نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 82 (پاییز 1402)

پیروزی انقلابی های فاقد امکانات مادی و پشتوانه خارجی در بهمن 1357 بر حکومتی که جزیره ثبات و نماد پیشرفت و ترقی در اذهان عمومی غرب بود، به همراه شعار بازگشت به ارزش های دینی، از چنان جاذبه ای برخوردار بود که بسیاری با انگیزه و اغراض مختلف به دنبال بررسی و شناخت آن برآمدند. سیاسیون درصدد شناخت انقلاب ایران برای مقابله با حرکت های مشابه، دانشگاهیان در جستجوی ریشه ها و شناخت و علل آن، روزنامه نگاران برای اقناع مخاطب عام و احیانا کسب منافع مادی، و عده ای دیگر مانند کارگزاران حکومت سابق و خارجی های مرتبط با آن به دنبال دفاع از عملکرد خود بودند. به این ترتیب انقلاب ایران برای طیف های مختلفی در سراسر جهان، به موضوعی جذاب تبدیل شد و آثار متعددی با نگاه های متفاوت پیرامون آن در طی چند دهه منتشر گردید. انقلاب ایران مانند دیگر جنبش ها و انقلاب ها، موافقین و مخالفینی داردکه با نگاه و تحلیل خاص خود به بررسی آن پرداخته اند. بررسی سیر تاریخ نگاری پیرامون انقلاب و شکل گیری نخستین پژوهش های مربوط به آن، به ما کمک می کند تا تحولات روش شناسی، معرفتی و ماهیتی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی را بهتر درک کنیم. چنین بررسی هایی، در نهایت چشم انداز پژوهش های آینده درباره انقلاب اسلامی را روشن تر خواهد کرد. نوشتار پیش رو به بررسی رویکردها و اشکال تاریخ نگاری در دهه شصت اختصاص دارد و به محتوی آثار و نقدهای پیرامون آنها نمی پردازد؛ لذا فرایند شکل گیری تاریخ نگاری انقلاب اسلامی و نخستین  تلاش ها برای ورود به این عرصه موضوع اصلی و کانونی آن محسوب می شود. بررسی سیر تاریخ نویسی پیرامون انقلاب اسلامی در دهه های بعد محتاج مجالی دیگر است.

دولت عراق در مهر ماه 1357 در ادامه افزایش محدودیت ها بر امام خمینی (ره)، ملاقات با ایشان را ممنوع کرد. این مسئله باعث شد ایشان تصمیم بگیرد از عراق هجرت کند. امام خمینی تمایل به اقامت در یک کشور اسلامی را داشت که فعالیت هایش نیز محدود نگردد. تلاش ایشان و اطرافیان شان آن بود که تا لحظه آخر مقصد هجرت پنهان بماند تا دولت ایران نتواند با آمادگی قبلی در این مورد برنامه ریزی کند. در ابتدا کشور سوریه به عنوان مقصد هجرت برگزیده شد، اما با توجه به روابط غیرحسنه دولت های عراق و سوریه، امام تصمیم گرفت به طور موقت به کویت سفر نماید و از آنجا به سوریه برود. با مخالفت دولت کویت، امام تصمیم گرفت به طور موقت به فرانسه برود که نیاز به اخذ روادید نداشت و در آنجا با فرصت بیشتری، محل دیگری را برای اقامت انتخاب نماید. از زمان حرکت امام خمینی به سمت مرز کویت تا ورود ایشان به ایران، کشورهای مختلفی مورد ارزیابی قرار گرفت. بعضی از این کشورها توسط یاران امام بررسی شد. بعضی دیگر را طرفداران امام در کشورهای مختلف پیشنهاد دادند یا ایشان را به کشور خود دعوت کردند. دولت ها و سازمان های مختلفی هم بنا بر اهداف و منافع خود سعی داشتند نظر امام خمینی را به کشور مد نظر معطوف نمایند. در مقاله حاضر 21 کشور مقصد که توسط افراد، گروه ها، سازمان ها و دولت های مختلف پیشنهاد گردید، مورد بررسی قرار گرفته است

اجرای اهداف شاه برای افزایش قدرت دربار از مجرای دولتی که نخست وزیری چون هژیر از وابستگان معروف دربار در راس آن بود، طبیعتا با مقاومت مخالفان دربار از جمله مجلس روبرو شد و به بن بست رسید. بنابراین شاه تصمیم گرفت، دولت را به محمد ساعد بسپارد. ساعد توانست با بهره گیری از ترور نافرجام شاه (15 بهمن 1327) حکومت نظامی اعلام کرده و مخالفان را عقب براند. بدین ترتیب زمینه برای برگزاری انتخابات مجلس موسسان و تغییر اصولی از قانون اساسی به منظور افزایش اختیارات شاه مهیا شد. هژیر پس از واقعه ترور نافرجام شاه، به عضویت مجلس موسسانی در آمد که اختیارات شاه را افزایش داد. او سپس به سمت وزیر دربار منصوب شد و نقش مهمی در تقلب در انتخابات و جلوگیری از ورود نمایندگان مستقل و غیر درباری به مجلس شورای ملی (از مخالفان اصلی افزایش قدرت دربار) ایفا کرد.

