نشریه پاسخ
پیاپی 34 (تابستان 1403)

یکی از راه های انتقال مطالب و معارف دینی مانند همه عرصه های دیگر، مدل پرسش و پاسخ است. پرسش گاهی از سوی جاهل و رسیدن به علم است و گاهی از سوی منکر و برای تخریب شخصیت، فکر و عقیده طرف مقابل است که به آن شبهه نیز گفته می شود. پاسخ هرکدام از این ها روش های متناسب با خود را می طلبد. درباره پاسخ به شبهات اساتید مختلف در حوزه های علمیه و دیگر مراکز علمی نکات مفیدی بیان کرده اند. در اینجا مجله پاسخ گفتگویی را که با استاد دکتر ناصر رفیعی محمدی در خصوص این موضوع صورت گرفته را با اندکی تصرف تقدیم می نماید.

معاویه در دوران پایانی حاکمیت خویش، خواستار بیعت عمومی مردم با فرزندش یزید بود؛ جریان بیعت خواهی در زمان خود یزید نیز ادامه یافت. در این میان افراد سرشناسی همچون امام حسین علیه السلام و عبدالله بن زبیر با یزید بیعت نکردند. سوال این است که رفتار امام حسین علیه السلام و عبدالله بن زبیر در جریان بیعت خواهی از یزید چگونه بوده است؟ آیا تفاوتی در رفتار آن دو وجود داشته است و اگر جواب مثبت است، علت این تفاوت رفتاری چه بوده است؟یافته های این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و واکاوی منابع متقدم نشان می دهد که در جریان بیعت خواهی برای یزید، هرچند امام حسین علیه السلام و عبدالله بن زبیر موضع سلبی مشترکی داشتند و تفاوت چندانی از لحاظ ظاهری نداشتند؛ اما امام حسین علیه السلام با صراحت به مخالفت با حاکمیت امویان پرداخت و موضع تقابلی حضرت در برابر امویان کاملا آشکار بود؛ ولی عبدالله بن زبیر به جهت اهداف خاصی که در سر داشت، موضع محتاطانه و فریب کارانه ای در پیش گرفته بود.

دشمنان اسلام همواره برای کاستن تاثیر نهضت امام حسین علیه السلام در ابعاد گوناگون شبهاتی تولید می کنند، اساس تولید پاره ای از شبهات، وجود اخبار ضعیف درباره شخصیت امام حسین علیه السلام، سیره، زندگی و قیام حضرت است؛ ازجمله این شبهات، افسانه رقابت امام حسین علیه السلام با یزید بر سر ازدواج با زنی به نام ارینب است. برخی ناآگاهان یا مغرضان با استناد به چنین گزارش هایی نهضت عاشورا را با امیال نفسانی آمیخته کرده و می کوشند این قیام را از اساس یک قیام مادی و نفسانی محض جلوه دهند و ادعا می کنند که این داستان، زمینه ساز حادثه عاشورا شده است.یافته های این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و بررسی منابع تاریخی نشان می دهد که این داستان ساختگی بوده و قابل پذیرش نیست و با همه گزارش های منابع تاریخ اسلام که مورد اتفاق شیعه و سنی است، تناقض دارد؛ علاوه بر این، به اندازه کافی در اسباب و عوامل زمینه ساز واقعه کربلا در کتاب های شیعه و سنی بحث شده است که جای هیچ گونه تردیدی را در بی اساس بودن این شبهه باقی نمی گذارد.

در پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی علل قیام نکردن امام حسین علیه السلام در عصر معاویه و شرایط زمانی دوره امامت آن حضرت پرداخته شده است و این نوشتار درصدد پاسخ به این پرسش است که چرا امام حسین علیه السلام در زمان معاویه قیام نکرد. از مهم ترین دلایل آن می توان به موارد مختلفی همچون وجود صلح نامه، موقعیت اجتماعی و سیاستمداری معاویه، شرایط زمانی، تفاوت های رفتاری معاویه با یزید، عدم آمادگی برای دعوت فراگیر مردم و حفظ جان شیعیان اشاره کرد. یافته های پژوهش نشان می دهد که امام حسین علیه السلام همانند پدر و برادرش، معاویه را غاصب خلافت می دانست و مبارزه با او را بر خود واجب می دانست؛ ولی با توجه به اینکه معاویه با بهره گیری از حیله و نیرنگ و تبلیغات، فضای جامعه را در اختیار داشت به طوری که خود را خلیفه بر حق معرفی کرده بود، قیام در چنین موقعیتی به نتیجه مطلوب نمی رسید؛ یعنی اگر امام حسن علیه السلام با پذیرش صلح نامه، کیان اسلام را حفظ کرد امام حسین علیه السلام نیز با سکوت و مبارزات سیاسی غیرنظامی در این دوره وظیفه اش را انجام داد.

