نشریه دانش پژوهی در رهبری و مدیریت آموزشی
پیاپی 1 (تابستان 1403)

باسمه تعالی یادداشت سردبیر در ایران مجله های متعددی در قلمرو موضوعی " مدیریت و رهبری آموزشی" در حال فعالیت هستند، و تقریبا در همه آنها نویسندگان و پژوهشگران، "خود حوزه مطالعاتی مدیریت و رهبری آموزشی" را در مقام سوژه گی قرار می دهند و با این لنز به بررسی ابژه های مورد علاقه خود می پردازند. اما از زمان ظهور دانش مدیریت و رهبری آموزشی در ایران از دهه 40 شمسی تاکنون، کمتر مشاهده شده است که "درباره این حوزه مطالعاتی"، پژوهش انجام شود. عبارت "درباره" از لحاظ مفهومی، نوعی انتقال پدیده از سوژه گی به ابژه گی است.  "فصلنامه دانش پژوهش در مدیریت و رهبری آموزشی" تلاش دارد تا حوزه مطالعاتی مدیریت و رهبری آموزشی را "ابژه مطالعاتی" قرار دهد. باتوجه به رویکرد اشاره شده، از زمان فراخوان برای دریافت مقاله، مطالب متعددی وصول شد. اما علیرغم این که بعضی از آنها ارزش های قابل توجهی داشتند، برای قرار گرفتن در فهرست مقالات این فصلنامه مناسب نبودند، زیرا همچنان در حال و هوای سوژه گی دانش مدیریت و رهبری آموزشی تنظیم شده بودند. نخستین مقاله این شماره تحت عنوان "دوره های فرگشتی در نظریه و عمل رهبری آموزشی"، فرصتی برای مرور دوباره تاریخ تحول دانش مدیریت و رهبری آموزشی با یک دسته بندی نسبتا متفاوت فراهم کرده است.  مقاله دوم با عنوان "چرا نوکیش!"، از لحاظ ساختاری یک مقاله مبتنی بر عرف نوشته های علمی جاافتاده نیست، بلکه نویسنده تلاش دارد تا فرایند یافتن و مواجهه با یک ایده نوظهور در سطح بین المللی، و تبدیل آن به یک سازه نوپدید را بازگویی نماید. " در جستجوی حکمت: دگرگونی هایی در فلسفه مدیریت آموزشی"، به عنوان سومین مقاله این شماره، دارای ایده ای کاملا ایرانی است. نویسنده با فهم دقیق "سازه حکمت"، که خاستگاه ایرانی دارد و فراتر از ظهور فلسفه، ظهور و بروز داشته است، و پیوندزدن این سازه با دانش مدیریت آموزشی، امکانی نوظهور برای "حکمت پژوهی در مدیریت و رهبری آموزشی" را پدید آورده است. مقاله چهارم تحت عنوان "تاملی بر نخستین کتاب مدیریت آموزشی در ایران"، باید خیلی پیش از این نوشته می شد. این مقاله بخشی از تاریخ روایت نشده از ظهور دانش مدیریت و رهبری آموزشی را بازگویی می کند. تکرار چنین نوشته هایی، برای انتقال تجربه بین نسلی و هویت یابی حرفه ای حوزه مطالعاتی مدیریت و رهبری آموزشی در ایران، ضروری است. مقاله "تاملی بر کاربرد دیرینه شناسی در تحقیقات رهبری آموزشی"، بازنویسی یکی از مقاله های مهم ریچارد نیشه (2022) است. این مقاله از دو جنبه دارای اهمیت است. نخست این که خواننده، ضمن خواندن این متن، با فرایند بهره مندی از روش شناسی قلمرو هایی بیرون از حوزه مطالعاتی مدیریت و رهبری آموزشی (در این نمونه روش تبارشناسانه فوکویی)، و ورود و پیوند