نشریه مطالعات موزه ای زرین فام
پیاپی 2 (بهار و تابستان 1402)

مایه خشنودی وموجب خرسندی ست که دومین شماره دوفصلنامه مطالعات موزه ای «زرین فام» به همت و به دست توانا و به پشتکاری وپیگیری پیوسته دوستان وهمکاران گران‏قدرما در دفترمجله، از محضر مبارک مخاطبان گرامی وعلاقه‏ مند به پژوهش های موزه ای و موزه شناختی می گذرد. زرین فام یک نام برپیشانی یک نشریه نیست. زرین فام اشاره و استعاری از شناختن وشناساندن و معرفی یک جهان سنت و صنعت و هنر و دیانت ومعنویت و تاریخ و فکر وفرهنگ و ذوق و زیبایی و ادب و اخلاق و آداب زندگی و علم و عمل یکی از غنی ‏ترین و پرمایه ترین ادوار تاریخ، فرهنگ، جامعه وجهان بشری ما نیز هست. دورانی که ایرانیان در صف مقدم پدیدآوردنش ایستاده اند. البته وصد البته تقسیم ادوار فرهنگی زندگی بشر چه با رویکرد تاریخی و چه باستان شناختی ماهیتی ابزاری دارند و با این نیت طراحی و فراخوانده شده اند تا به فکر و عقل و فهم ما مدد برسانند؛ شاید بتوانیم رخدادها و دگرگونی ها و فرایندها و برایندهایی را که در تاریخ، فرهنگ، جامعه وجهان بشری ما به وقوع می پیوسته و دم به دم به وقوع می پیوندند؛ آسان تر و روان تر ببینیم و بشناسیم و بفهمیم. تاریخ جریانی پیوسته است و چونان رود هیراکلیتوس جاریست. هربارخروشان تر و موج خیزتر از پیش و پرتحرک‏تر از پیش مسیرهای تازه ‏ای گشوده است. به تعبیر عارف وشاعر نامدار بلخی خراسانی ما: آن یار همانست اگرجامه دگر شد آن جامه دگر کرد و دگر بار بر آمد آن باده همانست اگرشیشه بدل شد بنگر که چه خوش برسر خمار بر آمد نکته های ظریف ونغز و دلنشینی که در کلام مولانا در دیوان غزلیات شمس او هرچند به زبان شعر بیان شده اند لیکن یک جهان پیوستگی تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشری ما را باهمه رنگارنگی و کثرت و تعدد مسیرهای گشوده و طی شده تاریخی را بیان و بازنمایی می ‏کنند. نسبت تاریخ و فرهنگ، جامعه و جهان و سنت و میراث نبوی و غنی ایران باستانی ما با ایران در یک هزاره و نیم عهد دولت اسلام و قرآن چنین است. نسبت پیوند و پیوستگی های ستبر میان دو سنت و میراث نبوی. متاسفانه گاه از به دلیل بی خبری و تاریخ ناشناسی و گاه از سرعناد این پیوستگی ژرف و ستبرمیان دو دوران، میان دومیراث، میان دو سنت نبوی مورد انکار واقع شده است. مقالات دوستان گران‏ قدرما علی ‏الخصوص مقاله آقای دکترمیثم لباف خانیکی موید و مصداق پیوستگی و تداوم تاریخ و فرهنگ و سنت معنوی و نبوی ومیراث غنی وپرمایه عهد باستان ایرانی در عهد دولت اسلام وقرآن است. بار دیگر تاکید می کنم متاسفانه نسبت استوار و پیوستگی ستبر و چند گونه و چند سویه ای که یا کم‏تر به آن توجه شده است و یا از سرعناد و بی خبری مورد انکار قرارگرفته است. باری شماره‎ای که اینک از محضرخوانندگان گرامی وعلاقمند ما می‏گذرد؛ به قلم توانای پژوهشگرانی به رشته تحریر درآمده است که سال هاست سرمایه عمرگران‏ قدرشان را به پای چنین اهداف بلندی هزینه کرده و ریخته اند وهمچنان در مسیر تحقق بیش از پیش آن گام برمی گیرند و ره می سپارند. در این شماره هشت مقاله پس از داوری و غربالگری هوشمندانه داوران دادور و گران قدر ما پذیرفته شده و به چاپ رسیده و منتشرشده است که از محضرخوانندگان گرامی و گرانقدر ما می گذرد. در پایان دست یک به یک همکاران و دوستان معزز و پژوهشندگان صاحب قلم وصاحب نظر را که در تحریر وتدوین وچاپ وانتشار شماره دوم دوفصلنامه مجله مطالعات موزه ای« زرین فام» یاری داده اند گرم و صمیمانه می فشاریم. عمربا عزت وصحت جمعشان افزون باد آمین!

