌توان بزرگ‌مدافع حدیث شیعه دانست؛ چه اینکه تلاش‌های او به گسترش حدیث در جامعه شیعی انجامید و این گوهر گرانبها در کنار قرآن کریم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، جایی نیکوتر برای عرضه یافت.

شب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، زمان اصلی استراحت انسان است و بهترین فرصت برای خلوت با پروردگار و عبادت نیز به شمار می‌رود. اجرای دو برنامه استراحت و عبادت در یک بازه زمانی مشخص‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نیازمند زمان‌بندی است. پژوهش پیش رو درصدد استخراج «برنامه زمانی شب‌زنده‌داری» از میان روایات شیعه با تاکید بر منابع کهن ‌است. به این منظور‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، پس از جمع‌آوری روایات و دسته ‌‌بندی آن با روش «تحلیل مضمونی»‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نگاه برخی از محدثان متقدم درباره زمان شب‌زنده‌داری نیز بررسی می‌شود. سپس برآیند نظرات آنها تبیین شده و «برنامه زمانی شب‌زنده‌داری» ارایه می‌گردد. بر اساس این طرح‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، شب‌زنده‌داری از نیمه شب تا پایان آن پسندیده بوده و در سحرگاه از فضیلت بیشتری برخوردار است. این برنامه با دو معیار «اشتراک نظر قدما» و «تراکم روایات»‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، اعتبارسنجی شده است.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چشم‌زخم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، آسیب یا نقصانی است که از ناحیه برخی افراد به‌دلیل دشمنی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، گناه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تعجب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، حسادت و یا دلایل دیگر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، ایجاد می‌‌‌شود و برای رفع آثار بد آن راهکارهایی بیان شده است. دیدگاه‌ها درباره ماهیت و زمینه‌‌‌‌های ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چشم‌زخم متفاوت است. عده‌ای به حقیقت آن معتقدند و در برابر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، گروهی اعتقاد دارند که ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چشم‌زخم حقیقت ندارد. آموزه‌‌‌‌های دینی به واقعیت و تاثیرات ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چشم‌زخم اشاره می‌کند. هدف این نوشتار‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تصحیح باورها درباره ماهیت و تاثیرات این پدیده است. پژوهش حاضر با بررسی نگاشته‌های موجود در زمینه ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چشم‌زخم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، به نقش عواملی مانند گناه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، حسد و تعجب در پیدایش این پدیده پرداخته و دو راهکار برای پیشگیری از چشم‌زخم از سوی چشم‌زننده مطرح می‌کند. این نوشتار در دو بخش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، «چیستی ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چشم‌زخم» و «زمینه‌‌‌‌های چشم‌زخم» تنظیم شده است.

«‌‌‌‌‌‌‌‌ابوجعفر محمد بن عیسی بن عبید عبیدی» از راویان فعال در عرصه انتقال تراث حدیثی امامیه و پرروایت در منابع حدیثی شیعه است. گفت‌وگو درباره طبقه روایی و تعاملات حدیثی «محمد بن عیسی» به‌دلیل نقش بسیار در اعتبارسنجی روایات وی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، از قرن سوم پیوسته مورد توجه دانشیان و پژوهش‌گران قرار گرفته است. نخستین خاستگاه گفت‌وگو پیرامون طبقه محمد بن عیسی بن عبید عبارت «نصر بن صباح» از مشایخ کشی است که به ‌کتاب «رجال کشی» و به دنبال آن به «رجال نجاشی» راه ‌یافت. سخن وی چالش جدی را در تعامل حدیثی گسترده محمد بن عیسی با «حسن بن محبوب» و «یونس بن ‌‌‌‌‌‌‌عبدالرحمان» و نیز بهره‌گیری مستقیم وی از امام رضا‌‌‌‌‌‌‌‌× پیش آورده است. برخی از دانشیان رجال و فقیهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، چنین برداشت کرده‌اند که استثنای ابن‌ولید قمی نسبت به محمد بن عیسی نیز ‌‌‌‌‌‌‌به‌دلیل وجود خلل در طبقه وی بوده است؛ بدین بیان که وی با توجه به خردسال‌بودن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، امکان عملی نقل از یونس بن ‌‌‌‌‌‌‌عبدالرحمان را بدون واسطه ندارد. در پژوهش حاضر پس از بررسی و تعیین دوره زندگی محمد بن عیسی بن عبید (ولادت و وفات) بر پایه قرینه‌‌ها به بحث تحمل حدیث وی از امامان شیعه و داد و ستد حدیثی او با اصحاب پرداخته شده است. گفتنی است در این پژوهه به هدف برون‌رفت از چالش‌های موجود پیرامون رابطه روایی محمد بن عیسی در اخذ حدیث‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، به ‌سه راهکار نوین در تعیین طبقه راوی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، روی آورده شده که دستاورد آن چنین است: با توجه به قرینه‌های فراوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، هیچ ابهام و خللی در طبقه محمد بن عیسی وجود ندارد؛ بلکه امکان تحمل حدیث وی از امام رضا× و حسن بن محبوب و یونس اثبات می‌شود.

