نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 28 (پاییز و زمستان 1403)

اریسمانی یکی از گونه های بادرودی است که در روستای اریسمان در نزدیکی بادرود در شمال شرقی اصفهان صحبت می شود. این گونه همانند دیگر زبان های مرکزی ایران ساخت ارگتیو را به صورت مطابقه فعلی دارد، اما برخلاف بیشتر زبان های مرکزی، شناسه ای را که با مفعول مطابقت کند همیشه به کار می برد. اریسمانی همچنین نظام حالت را به شکل محدود در ضمیرهای شخصی حفظ کرده است. هدف این مقاله بررسی امکان وجود ارگتیو حالت نمایی در این گونه است، همچنین به بررسی چگونگی مطابقه فعلی در ساخت ارگتیو می پردازد و ساخت نحوی ضمیر واژه بستی که در نقش عامل فعل گذشته گذرا در ساخت ارگتیو کاربرد دارد بررسی می کند. یافته های این مقاله نشان می دهد اریسمانی با وجود داشتن نظام حالت در ضمیر، ارگتیو حالت نمایی ندارد و در مورد مطابقه فعلی، در فعل های گذشته گذرا شناسه ای که فعل می گیرد از جهت شخص، شمار و جنس با مفعول جمله مطابقت می کند.

مقاله حاضر به بررسی وام گیری نظام صرفی فارسی از سوی زبان اویغوری می پردازد. برای این منظور ده وند اشتقاقی زایای زبان فارسی انتخاب شدند و واژه های مشتق از آن ها در زبان اویغوری استخراج شد. با استفاده از معیار گاردانی (2018) در تمییز وام گیری صرفی از وام گیری واژگانی، واژه های استخراج شده در چهار مقوله دسته بندی شدند. مقوله های اول و دوم شامل واژه هایی هستند که در هر دو زبان وجود دارند و لذا حاصل وام گیری واژگانی در نظر گرفته می شود. مقوله سوم شامل واژه هایی می شود که با این که پایه هایشان فارسی است اما واژه مشتق جزو واژگان فارسی نیست. واژه های مقوله چهارم پایه های غیرفارسی دارند. طبق معیار به کار رفته، واژه هایی متعلق به دو مقوله سوم و چهارم نشان از وام گیری صرفی دارند. با تحلیل داده ها مشخص می شود که وام گیری صرفی از نوع اشتقاقی از زبان فارسی در اویغوری بسیار رایج است، به طوری که از ده وند مورد بررسی همه در تولید واژه هایی با پایه های فارسی نقش دارند. در این میان دو پسوند «-گر» و «-دان» با افزوده شدن به پایه های اویغوری قوی ترین شواهد را به دست می دهند.

زبان شناسی شناختی استعاره و مجاز را شالوده تفکر بشری می داند، بنابراین این سازوکار های شناختی علاوه بر کلام، در وجه های غیرکلامی نیز بازنمایی می شوند. نشانه شناسی شناختی، به بررسی نحوه بازنمایی این سازوکار ها در وجوه مختلف و نحوه اثرگذاری آن ها در معناسازی می پردازد. هدف پژوهش حاضر مطالعه نوع و فراوانی مجازهای مفهومی به کار رفته در سینما به عنوان یک رسانه چندوجهی است. بدین منظور از نظریه مجاز مفهومی، بسط نظریه استعاره چندوجهی به مفهوم سازی های مجازی و همچنین طبقه بندی ردن و کوچش (1999) از انواع مجاز در مطالعه فیلم رقص در غبار استفاده شده است. نتایج نشان داد که در فیلم مورد نظر از انواع گسترده ای از مجازهای مفهومی استفاده شده است که برخی از آن ها در یک مدل شناختی آرمانی (م ش آ) خاص صرفا به صورت تک وجهی بازنمایی شده اند؛ از جمله مجاز قسمتی از یک صورت به جای کل صورت (م ش آ کاهش)، مجاز مکان به جای رویداد (م ش آ مکان) یا مجاز بیش ترین مقدار مقیاس به جای کل مقیاس (م ش آ مقیاس)؛ در حالی که بازنمایی بسیاری دیگر از انواع مجازها به صورت چندوجهی است.