آنها با این حوزه مطالعاتی، ظرفیت های تازه ای برای دانش پژوهی در رهبری و مدیریت آموزشی توسعه مواجه می شود؛ در عین حال فرصت مناسبی برای آشنایی دانش پژوهان مدیریت و رهبری آموزشی ایرانی، با اندیشه های ریچاردنیشه به عنوان متفکری متفاوت اندیش در این حوزه مطالعاتی آشنا می شوند. مقاله "چندفرهنگی گرایی در نظریه و عمل رهبری آموزشی: یک مطالعه سیستماتیک"، بازنویسی یک مرور سیستماتیک است که اخیرا (2024) توسط نویسندگانی از کشورهای فیلیپین، ویتنام و آفریقای جنوبی منتشر شده است. بازنویسی کنندگان تلاش کرده اند تا با مبنا قراردادن مقاله اصلی و افزودن استنادهای تازه، متنی خواندنی در قلمرو مدیریت و رهبری آموزشی تطبیقی، به عنوان یک قلمرو نوظهور در دانش پژوهی در این حوزه مطالعاتی، در دسترس پژوهشگران ایرانی قرار دهند. "توسعه مفهوم "تئوری عمل"، در رهبری و مدیریت آموزشی" در مقاله هشتم، از قلمروهایی است که حتما باید بخشی از ادبیات پژوهشی مستمر در مطالعات رهبری و مدیریت آموزشی باشد. هر دانش پژوه مدیریت و رهبری آموزشی در دوره های مطالعاتی خود، همواره با دوگانه تئوری و عمل، مواجه می شود. این مقاله، بازخوانی هاچینز و کیدی (2009) از ایده "تئوری های عمل" آرجریس و شاین (1974) را در متن تفکر و عمل رهبری مدرسه مورد توجه قرار می دهد. در مجموع هفت مقاله پذیرفته شده در شماره یکم این فصلنامه، خط فکری منسجمی را درباره مدیریت و رهبری آموزشی، به نمایش می گذارند. تبدیل دانش پژوهی در مدیریت و رهبری آموزشی به عنوان ابژه مطالعه، در این مقاله ها به وضوح قابل مشاهده است. از نویسندگان و پژوهشگران حوزه مطالعاتی مدیریت و رهبری آموزشی دعوت می شود تا ضمن ارائه دیدگاه های انتقادی خود نسبت به مقاله های منتشرشده در این شماره، با ارسال مقاله های ارزشمند خود، متناسب با اهداف زیر، در توسعه دانش مدیریت و رهبری آموزشی مشارکت داشته باشند:1. ارائه یک مفهوم و یا نظریه اصیل و نوظهور در حوزه مطالعاتی رهبری و مدیریت آموزشی 2. معرفی و یا نقد نظریه های رهبری و مدیریت آموزشی موجود در ایران و جهان 3. معرفی و یا نقد صاحب نظران تاثیرگذار در حوزه مطالعاتی رهبری و مدیریت آموزشی در ایران و جهان 4. معرفی و یا نقد منابع (اعم از کتاب یا مقاله) تاثیرگذار در حوزه مطالعاتی رهبری و مدیریت آموزشی در سطح ایران و جهان 5. معرفی نهادها، سازمان ها و انجمن های تاثیرگذار در حوزه مطالعاتی رهبری و مدیریت آموزشی در سطح ایران و جهان 6. مطالعات تطبیقی در حوزه مطالعاتی رهبری و مدیریت آموزشی 7. مقاله های مروری عمیق (انواع مرور سیستماتیک) در حوزه مطالعاتی رهبری و مدیریت آموزشی دکتر علی خلخالی سردبیرنشریه دانش پژوهی در رهبری و مدیریت آموزشی