بنی امیه و بنی هاشم دو طایفه بزرگ از قبیله قریش به شمار می آیند که هر دو جزء هم پیمانان واقعه «حلف المطیبین» بوده و همواره با هم رقابت داشته اند؛ این رقابت ها در ادامه بنابر دلایلی به لجاجت و دشمنی منجر شد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای درصدد پاسخ به این پرسش است که رقابت های تاریخی بنی امیه و بنی هاشم چه تاثیری بر دشمنی امویان علیه اهل بیت علیهم السلام داشته است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که این رقابت ها بعدها در دشمنی هر دوشاخه امویان یعنی سفیانیان و مروانیان تاثیرات خود را با اهل بیت علیهم السلام و شیعیان نشان داد. سختگیری های معاویه بر ضد شیعیان، فاجعه کربلا، سختگیری های حکومت بنی مروان بر ضد ائمه علیهم السلام و شیعیان از بارزترین نشانه های این دشمنی ها بود.

تاثیرات حماسه حسینی، نه تنها یزید بن معاویه را تحت فشار افکار عمومی قرار داد؛ بلکه در طول تاریخ، برای برخی دیگر از حاکمان ظالم مسئله ساز شد؛ به طوری که برخی از افراد با الگوگیری از این حماسه، دست به قیام زده اند. امروزه دشمنان با ایجاد شبهه درصدد کاهش تاثیرات حماسه حسینی هستند. ایجاد شبهاتی در ماجرای چگونگی شهادت کودک شیرخوار امام حسین  در واقعه کربلا ازجمله این تلاش هاست. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای درصدد بررسی چگونگی شهادت کودک شیرخوار امام حسین  در منابع تاریخی و مقاتل گوناگون است و به شبهات طرح شده از سوی مخالفان پاسخ می دهد. بنابر یافته های این پژوهش و براساس گزارش هایی که چگونگی شهادت حضرت علی اصغر  را بیان می کند، بسیاری از شبهات طرح شده اصلا وارد نیست و برخی دیگر پاسخ مستدل و متقن دارد. نتیجه اینکه اصل شهادت کودک شیرخواره مسلم است و تشنگی او و درخواست آب برای وی و تیرزدن به گلویش امری ممکن است.

مسئله اصلی در پژوهش حاضر فهم سیاست میدانی یزید بن معاویه در برابر اسیران اهل بیت علیهم السلام است؛ چالش عمده در این مسئله مربوط به انعکاس کنش هایی ناهمگون و متناقض از سوی یزید در یک بازه زمانی کوتاه از سوی مورخان و محدثان است، تناقضاتی که بعدها و در خلال نقل ناقص و گزینشی تاریخ به گره های کور فکری، بروز شبهات و تحریف تاریخ مبدل گشته است تا جایی که برخی با تکیه بر سیاست های ثانویه یزید قائل به بی گناهی جزئی یا کلی وی شده اند. یافته های این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با بررسی منابع تاریخی به خوبی نشان می دهد که تغییر سیاست یزید در قبال اهل بیت علیهم السلام در واپسین روزهای حضور ایشان در شام، تنها امری ظاهری و تغییر در تاکتیک میدانی بوده و اجرای نوعی عملیات روانی در جهت آرام نگه داشتن جامعه به خشم آمده از واقعه کربلا است و این به معنای ابراز پشیمانی و توبه یزید نیست؛ چراکه وی حتی حاضر نشد برای حفظ ظاهر، عاملان میدانی شهادت حسین علیه السلام را مجازات یا برکنار نماید.

فصلنامه پاسخ با توجه به رسالت مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات (حوزه های علمیه) یک بخش از نشریه را به درج تعدادی از پرسش ها و شبهات مطرح در موضوعات مختلف که در گروه های علمی این مرکز بررسی و پاسخ داده شده اختصاص می دهد. در این بخش به اختصار حاصل برخی از این پژوهش ها برای استفاده پژوهشگران محترم و مخاطبان عزیز نشریه پاسخ ارائه می گردد.