طرح محرابی از نقوش قدیمی و اصیل فرش بافی ایران است. این طرح به احتمال در ابتدا برای تزیین سجاده های نماز و در ابعاد کوچک به کار می رفته، و با گذشت زمان به خصوص از دوران قاجاریان به بعد، در ابعادی بزرگ‎تر و با ترکیب های متفاوتی بافته می شده است. به نظر بیشتر کارشناسان، طرح محرابی با تاثیرپذیری از هنر معماری، وارد هنرهای تزیینی ایران شد و تولیدکنندگان فرش همچون سایر هنرمندان هنرهای صناعی، از آن برای تزیین انواع فرش ها همچون گلیم، نمد، قالی و زیلو استفاده کردند. برخی از محققان بر این اعتقادند که نقش محراب، الگو گرفته از محراب مساجد اسلامی است؛ اما با توجه به الگوها و نمونه هایی که از نقش طاق در هنر پیش از اسلام وجود دارد سابقه بیشتری برای آن می توان در نظر گرفت. فرش بافی در مشهد مقدس از اواسط حکومت قاجاریان (1210-1343 ق/ 1796-1925م.) رونقی دوباره می یابد. برخی از بافته های به یادگار مانده از این دوران به‎خصوص آثاری که در موزه فرش آستان قدس رضوی نگهداری می شوند گواهی می دهند که طراحان، بافندگان و تولیدکنندگانی که از نقاط مختلف ایران به واسطه مضجح شریف حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در این شهر گردآمده بودند، تلاش فراوانی در احیای سنت فرش بافی مشهد داشته اند. قالی محرابی درختی _ پرده ای دو رو، با توجه به نوع بافت، طراحی و از همه مهم تر کتیبه های که در خود دارد، یکی از آثار شاخص محفوظ در موزه فرش آستان قدس رضوی است که با مطالعه و بررسی آن می توان اطلاعات گران بهایی در مورد تاریخ فرش مشهد به دست آورد. هدف از این پژوهش علاوه بر جمع آوری اسناد مکتوب و معتبر برای شناخت بهتر طرح محراب در هنرهای تزیینی ایران، معرفی یکی از آثار شاخص عصر قاجار و اقوامی است که در کنار یکدیگر سنت قالی بافی را در مشهد مقدس احیا کردند. مهم ترین سوال این پژوهش این است که خاستگاه طرح محراب چه بوده و چگونه وارد هنرهای صناعی ایران از جمله فرش بافی شده است؟ همچنین قالی محرابی درختی _ پرده ای دو رو چه ویژگی هایی دارد و تحت تاثیر چه الگویی طراحی و بافته شده است؟ این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی و با مطالعه اسنادی و میدانی انجام گرفته است. با مطالعه ساختار و کتیبه های موجود در فرش، این نتایج حاصل شد که، هنرمندان و صنعت گران مشهدی، تبریزی و کرمانی با همکاری یکدیگر و تکیه بر سنت های قدیمی فرش بافی مشهد توانستند علاوه بر احیای فرش، دومین دوران باشکوه فرش بافی این منطقه را، پس از عصر صفویان ایجاد کنند. همچنین، به احتمال ایوان های حرم مطهر رضوی، الگوی طراحان برای اجرای ترکیب بندی قالی محرابی درختی _ پرده ای دو رو بوده است.

دکمه‎ ها نیز مانند سکه ‎های رایج هر دوره‎ای حاوی اطلاعات متنوعی‎ اند که بررسی آن‎ها از دیدگاه ‎های متفاوت دارای اهمیت است. با ورود نیروهای نظامی و مستشاران کشورهای غربی به ایران، شکل و شمایل لباس کارمندان نهادهای ایرانی، از دوره قاجار به بعد، تغییر یافت. از جمله این تغییرات که به نوعی شناسنامه کارمندان یک مجموعه به‎شمار می‎رفت، دکمه‎ های منقشی بود که زینت‎بخش لباس کارورزان هر نهاد بود. از این منظر، بررسی دکمه‎ های البسه کارکنان و خدام آستان قدس رضوی بر اساس نمونه‎ های موجود در «مجموعه صابری» می‎تواند ما را با سیر تغییر و تکامل آن‎ها آشنا کند. به‎سبب آنکه تا کنون مقاله و کتابی در خصوص دکمه‎ های ایرانی نگاشته نشده و نگارنده انواع نمونه‎ ها در مجموعه خود دارد؛ لذا به تحقیق درباره ورود، محل و ترکیب ساخت، شکل و آلیاژ، کیفیت و تنوع آن‎ها به روش توصیفی _ تطبیقی _ تحلیلی پرداخته است.