مدیریت و رهبری آموزشی به عنوان یک حوزه مطالعاتی دارای تاریخچه غنی از بحث های معرفتی و دوره های فرگشتی است. منظور از دوره های فرگشتی، پدیدآیی گفتمان های متنوع و متفاوت در این حوزه مطالعاتی، با رویکردهای جانشینی و یا زیست هم زمان این گفتمان ها است. این مقاله با رویکرد یک "پژوهش نظری"، صورتبندی شده است، تا درباره این پرسش بحث شود که چه روایتی از روندهای جهانی در رهبری آموزشی می توان ارائه کرد؟ پژوهش نظری، با استفاده از ایده های فلسفی و ساختارهای نظری انتزاعی، یک موضوع را مورد بررسی و بحث قرار می دهد. هسته محوری این رویکرد، ترکیب استدلال های منطقی با مرور ادبیات پژوهشی موجود است. استحکام و اعتبار استدلال ها و نتایج حاصل از این رویکرد، وابسته به حد استنادها و منطقی بودن استنتاج های نظری گزارش شده است. یافته ها نشان می دهند که می توان دست کم هشت دوره فرگشتی تحت عنوان "دوره تقاضا برای مدیران موثر و مدارس موثر"، "دوره ظهور جنبش مدارس موثر"، "دوره تمرکز سیاست گذاری محور بر رهبری مدیران مدارس"، "دوره تازه ای از پژوهش های تجربی"، "دوره نبرد پارادایم ها"، "دوره ظهور مجدد رهبری آموزشی در تحقیق و عمل"، "دوره گشایش مرزهای متافیزیک نوظهور" برای حوزه مطالعاتی رهبری آموزشی روایت کرد.

ترجمه و برگردان فارسی کتاب « رنگید لیدر شیپ»، در ابتدا رهبری مرتد و از دین برگشته تداعی می نماید! که در ادبیات و فرهنگ ما نامانوس و نپذیرفتنی است. البته در بطن و محتوای کتاب، به مفهوم ساختار شکنی و کنار گذاشتن قالب های کهنه و از رده خارج و ترویج و اشاعه خلاقیت و نوآوری در رهبری مدارس متناسب با عصر جدید (عصردیجیتال و دگرگونی های معاصر) است. بنابراین انتخاب نامی که بتواند هم جذاب و هم متناسب باشد و هم بتواند یک نوع آشنازدایی را با خود به همراه داشته باشد دشوار می نمود و ذهن ما را روزها به خود مشغول کرد تا سرانجام طی مشورت با متخصصان ذیربط، نام «رهبری نوکیش» برای آن انتخاب شد. هدف از «رهبری نوکیش»، بهره برداری رهبران مدارس از پتانسیل و قابلیت فناوری و فضای دیجیتال در تربیت و یادگیری است. رهبری نوکیش تابع «قوانین نوکیشانه» است. توجه به این قوانین به ما کمک می کند تا هر کاری را که به مثابه یک رهبر آموزشی انجام می دهیم، (از جمله برنامه ریزی، تصمیم گیری، ایجاد ارتباط، آمادگی در جلسات، تدریس، بودجه بندی و تسهیل تجربه های یادگیری حرفه ای و...) موثر و کارامد باشد. پیشرفت هایی که در فناوری های آموزشی در عصر دیجیتال حاصل شده است، اراده ما را برای خدمت مناسب تر و پاسخگوتر به دانش آموزان تقویت کرده و ما را تشویق به تعهد دوباره برای انجام کارهای مهم در داخل مدارس می کند. کامل این اثر مفید را می توانید با مطالعه کتاب رهبری نوکیش دنبال کنید. این نوشته روایتی از فرایند و چگونگی کشف و کسب یک کتاب تا خلق یک اثر ترجمه ای وفادار به همه حقوق معنوی مولف است، که امیدوارم برای همه ما در استفاده از آثار دیگران، درس آموز باشد.

