نشریه مطالعات موزه ای زرین فام
پیاپی 1 (پاییز و زمستان 1401)

سرانجام خرمن مساعی و همکاری‏ های پیوسته و همراهی و همسویی و همفکری دوستان باهمت وگران‏قدر ما در موزه آستان‏ قدس و دیگر مراکز علمی وفکری وفرهنگی کشور به ثمرنشست و نتیجه نیکو داد. دوفصلنامه مطالعات موزه‏ ای زرین ‏فام که اینک از محضر خوانندگان گرامی وعلاقمند می‏ گذرد، نخستین نشریه موزه ‏های آستان‏ قدس رضوی است که پس از صدور پروانه رسمی و اخذ مجوز از وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، منتشر می ‏شود. زرین ‏فام، یک نشریه موزه ‏ای است. فام زرینش هم موزه پژوهی و موزه پژوهانه است و هم هرآنچه مناسبت با مسئله ‏ها و موضوعات ریز و درشت موزه ‏ای دارد. موزه ‏ها پدیده‏ ها و نهادهای کثیرالاضلاع و کثیرالافعال و کثیرالاهداف جامعه و جهان مدرن هستند. بسیار رنگارنگ، پرجاذبه، پربازدیدکننده و آموزنده از جهات بسیار. دروازه‏ هایشان بروی همه گروه‏ های اجتماعی وجمعیت ‏های سیاره ما از هرگروه سنی و جنسی و پیرو هر سنت اعتقادی وبا هرسلیقه‏ ای گشوده است. دست و دامن شان نیز پر از آثار و اشیاء نفیس و نادر. علی‏رغم فرهنگ، نسبت و رویکرد غالب موزه ‏ای و تاریخی وگردشگرانه برذهنیت و روان ورفتار انسان عالم مدرن ومتعاقبا بیش وکم بر ذهنیت و روان و رفتار کثیری از جمعیت ‏های سیاره ما، همجواری موزه‏ های آستان قدس رضوی درحریم و در مکان وفضاهایی که زائرانه هستند و برای زائران، مقدس و محترم، حائزاهمیت بسیار است. همجواری و همزیستی نسبت و رابطه زائرانه و مومنانه وگرم و همدلانه و تعالی جویانه زائران، زیرسقف گنبدها و قامت بلند مناره‏ ها وماذنه هایی که روی به سوی آسمان و آسمانیان دارند با نسبت و رابطه و رویکرد موزه ‏ای و تاریخی و معرفت ورزانه بازدیدکنندگان کنجکاو وعلاقمند که برشانه تاریخ گام نهاده ‏اند روی ارض تاریخ گام برمی ‏گیرند و به وساطت و به مدد و در آینه مواریث پیشینیان می‏ خواهند ومی‏ جویند که بدانند حضور تاریخی و تاریخمند انسان روی سیاره زمین، روی غبار کیهانی افکنده درمیان صدها و صدها میلیارد غبار کیهانی دیگر محمل چه معنائی است؟ یک رخداد ساده ومعمولی نیست. اتفاق وابتکاری است بسیارمهم وخردمندانه وهوشمندانه. اتفاقا این همجواری وهمزیستی میان دونحوه نگاه، دو نسبت، دو نوع رابطه که یکی متعالی وفراتاریخی ‏است ودیگری تاریخی وتاریخ نگر، یکی مومنانه وهمدلانه است و آن دیگرکنجکاوانه ومعرفت ورزانه،یکی زائرانه وهمدلانه است ودیگری موزه ‏ای وگردشگرانه، یکی انفسی است و رازورزانه ودیگری آفاقی و کاوشگرانه، جلوه ‏ای از اندیشه، خرد، حکمت وفرهنگ جامع نگر ایرانی است. جلوه‏ ای از دانائی وتوانائی هوشمندانه ملتی تاریخی است در چیدن وچینش