لیلی‎بن‎نعمان، یکی از سرداران بزرگ علویان طبرستان بود که توانست هم‎زمان با آشوب‎ها، در ابتدای حکومت امیر نصر‎بن‎احمد سامانی (301-331ه .ق.) نیشابور، دومین رکن اصلی حکومت سامانیان، را به سال 309ه .ق. تسخیر کند و به نام خود سکه بزند. نگاشته‎ های مسکوکات امرای ایرانی در قرون اولیه اسلامی، نشان از این دارد که مطابق سیاست آنان و باورهای مردم، علاوه بر نام و خاندان حاکم، القاب و عناوین منسوب به وی را همراه با آیه یا آیاتی از قرآن بر سکه‎ ها نقش می‎کردند. بنابراین با بررسی این نگاشته‎ ها می‎توان به اندیشه و مقاصد حاکمان و نیز جایگاه اجتماعی آنان در میان مردمان و مقامات بالاتر، پی‎برد. سوالات اصلی این پژوهش یکی این است که ویژگی‎ های کلی طرح درهم لیلی‎بن‎نعمان (ضرب‎شده در نیشابور به سال 309ه .ق.) چگونه بوده است؟ و دیگر اینکه چگونه می‎توان با استفاده از نگاشته‎ های نقر شده، نظیر آیات، القاب و... بر این درهم، وقایع آن عصر را بازسازی نمود؟ این مقاله بر آن است تا علاوه بر معرفی این سکه شاخص، با رویکرد باستان‎ شناسی ادراکی و رهیافت تاریخی، به بازسازی و شناساندن علل برخی از حوادث آن روزگار، به یاری داده‎های سکه‎شناختی در کنار متون تاریخی بپردازد.

در دوره قاجار عناصر تصویری ازجمله نقاشی بر قلمدان های ایرانی با ورود نقاشی اروپایی متحول شد. قلمدان‏ نگاری به عنوان یکی از حوزه های هنری رایج در این دوره که نقوش آن متاثر از جهان ‏بینی، اندیشه ‏های مذهبی، اعتقادت، روابط اجتماعی و سیاسی و پیشینه‏ تاریخی بود، از حوزه‏های حائز اهمیت برای مطالعه و کشف لایه های هویتی موجود در هنر قاجار است. اینکه هنرمندان نقاش دوره قاجار چرا و چگونه از مضامین دنیای مسیحیت بر نقش قلمدان ها استفاده داشته اند، مسئله اصلی پژوهش حاضر است. هدف از انجام این پژوهش، واکاوی تاثیرات فرمی و محتوایی نقاشی مذهبی جهان مسیحیت بر نقوش قلمدان های دوره‏ قاجار است. سوال اصلی این است که نقاشی های اروپایی جهان مسیحیت از نظر فرم و محتوا چه تاثیری بر نقوش قلمدان ها و چه تاثیری بر نگرش بصری قلمدان‏ نگاران عصر قاجار گذاشته است؟ یافته ها بر اساس روش توصیفی _ تحلیلی حاکی از آن است که نقوش قلمدان های دوره‏ قاجار متاثر از نقاشی مذهبی جهان مسیحیت در فرم و محتوا بوده است. این تاثیرات از منظر فرم در القای پرسپکتیو و بعدنمایی و به کارگیری سایه روشن و ترکیب بندی و آرایش فضا و از منظر محتوا شامل چهار موضوع اصلی: بشارت، مادر و کودک، جلوس مریم (ع) و قدیسین می ‏شود که با اقتباس از نقوش اروپایی صورت گرفته است. اگرچه هنرمند قلمدان نگار قاجار در محتوا از آثار اروپایی گرته برداری کرده است؛ اما مانند آنان تابع نمادها و یا روایت پردازی، آن گونه که نقاش اروپایی انجام داده، نبوده است و بر بدنه قلمدان ها در قاب های متفاوت همچنان به نقوش برگرفته از ادبیات و داستان های عامیانه نیز پرداخته است. این هنرمندان در مواردی، شیوه ها و خصوصیات آثار غربی را که با سلایقشان هم سو بود در سنت خود ادغام و با تلفیق شیوه های کهنه و نو و همچنین تلفیق سنن نقاشی غربی و ایرانی، به خلق آثاری بدیع پرداختند.