مهندس سید ابراهیم درازگیسو (زندگی: 1398-1324خ) در سال 1347 در شهر گراتس اتریش در رشته اقتصاد صنعتی به تحصیل پرداخت. وی از فعالان جنبش دانشجویی خارج از کشور بود که قریب یک دهه (از سال 1347 تا 1357خ) همراه دیگر اعضای کنفدراسیون و اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا علیه رژیم پهلوی فعالیت کرد. نوشتار پیش رو پیرامون جنبش دانشجویی در اروپا با محوریت خاطرات و نقش آفرینی مرحوم درازگیسو در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول شامل کلیاتی درباره جنبش دانشجویی خارج از کشور با محوریت دو تشکل برجسته دانشجویی "کنفدراسیون دانشجویان ایرانی" و "اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا" و بخش دوم درباره سوابق این جنبش به روایت مرحوم درازگیسو در اروپا بویژه اتریش و آلمان (1357-1347) است. خاطرات وی حاوی اطلاعاتی از فعالیت دانشجویان مسلمان ایرانی در اروپاست که انتشار آن می تواند باعث تقویت تاریخ نگاری انقلاب اسلامی و روشنگر آن مقطع تاریخی به عنوان یک روایت دست اول باشد. نظر به اهمیت این موضوع، نگارنده با استفاده از اسناد، منابع کتابخانه ای و خاطرات به بررسی و تبیین این موضوع پرداخته است.

دوران تبعید امام خمینی در کشور عراق با محدودیت ها و سیاست های مقابل های زیادی علیه ایشان از سوی رژیم پهلوی و دولت عراق همراه بود. سازمان های اطلاعاتی و امنیتی دو رژیم پهلوی و بعث از شیوه های مختلف برای کاهش نفوذ و شهرت امام خمینی بهره گرفتند. باتوجه به سیاست های محدودسازی امام خمینی در دوران تبعیدشان در کشور عراق، مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و اسناد تاریخی به این سوال پاسخ دهد که سیاست های محدودسازی فعالیت های امام خمینی(ره) در دوران رژیم بعثی عراق مبتنی بر کدام برنامه ها و روش ها بوده است؟ یافته های مقاله نشان می دهند حزب بعث تلاش کرد در گام نخست، با مذاکره و گفتگو به مقابله با سیاست های تبلیغی و سیاسی امام بپردازد و بعد از توسعه مبارزات سیاسی و سخنرانی های قاطع امام خمینی، دامنه کنترل ها، نظارت، بازرسی و محدودیت روابط با زائرین و نیروهای انقلابی افزایش یافت. قسمتی از اقدامات مقامات عراقی در نظارت و برخورد با امام خمینی براساس درخواست ها و مطالبات ساواک بود و طبق توافق نامه های مشترک بین دو کشور، با همفکری و برنامه ریزی مشترک تلاش شد از مرجعیت و شهرت امام خمینی جلوگیری شود. در راستای این سیاست، محدودیت شبکه ارتباطی امام خمینی و جلوگیری از مصاحبه، تماس تلفنی و ارتباط با روحانیت انقلابی در دستور کار سازمان امنیت عراق قرار گرفت. محاصره نظامی و ارتباطی بیت امام آخرین سیاست محدودسازی بود که با واکنش آن حضرت مواجه شد و ایشان تصمیم به هجرت از عراق گرفتند.

در کنش های سیاسی قرن اخیر، متغیر نفت همواره در سیاست داخلی و خارجی تاثیر زیادی داشته است. در جریان حرکت انقلاب اسلامی، اعتصاب کارکنان صنعت نفت در خوزستان و شعبه های آن در سایر استان ها، که از شهریور تا اواسط دی ماه ادامه داشت به سرعت به مسئله نخست کشور و بحران بزرگ برای رژیم پهلوی تبدیل شد. پرسش تحقیق حاضر این است که این حرکت، چگونه در پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر گذار بود؟ نوشتار پیش رو با تاکید بر اسناد ساواک و اسناد سفارت آمریکا، به این پرسش می پردازد. این تحقیق نشان می دهد که این حرکت منجر به ایجاد اتحاد و یکپارچگی میان اقشار مختلف مردم شد و آنها را در رسیدن به اهداف ملی خود، هماهنگ تر کرد. اقشار مختلف مردم، ضمن همبستگی با کارکنان صنعت نفت و حمایت روانی و مالی از آن ها، سعی کردند به تداوم این حرکت کمک کنند. تداوم اعتصاب ها موجب فلج شدن عملکرد سیستم حکومت شد؛ عملکرد نهادهای دولتی به هم ریخت و زمینه نارضایتی بیشتر مردم و تضعیف ارتش به عنوان یکی از نهادهای موثر در سرکوب و خشونت را فراهم کرد. علاوه بر این، نحوه مدیریت این اعتصاب ها توسط امام خمینی، اقتدار، پشتوانه مردمی و توان رهبری امام خمینی را به صورتی ملموس نشان داد. در نهایت، این اعتصاب ها، روحیه میهن پرستی مردم را تقویت و جایگاه حامیان خارجی شاه را تضعیف کرد.