سازوار وهماهنگ پدیده ها و نسبت ها و رویکردهای بظاهر ناسازوار وناسازگار، کنارهم وپهلو به پهلوی هم. جلوه‏ ای هم از سنت ومیراث مدنی ومعنوی عهد باستان ایرانی ساری وجاری در زیرلایه ‏های ارض تاریخ و فرهنگ ایرانیان، هم ایران در عصراسلام و در عهددولت قرآن و هم روایتی از نحوه مواجهه ایران وایرانیان با تحولات عظیم تاریخی وفکری فرهنگی و علمی و فنی که طی قرون اخیر درقاره و منطقه غربی تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشری ما اتفاق افتاده است. مجموعه‏ های عظیم درهم تنیده از دانش و دانائی، خرد و حکمت، هنر و صعنت، دیانت و معنویت، ذوق و زیبائی، ظرافت و والائی در معماری و مهندسی و هندسه بناها و فضاها، و ترکیب بندی و همآغوشی و آرایش و آراستگی هماهنگ و هنرمندانه و هوشمندانه و با دقت ومراقبت وماهرانه انواع هنرها ومهارت ‏ها و فناوری ها اعم ازکاشی ‏کاری وگچبری و آینه کاری و منبت‏کاری و مشبک و کارماهرانه روی فلز بویژه طلاکاری و چینش وترکیب بندی موسیقایی طرح ‏ها و رنگ‏ ها ونقش‏ ها دربارگاه و مجموعه آستان‏ قدس ‏رضوی، فارغ ازماهیت روحانی و معنوی و متعالی و فراتاریخی وقدسی و زائرانه و زائرپذیرشان، یک جهان، تاریخ و هنر و هنرمندانگی و پیوستگی و استمرار حیات معنوی ملتی تاریخی را نیز گرم و زنده بتماشا نهاده و بیان می‏ کنند. به‏ویژه در سرزمین خراسان که از دیرباز، طلوعگاه تاریخ ایران و ایرانیان بوده است و خراسانیان مشعل ‏داران بزرگ وخستگی ناپذیر وسخت‏ کوش خرد وحکمت ایرانیان نبوی هم در عهدباستان هم ایران در عصر اسلام ودر عهد دولت قرآن در بیش از یک هزاره اخیر. نشریه زرین فام و دوستان و همکاران معزز ما در موزه آستان‏ قدس و در دفترمجله، مسئولیت خطیر و سنگین معرفی یک جهان تاریخ و فرهنگ و هنر و ذوق و زیبایی و دانش ودانایی و میراث خرد وحکمت ومعنویت را برشانه گرفته ‏اند. از جمیع دوستان وهمکاران گران‏قدر و معزز و باهمت‏ مان در درون و بیرون موزه آستان قدس که ما را در تدبیر امور مجله در برگرفتن موانع پیشارو و در هموارکردن و گشودن راه وتسریع صدور پروانه و اخذ مجوز انتشار نشریه، بی ‏دریغ و بی‏ منت یاری رسانده‏ اند؛ گرم وصمیمانه تشکر می‏ کنیم. از یک به یک اعضای دانشمند وصاحب اندیشه و نظرهیئت تحریریه مجله که هربار با نظرات روشنگرانه‏ شان گره‏ ها را می‏ گشودند و موانع را از پیش‏رو بر‏می‏ گرفتند و با دقت مراقبت مقاله‏ های ارسال شده به دفترمجله را بررسی کرده ‏اند همچنین از دوستان دانشمند واهل قلم که با دانش برما منت نهاده ‏اند و مقاله‏ های وزین‏شان را به دفترمجله ارسال کرده اند؛ از داوران صاحبنظر و دانشمندی که مقاله‏ ها را با دقت و مراقبت و دادورانه داوری کرده اند صمیمانه سپاسگزارم.