مدارک و شواهد زبان فارسی از دو قرن اول و دوم هجری بسیار اندک است و آنچه باقی مانده برای ایران شناسان ارزش و اهمیت فراوانی دارد. یکی از نویسندگان قرن سوم که چند جمله فارسی را در آثار خود نقل کرده ابن ابی الدنیا (208 - 281ه.ق) است. جمله های فارسی در آثار ابن ابی الدنیا از قدیمی ترین مدارک و شواهد زبان فارسی نو (فارسی دری) است که به دست ما رسیده است و از منظر تاریخ زبان فارسی حائز اهمیت فراوان است. در پژوهش حاضر همه آثار چاپی ابن ابی الدنیا را به روش استقراء تام بررسی کرده ایم و پس از شناسایی و استخراج جمله های فارسی، به توصیف و تحلیل آنها پرداخته ایم. نتایج این پژوهش عبارتند از: 1. ابن ابی الدنیا در آثار خود که به زبان عربی تالیف کرده، چند جمله فارسی آورده است.2. جمله های فارسی آثار ابن ابی الدنیا از معدود مدارک و شواهد موجود فارسی نو و از قدیم ترین آنهاست و به این دلایل در پژوهش های مربوط به تاریخ زبان فارسی و ایران شناسی حائز اهمیت بسیار است. 3. وجود جمله های فارسی در آثار ابن ابی الدنیا نشان می دهد که در قرن های نخستین هجری، زبان فارسی نو در مناطقی از جنوب غربی ایران و عراق (اهواز و بصره و کوفه و بغداد) به شکل زبان گفتار رواج داشته است. 4. برای تدوین تاریخ زبان فارسی و بررسی همه جانبه این موضوع باید همه متون عربی که در سه قرن نخستین هجری تالیف شده اند از منظر کلمات و عبارات فارسی بررسی شوند تا آنگاه بر پایه شواهد بیشتر شاید بتوانیم به توصیف جامع تر و دقیق تر زبان فارسی دست یابیم.

هدف مقاله حاضر بررسی حروف اضافه مکانی «در»، «به»، «روی» و «زیر» در چارچوب زبان شناسی شناختی است. ماهیت این پژوهش تحلیلی و آماری است و نوع روش پیکره - بنیان است. در تحلیل این پژوهش تلاش می شود از یک پیکره زبانی حاصل از متون درسی فارسی، علوم، مطالعات اجتماعی و هدیه های آسمانی پایه های اول تا ششم استفاده شود و جملات شاهد حاوی حروف اضافه منتخب از این پیکره استخراج شده و از نظر معنایی برچسب گذاری گردد. در تحلیل داده ها از رویکرد پیش نمونه راش (1975) و چندمعنایی سامان مند تایلر و ایوانز (2003) در چارچوب معنی شناسی شناختی استفاده شده است. نتیجه حاصل از تحلیل انجام شده این است که معنی سرنمون حروف اضافه مکانی در کتاب های درسی (عام- دامنه (open domain)) الزاما با معنی غالب حرف اضافه در دروس مختلف (خاص- دامنه (domain specific)) یکسان نیست و ممکن است معنی پربسامد یک معنا در یک درس با معنای سرنمون یکسان نباشد. این یافته می تواند در فرایند آموزش محتوای درسی و توانایی های شناختی دانش آموزان و همچنین آموزش فارسی به غیرفارسی زبانان مورد توجه قرار گیرد.