توثیق و تضعیف رجالی در میزان اعتباربخشی به خبر راوی نقش دارد. اصلی‌ترین هدف دانش رجال همین است. برخی از صاحب‌نظران رجالی یکی از توثیقات عام را «وکالت از جانب امام معصوم» شمرده‌اند. آنها بر این باورند که وکالت به تنهایی می‌تواند نشانه وثاقت باشد. در صورت اثبات قاعده یادشده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، روایات این گروه از راویان مورد پذیرش قرار می‌گیرد. در بین دانشمندان رجالی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، آیت‌الله خویی قایل به عدم دلالت وکالت بر وثاقت به شکل مطلق است. در برابر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، برخی دیگر همچون آیت‌الله داوری قایل به تفصیل شده و معتقدند که میان وکیلان امام معصوم در امور جزیی با وکلای ایشان بصورت عام و یا در مسایل دینی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تفاوت است. پژوهش پیش رو بر آن است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، دیدگاه‌های این دو محقق را تحلیل و مقایسه کند.

امروزه پژوهشگران برای بسیاری از کتاب‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، فهارس تخصصی تهیه می‌کنند. این فهارس دربردارنده «عناوین» و «آدرس» محتواهای مشابه یک کتاب است. اگر فهرست‌ها با رعایت قواعد فهرست‌نویسی و به‌صورت هدفمند و روشمند‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، گردآوری شده باشند‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، می‌توانند ترسیمی از محتوای کتاب و وضعیت آماری آن را ارایه کنند. چنین امکانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، زمینه تحلیل کتاب را آسان کرده و تسریع می‌نماید. مثلا هنگامی که «فهرست راویان» یک نگاشته حدیثی استخراج شده و در فهارس تخصصی آن می‌آید با بهره‌گیری از این فهرست می‌توان به سرعت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نقش هر راوی در انتقال تراث و راویان پرکار در هر موضوع را شناسایی کرد. هدف از این نگاشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، بیان برخی از فواید و قابلیت‌های پژوهشی فهرست‌های تخصصی موجود در پایان برخی از کتاب‌ها با تطبیق بر فهارس تخصصی کتاب «معدن الجواهر و ریاضه الخواطر» است.

نگاشته حاضر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، ترجمه مقدمه کتاب «توضیح الاسناد المشکله فی الکتب الاربعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، اسناد الکافی» است که به قلم محقق فاضل و توانمند حجت الاسلام و المسلمین استاد سید محمدجواد شبیری زنجانی (حفظه‌الله) نگاشته شده است. محقق گرامی در این مقاله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، مراحل بحث سندی را به پنج گام تقسیم نموده است؛ اول: بحث از مفاد سند و کیفیت تسلسل راویان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، دوم: بحث از احوال راویان و آنچه از مدح و ذم و وثاقت و ضعف و صحت و فساد مذهب راوی گفته شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، سوم: بحث از تحریفات عارض بر اسناد همچون تصحیف و نقیصه و زیاده و قلب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، چهارم: تمییز مشترکات و تعیین مراد از آنها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، پنجم: توحید مختلفات و بحث از اتحاد و تعدد عناوین. سپس هدف از نگارش کتاب را بررسی مرحله سوم و چهارم از مراحل فوق شمرده است. در مقدمه کتاب به بحث از چهار پدیده در سند یعنی اضمار‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تعلیق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تحویل و اشاره پرداخته و با بیان نمونه‌هایی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، این چهار مشکل را توضیح داده است. اهمیت این نگاشته در معرفی تطبیقی چهار پدیده یادشده ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌به‌همراه نمونه‌های واقعی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، موجب شد تا ترجمه آن در برنامه کاری قرار گیرد.

مراجعه به کتاب‌های علوم اسلامی از نیازهای اولیه یک پژوهشگر اسلامی است. نیازی که در گذشته به‌دلیل کم‌بودن نسخه‌های کتب و هزینه‌بر بودن تهیه آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، همواره یکی از چالش‌های محققان بود. با پیشرفت تکنولوژی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نرم‌افزارهای رایانه‌ای به وجود آمدند و با در دسترس قراردادن کتاب‌های متعدد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، پژوهش را برای پژوهشگران آسان کردند. دو نرم‌افزار معروف و کاربردی «جامع الاحادیث 5/3» و «مکتبه اهل البیت 2» نمونه‌هایی از این برنامه‌هاست. جامع الاحادیث‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تولید به «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور» است. این نرم افزار بیش از 420 کتاب حدیثی شیعه را عرضه کرده است. نرم‌افزار مکتبه اهل البیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تولید مرکز المصطفی و دارای بیش از 7000 کتاب در موضوعات مختلف اسلامی است. استفاده از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای برای گسترش دایره تحقیقاتی طالبان علم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، اطلاع از گزاره‌های بیشتر در موضوعات و صرفه‌جویی در زمان به‌دلیل دسترسی به نگاشته‌های فراوان به‌صورت یکجا و قابلیت جستجو‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، ضروری است. با وجود این قوت‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نرم‌افزارها از کاستی و اشتباه خالی نیستند.