در کتابخانه آستان قدس رضوی چهارپاره از یک قرآن ده پاره پوستی نگهداری می شود که آن را ابوالقاسم سیمجور، آخرین امیر خاندان سیمجوری و حاکم نیشابور، در سال 383ق، بر حرم امام رضا (ع) وقف کرده است. به سبب کم بودن نسخ رقم دار از سده چهارم هجری، بررسی صفات هنری این نسخه به منزله مقدمه ای بر شناخت کتابت و کتاب آرایی قرآن سده چهارم در خراسان اهمیتی وافر دارد. در این نوشتار ضمن معرفی اجزای به جا مانده این نسخه در کتابخانه و موزه قرآن آستان قدس رضوی خط و تذهیب آن وارسی و ارتباطش با دیگر آثار این دوره مطالعه می شود. نتایج تحقیق نشان می دهد خط و تذهیب این نسخه به آثار هنرمندان کتابت خانه غزنویان شباهت زیادی دارد؛ از این رو این نسخه نکات تازه ای از شکل گیری سبک غزنوی به دست می دهد. به علاوه از آنجا که سبک غزنوی ریشه در کار وراقان نیشابور داشته، و نیز ابوالقاسم سیمجور، مدتی در مقام حاکم در نیشابور مستقر بود محل تولید این نسخه شهر نیشابور حدس زده می شود.

تحولات سیاسی و اجتماعی ایران و جهان در اوایل سده سیزدهم هجری قمری موجب تغییر و تحول فرهنگی، اجتماعی و هنری در ایران شد و گرایش درباریان قاجار و برخی روشن فکران و هنرمندان به فرهنگ غربی زمینه ساز رواج بعضی معیارها و هنجارهای اروپائیان در ایران گردید و شیوه های سنتی فرهنگ و هنر را تحت تاثیر قرار داد. تاثیرپذیری از هنر غرب در نگارگری محسوس تر است؛ زیرا آثار و نشانه های تغییر در آثار به جا مانده قابل مشاهده و مقایسه است. نماد آن دگرگونی و تغییر کاخ گلستان در تهران است و در مقیاسی کوچک تر صحن جدید حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد نیز تجلی گاه دگردیسی نگارگری ایران در آن دوران محسوب می شود. صحن جدید در سال 1233ق به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد و تزیینات آن بعدها اجرا گردید. این تزیینات که عمدتا به شیوه هفت رنگ بر سطح کاشی های خشتی نقش می بست، به لحاظ ماهیت و کیفیت مصالح و موضوع نقوش با گذشته متفاوت بود و در عین گرایش به غرب و رویگردانی از سنت های گذشته با نوعی سهل انگاری و بی دقتی و انحطاط همراه بود. جنبه های مفهومی و عارفانه نقش ها و رنگ ها نادیده گرفته می شد و طبیعت گرایی محض در ترسیم نقش ها فرصت اندیشیدن و تفسیر و تاویل را از بیننده می گرفت و اصولا نقش ها و نگاره ها پرسش بی پاسخی را باقی نمی گذاشت. رنگ های آبی و لاجوردی که در گذشته نماد آب و آسمان بودند و در آن مکان مقدس مفهوم عمیق معنوی داشتند، جای خود را به رنگ های زرد و قرمز و فیروزه ای دادند که فقط می توانستند زرق و برق ظاهری داشته باشند. در این مقاله زمینه ها و علت های این تغییرات و نقش ها و نگاره های صحن جدید را مرور خواهیم کرد.

جایگاه معنوی حرم امام رضا (ع) نزد مسلمانان زمینه وقف آثار متنوع هنری و آیینی فراوانی را مهیا کرده است. گروهی از آثار وقف شده بر این مجموعه ظروفی پایه دار به نام دوستکامی است که برای نگه‏داری مایعاتی همچون آب و شربت به منظور مصرف در مراسم مذهبی و پذیرایی میهمانان و زائران و خادمان استفاده می شد. این ظروف در حرم امام رضا (ع) عموما در مهمان‏سرا یا کارخانه زواری و خدامی، دارالضیافه، شربت‏ خانه مورد استفاده قرار می گرفت. تحقیق درباره این آثار و شناخت کاربرد، فنون ساخت و نوع نقوش آنها که تاکنون معرفی نشده است، ضروری می نماید. در این نوشتار معرفی این مجموعه آثار، به روش توصیفی بنا بر مطالعات میدانی و بررسی منابع مکتوب و سندی انجام گرفته است.جنس تمام نمونه ‏های مورد بررسی از مس است که با نقوش و کتیبه‏ هایی مختلف به شیوه قلم‏زنی تزیین شده اند. انواع نقوش در آنها مشتمل بر سه دسته واقعی، خیالی و تزیینی است. نقوش واقعی در سه گروه انسانی، گیاهی و حیوانی قابل بررسی اند. نقوش خیالی شامل انسان‏هایی با سر حیوان وحیواناتی با سر انسان و موجودات خیالی و افسانه ‏ای مانند انسان ‏هایی با هیبت دیو هستند. همچنین نقوش تزیینی شامل دو گروه: نقوش انتزاعی گیاهی و نقوش تزیینی جداکننده اند. کتیبه‏ های ظروف شامل صلوات بر چهارده معصوم، اشعار، نام واقف، تاریخ ساخت و تاریخ وقف است و در برخی کتیبه ‏ها و نقوش با یکدیگر روایتی مرتبط را بیان می‏ کنند.