این مقاله به بررسی پیوندهای میان مولفه های حکمت و علم مدیریت آموزشی پرداخته و تلاش می کند تا از طریق تحلیل های مفهومی و استنتاجی، نقش این مولفه ها در شکل گیری و پیشبرد راهبردهای مدیریت آموزشی را نمایان سازد. به منظور دستیابی به این هدف، از ترکیب دو روش تحلیل مفهومی (مفهوم پردازی) برای درک عمیق مفاهیم مطرح شده، و روش استنتاجی برای تبیین اهداف و ملاحظات کلی پژوهش بهره گرفته شده است. یافته های این مقاله با تمرکز بر پنج حوزه اصلی حکمت (منطق، شناخت شناسی، متافیزیک، اخلاق، و زیبایی شناسی) و مقابله آن ها با پنج مولفه کلیدی علم مدیریت آموزشی (مفهوم سازی و پارادایم ها، روش شناسی تحقیق، تئوری دانش و معرفت شناسی، اخلاق و مسئولیت اجتماعی، و فلسفه علمی و پیشرفت های نظری) به شناسایی چگونگی تاثیرگذاری متقابل این دو حوزه بر یکدیگر و امکان ادغام آن ها در جهت بهبود نظر و عمل مدیریت آموزشی پرداخته است. نتایج حاصل از این تحلیل می توانند به توسعه چارچوب های نظری جدید در علم موجود کمک کنند که نه تنها علمی و کارآمد هستند، بلکه به طور عمیقی به ارزش های اخلاقی و فلسفی پایبندند.

پیکره دانش رشته های علمی از مجرای نگارش کتاب های تخصصی آن حوزه عرضه می گردد. در این بین، نخستین کتاب های هر رشته علاوه بر جایگاه علمی به لحاظ تاریخی نیز از اهمیت بالایی برخوردار هستند. مقاله حاضر با کاربست روش پژوهش تاریخی به معرفی و بررسی نخستین کتاب مدیریت آموزشی در کشور تحت عنوان «سازمان فرهنگ و رهبری آن» که «محمدعلی طوسی» در سال 1342 آن را تالیف کرده، پرداخته است. یافته ها نشان می دهد کتاب مذکور از ویژگی هایی از جمله «شیوه نگارش روان و زبان سلیس»، «استفاده از مثال های محلی و بومی»، «وجود مطالب منظم و منسجم»، «بهره مندی از منابع اصیل مدیریت آموزشی و جامعه شناسی» و «توجه همزمان به مبانی علمی و تجربی مدیریت آموزشی» برخوردار است. در پایان، به شرایط اجتماعی و فرهنگی حاکم بر دهه چهل شمسی که بر نگارش کتاب مذکور تاثیرگذار بوده، اشاره شده است.

با افزایش پیچیدگی و تنوع در اداره نظام های آموزشی، نیاز به توسعه تنوع در رویکردهای دانش پژوهی در حوزه مطالعاتی مدیریت و رهبری آموزشی، بیش از پیش احساس می شود. رویکرد دیرینه شناسی فوکویی به عنوان یک روش تحقیق کیفی، از جمله رویکردهای معرفت شناسانه ای است که در دهه های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. این روش تحقیق به تحلیل و بررسی چگونگی شکل گیری و تحول دانش و گفتمان ها در طول تاریخ می پردازد. مقاله حاضر با هدف بررسی و تحلیل کاربرد دیرینه شناسی در تحقیقات رهبری آموزشی، به بررسی و تحلیل مقاله "دیرینه شناسی رهبری آموزشی به عنوان یک  حوزه بیانی" نوشته ریچارد نیشه، دانشیار دانشگاه نیو ساوت ولز، پرداخته است. هدف اصلی مقاله، پاسخ به این پرسش است که « مقاله نیشه تا چه حد توانسته است با استفاده از روش دیرینه شناسی درک بهتری از ماهیت پیچیده حوزه مطالعاتی رهبری آموزشی ارائه دهد؟« بررسی ها نشان می دهد که نیشه به خوبی توانسته است معرفت شناسی فوکویی را در حوزه مطالعاتی رهبری آموزشی درهم آمیزد و از آنها برای تحلیل و بررسی مسائل رهبری آموزشی بهره مند شود. با این حال، استفاده از مفاهیم پیچیده فوکو، ممکن است برای برخی از خوانندگان که در زمینه فلسفه و نظریه های فوکو پیش زمینه ای ندارند، دشوار باشد. همچنین، برخی از مفاهیم و روش های ارائه شده در مقاله نیشه، همانطور که خود وی نیز اذعان دارد، شدیدا بافتارمند هستند.