برخی از لوازم مانند منسوجات، وسایل روشنایی و فرش در حرم مطهر امام رضا (ع) کاربرد بسیار داشته است. از این رو در ادوار مختلف شمار زیادی از این آثار به این مکان مقدس وقف یا اهدا شده است. دراین میان با توجه به آنکه منسوجات علاوه بر جنبه های کاربردی، به عنوان عناصر تزیینی و آیینی نیز مورد توجه اند، اهدا و وقف آن ها نیز از جایگاه ویژه ای در حرم مطهر برخوردار بوده است. بر این اساس امروزه آستان قدس رضوی صاحب مجموعه ای نفیس از منسوجات دوره اسلامی است که قدیمی ترین آن ها متعلق به دوره صفوی است. شمار زیادی از منسوجات به جامانده نیز متعلق به عصر قاجار است که بسیاری از آن ها از نظر نفاست، تنوع در بافت و تزیینات و همچنین کاربری مورد توجه اند.شناخت ویژگی های این منسوجات دریچه ای به شناخت هنرهای کاربردی، از دوره صفویه تا به امروز است. از این رو این مقاله با هدف شناخت بخشی از هنرهای کاربردی در حرم مطهر، به بررسی انواع منسوجات در دوره قاجار از منظر ویژگی های ساختاری، تزیینی و همچنین کاربردشان پرداخته است. این مقاله به شیوه توصیفی براساس مطالعات کتابخانه ای، اسنادی و میدانی صورت گرفته است.

کاشی عنصری هنری و صناعی است و از شاخص های مهم در تزیینات معماری ایران در دوره  اسلامی به شمار می رود. سنت نوشتن نام کاتب یا نقاش بر سطوح کاشی بناها و تداوم این سنت در دوره های مختلف تاریخی، تزیینات کاشی کاری را به مثابه سندی قابل اتکا در شناسنامه تاریخی و سیر تحولات هنری بناها مطرح کرده است. این مهم می تواند امروزه کمک موثری در بازشناسی تاریخچه از یاد رفته معماری و تزیینات این بناها باشد، اما متاسفانه در بناهای عتبات عراق تاکنون مستندات متقن و قابل استنادی که به طور دقیق و با تکیه بر شواهد عینی به تاریخ نگاری و معرفی تزیینات این بناها و دوره های تاریخی آن ها پرداخته باشد، تهیه نشده است.بررسی میدانی در تزیینات معماری بناهای عتبات نشان می دهد طی دو دهه اخیر این آثار به طور گسترده مورد مداخلات معمارانه قرار گرفته و بدون توجه به اهمیت ارزش های تاریخی و هنری این بناها، به تخریب یا مخدوش نمودن اصالت این میراث ارزشمند اسلامی و بشری پرداخته شده است. در این پژوهش سعی شده است با بررسی کاشی های قدیمی باقی مانده در بنای حرم مطهر امام علی (ع) و شناسایی و ثبت ماده تاریخ و  نام کاتبان و نقاشان کاشی کاری های حرم و انطباق آن ها با مستندات مکتوب تاریخی، به معرفی آن ها پرداخته شود. مطالعات انجام شده در این پژوهش که با استفاده از روش های کتابخانه ای، میدانی و بررسی سبک هنری و تکنیکی تزیینات کاشی ها انجام شده، به شناسایی و معرفی تصویری تزیینات کاشی کاری از دوره تاریخی ایلخانی تا پایان عهد قاجار پرداخته است. همچنین نشان می دهد تزیینات کاشی کاری ها، همانند خود بنا، در طول زمان تکمیل و  به دفعات تعویض یا مرمت شده اند و ذکر نام هنرمندانی که در دوره های مختلف تاریخی در نقاشی، کتابت و ساخت کاشی های حرم نقش داشته اند، مشخص می شود که سازندگان کاشی های حرم، ایرانی و کربلایی بوده اند. بررسی تکنیک و کیفیت سنجی کاشی های حرم نشان می دهد که برخی کاشی ها در ایران ساخته شده و سپس به نجف حمل شده و تعدادی دیگر توسط استادکاران ایرانی در عراق ساخته شده اند. بانیان کاشی کاری ها نیز ایرانی، عثمانی و یا عراقی بوده اند.

سکه ها تنها برای آگاهی از تاریخ اقتصادی نیستند، بلکه با مطالعه آن ها می توان به اندیشه پادشاهان و امیران و سیاست های مذهبی مختلف آنان پی برد. سکه ها در پژوهش های تاریخی ایران، جایگاه ارزشمندی دارند؛ همچنان که در زمینه تاریخ محلی شوشتر نیز یاری رسان پژوهشگرانند. شوشتر در استان خوزستان، ازجمله شهرهای ایران است که از دوره امویان تا زمان قاجار یکی از دارالضرب ها به شمار می رفته و دارالضرب آن در نزدیکی قیصریه و مقام امامزاده سید محمد بازار قرار داشته است. موزه آستان قدس رضوی ازجمله موزه هایی است که به عنوان گنجینه بزرگ و با ارزش و به لحاظ داشتن سکه های دوران اسلامی و ازجمله سکه های شوشتر دارای اهمیت فراوان است. این پژوهش ابتدا به شناسایی و گردآوری و سپس به تحلیل سکه های شوشتر موجود در موزه آستان قدس رضوی پرداخته است و در پی پاسخ این پرسش است که سکه های ضرب شوشتر چه ویژگی هایی دارد و نشان دهنده چه موضوعاتی است؟ با توجه به سکه های ضرب شوشتر موجود در موزه آستان قدس رضوی، می توان به این نتیجه رسید که شهر شوشتر (و توابع آن مثل دستوا و عسکرمکرم) در دوره حکومت فرمانروایان آل بویه، مظفریان، جلایریان و صفویان بیشترین اهمیت را برای حاکمان این سلسله ها داشته و سکه های فراوان این دوره ها، نشان دهنده جایگاه اقتصادی این شهر بوده است. در این پژوهش از روش توصیفی - تحلیلی به کمک منابع کتابخانه ای و سکه های موجود در موزه آستان قدس رضوی استفاده شده است.

از اواخر سده نهم هجری گونه‏ ای از نقاشی در ایران به وجود آمد که تا اکنون منشا آن مشخص نشده است. این نوع نقاشی در ایران «روغنی سازی» نام گرفت. در عین حال، این شیوه از نقاشی به دلیل استفاده از خمیر کاغذ یا پاپیه ماشه، بیشتر با همین نام شناخته می شود. امروزه مجموعه های بسیاری از این آثار در موزه های دنیا و مجموعه‏ های شخصی نگهداری می شود. در آستان قدس رضوی نیز مجموعه ای قابل توجه از آثار لاکی - روغنی وجود دارد. در این مقاله، بیست قلمدان‏ از این مجموعه بررسی و معرفی شده است که تقریبا همه سبک‏ های مختلف نقاشی و ساخت و ساز روی قلمدان‏ های مقوایی (پاپیه ماشه) دیده می شود؛ از قلمدان ‏های نفیس گل ومرغ تا قلمدان‏ های باسمه پوش کم ارزش. دو عدد از این قلمدان‏ ها رقم و تاریخ دارند، درحالی که باقی آن ها بی نام و نشان هستند. همه آثار مورد بررسی براساس نقوش به کاررفته بر آن ها دسته بندی شده اند. برای هر موضوع نیز یک نمونه قلمدان به روش توصیفی بررسی شده است. با بررسی این آثار، مشخص شد نیمی از آن ها با وجود اینکه رقم ندارند و خوش نویس یا هنرمند آن ها معلوم نیست، از نظر نقاشی و تذهیب، کیفیت بالایی دارند، اما ارزش هنری نقاشی تعدادی از قلمدان‏ها کم است. برای تزیین برخی از آثار این مجموعه از تصاویر چاپی، تمبر و عکس برگردان استفاده شده و روی آن ها رنگ‏ گذاری و تذهیب و زرنشان‏ سازی انجام شده است. این دسته اخیر، متعلق به اواخر دوره قاجار و شاهدی بر افول این هنر است.