این بررسی رابطه پیچیده بین چندفرهنگی و رهبری آموزشی را با خلاصه کردن تحقیقات موجود از جوامع مختلف بررسی می کند. این مطالعه با تجزیه و تحلیل تفاسیر، کاربردها، رهیافت های مختلف چندفرهنگی، رویکردهای رهبری، تعاملات هویتی و تاثیرات جهانی، پیچیدگی ها و ظرفیت ترویج تنوع در محیط های آموزشی را روشن می کند. یافته ها اهمیت تعیین و تبیین استراتژی های رهبری مبتنی بر بافت بر مبنای نیازها و تجربیات متنوع دانش آموزان و ذینفعان را نشان می دهد. همچنین این مطالعه بر اهمیت درک چند فرهنگی گرایی در پرداختن به نابرابری های سیستمی و پیشبرد عدالت اجتماعی تاکید می کند. همانطور که نهادهای قانون گذار آموزش و پرورش چالش های جهانی شدن و تاثیرات فراملی را بررسی می کنند، رهبران آموزشی باید بتوانند روندهای جهانی را با پاسخگویی به زمینه های محلی متعادل کنند. با پرورش شیوه های رهبری چند فرهنگی، رهبران آموزشی می توانند محیط های یادگیری فراگیر را ایجاد کنند که در آن به تنوع ارزش داده می شود و کل جامعه مدرسه را توانمند می سازد. این بررسی بر نیاز مداوم به تحقیق و گفتگو برای پیشبرد سیستم های آموزشی عادلانه و اجتماعی در سطح ملی و فراملی تاکید می کند.

رهبری آموزشی یکی از مهمترین و چالش برانگیزترین موضوعات در حوزه آموزش و پرورش است. با توجه به نقش آن در بهبود کیفیت یادگیری و تدریس، رهبری آموزشی به عنوان یک عامل کلیدی در موفقیت سازمان های آموزشی محسوب می شود. رهبر آموزشی باید این قابلیت را داشته باشد که با ایجاد محیطی پویا و پشتیبانی کننده، انگیزه دانش آموزان را افزایش داده، عملکرد تحصیلی آنها را بهبود بخشیده و در نهایت کیفیت آموزش و یادگیری در کل مدرسه را ارتقا دهد. در این میان، نظریه عمل آرگریس و شون می تواند به درک بهتر رفتارها و تعاملات در سازمانها کمک کرده و بینش های جدیدی را برای رهبران آموزشی فراهم سازد. این تحقیق با هدف بررسی رهبری آموزشی از دریچه نظریه عمل آرگریس و شون و چگونگی کمک این نظریه به بهبود استراتژی ها و شیوه های رهبری انجام شده است. یافته های این مطالعه نشان می دهد که شناخت نظریه های عملی رهبران آموزشی و تلاش برای همسوسازی آنها با نظریه های اعلام شده، می تواند به بهبود مهارت های ارتباطی، افزایش انعطافپذیری و یادگیری مداوم در سازمانهای آموزشی منجر شود. همچنین با توجه به اینکه این نظریه بر اهمیت یادگیری دوگانه  و تغییر فرضیات بنیادین تاکید میکند. در رهبری آموزشی، این مفاهیم می توانند به مدیران و رهبران آموزشی کمک کنند تا به جای تمرکز بر علائم مشکلات، به ریشه های آنها بپردازند تا با شناخت عمیقتر خود و سازمان، راهکارهای موثرتری ارائه دهند و به ارتقای اثربخشی رهبری آموزشی دست یابند.