با به قدرت رسیدن  سلسله قاجار (1209-1344ق) و استقرار و حاکمیت این سلسله بر ایران، با توجه به تحولات  جهانی صورت گرفته در این دوران، شاهد شکل گیری روابط گسترده ای میان ایران و همسایگانش هستیم. یکی از مهم ترین این کشورها کشور همسایه شمالی ایران، روسیه است. با توجه به سیاست توسعه طلبانه روسیه از همان سال های آغاز شکل گیری حکومت قاجار، جنگ های طولانی مدتی بین دو کشور در گرفت. در خلال این روابط خصم آلود گاه زمانی هایی نیز پیش می آمد که دو دولت به منظور دستیابی به صلح هدایایی را نیز مبادله می نمودند. نظر به اهمیت روابط دو همسایه در بیشتر موارد سعی می شد به منظور جلب نظر یکدیگر از هدایای نفیس و گران بهایی نظیر جواهرات استفاده شود. بر این اساس در روابط بین دو کشور جواهرات مهم و ارزشمندی مبادله گردیدند. یکی از مهم ترین این موارد جواهراتی بود که پس از به قتل رسیدن گریبایدوف، پادشاه ایران به منظور عذرخواهی توسط هیئتی به تزار روسیه اهدا کرد. تزار نیز در جریان سفر این هیئت؛ جقه جواهر نشانی به شاهزاده خسرو میرزا، فرستاده پادشاه ایران اهدا نمود.مقاله پیش رو بر آن است تا با استفاده از اسناد و منابع تاریخی به بررسی جایگاه جواهرات سلطنتی در روابط تاریخی ایران و روسیه در دوره قاجار بپردازد.روش تحقیق در این مقاله به صورت کتابخانه ای و تطبیق و تحلیل منابع  اصلی بوده است. در این تحقیق تاریخی پس از جمع آوری اطلاعات لازم به سازماندهی اطلاعات و تجزیه وتحلیل و سرانجام استنتاج آنها پرداخته شده است.در اوایل دوره قاجار، با توجه به تنش موجود در روابط بین ایران و روسیه، دو دولت به منظور بهبود روابط و دستیابی به منافع مورد نظر در میان هدایای مورد مبادله از جواهرات گران بها استفاده می نمودند. با کاهش تنش های موجود در روابط دو کشور، از حجم و ارزش جواهرات مورد مبادله نیز کاسته شد به گونه ای که از اواسط دوره قاجار تا پایان این دوره در اهدای جواهرات، به رد و بدل نمودن نشان های دولتی اکتفا شد.

حمام مهدی قلی بیگ یا حمام شاه در شهر مشهد نزدیک حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد. دیوارنگاره های سربینه  این حمام که یکی از قدیمی ترین و با ارزش ترین حمام های تاریخی دوره صفوی است، حاوی داستان های حماسی و عامیانه و روایی می باشد. این دیوارنگاره ها عمدتا از دوره صفوی تا قاجار اجرا و بعد از آن در دوره پهلوی شامل تغییراتی شده است. پرسش مقاله حاضر این است که پوشش سر و کلاه در موضوعات دیوارنگاره های این بنا چه بوده و سیر تغییر و تحول این پوشش چگونه بوده است؟ پژوهش به روش تاریخی - توصیفی - تحلیلی انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که پوشش سر، در نگاره ها براساس دوره زمانی مربوط به داستان ها انتخاب نشده است، اما هرچه به دوران جدید نزدیک می شویم انتخاب پوشش سر و کلاه ها دقیق تر شده است. این امر می تواند به دلیل عدم دانش تصویری نگارگران این مجموعه باشد.