ترجمه نوواژه ها یا همان واحدهای واژگانی جدید یا واحدهای واژگانی موجود که معنای جدیدی گرفته اند یکی از بزرگترین مشکلات مترجمین متون علمی است. ماهیت تازگی نوواژه ها مترجمین را در یافتن معادل مناسب دچار مشکل می کند.  مطالعه حاضر تلاش می نماید تا پرکاربردترین و متداول ترین نوع نوواژه ها و رایج ترین فرآیند مورد استفاده برای ترجمه این واژگان از انگلیسی به فارسی در متون پزشکی را بررسی نماید. به منظور تحقق اهداف این مطالعه، یک پیکره موازی از متون پایه پزشکی شامل سه کتاب منتشر شده طی سال های 2015 تا 2018 میلادی استفاده شد. پیکره موازی پژوهش شامل متون پزشکی پایه به انگلیسی و ترجمه مورد استفاده دانشجویان پزشکی به زبان فارسی می باشد. نمونه هایی از نوواژه ها در این پیکره مشخص شد و با معادل ه ای فارسی آن ها مقایسه گردید. نتایج این مطالعه نشان داد که نوواژه های رسمی (Formal neologism) رایج ترین نوع نوواژه ها در متون پزشکی بوده و نیز انتقال (transference) رایج ترین فرآیند در ترجمه نوواژه های متون مورد بررسی بوده است. همچنین تازگی نوواژه ها در ترجمه متون حفظ شده بود. نتایج نهایی به مشخص نمودن هنجارهای ترجمه در دهه مورد نظر و نیز روش مترجمین در ترجمه نوواژه ها کمک می نماید.

رویکردهای متفاوتی در مقوله بندی واژگان وجود دارد. در دیدگاه نقشی رده شناختی به زبان، مقوله واژه ها براساس نقشی که در جمله ایفا می کنند تعیین می شود و واژه ای نمی تواند ذاتا اسم، صفت و غیره باشد. هنگامی که یک شیء، شیء دیگری را توصیف می کند ممکن است شیء اول به عنوان یک نقطه ی اتصال برای شیئ دوم باشد و به شناسایی آن کمک کند که این رابطه نشان دهنده ی نقش اتصالی است. در سوی دیگر ممکن است توصیف کننده ی شئ فقط نوع آن را مشخص کند که این نقش را غیر اتصالی می نامند (کرافت، 2023) پژوهش حاضر نشان می دهد در فارسی ساخت های نشان دهنده ی تملک، روابط خویشاوندی، اعضای بدن و روابط فضایی- مکانی نشان دهنده ی نقش اتصالی و ساخت «اسم به اضافه ی پسوند آنه» نشان دهنده روابط غیر اتصالی یا مشخص کننده نوع است.

گسترش روز افزون تحصیلات دانشگاهی، ضرورت تدوین و استخراج فهرست های واژه های دانشگاهی را بیشتر نمایان کرد. مفهوم واژه های دانشگاهی، در زبان انگلیسی و توسط فهرست کلمات دانشگاهی (AWL) کاکسهد براساس معیارهای سه گانه بسامد، محدوده و وقوع تخصصی و سپس فهرست واژگان دانشگاهی (AVL) گاردنر و دیویس مطرح شد. این دو فهرست جایگاه واژه های دانشگاهی را در آموزش زبان دوم برجسته تر از قبل کردند. علی رغم اهمیت دانش واژگان دانشگاهی، خلاء پژوهش های تجربی دقیق برای استخراج و شناسایی واژگان دانشگاهی در زبان فارسی وجود دارد. رضوانی، گلتاش و زمانی، فهرستی 539 سرواژه ای از یک پیکره 927،008 واژه ای پیشنهاد کرده اند. پیکره آن ها شامل هفت کتاب و 112 مقاله از 28 مجله مختلف تشکیل شده است. در پژوهش حاضر پس از تجزیه وتحلیل پیکره دانشگاه فردوسی مشتمل بر بیش از 8 میلیون واژه از 1100 مقاله پژوهشی در پنج زیررشته (دامپزشکی، کشاورزی، علوم پایه، علوم انسانی و مهندسی) براساس معیارهای سه گانه بسامد، محدوده و وقوع تخصصی کاکسهد، واژه هایی که در هر پنج دسته، حداقل بسامد 100 دارند، استخراج گردید و در نهایت یک فهرست 587 خانواده واژه ای پیشنهاد شد. یک پیکره ی شاهد توسط محققین از 87 مقاله در زمینه آموزش زبان و ادبیات فارسی در چارچوب این مقاله ایجاد گردید. سپس میزان پوشش فهرست پیشنهادی این پژوهش با فهرست رضوانی در پیکره شاهد محاسبه و بررسی گردید که نتایج نشان داد فهرست پیشنهادی این پژوهش میزان پوشش بیشتری را بر روی این پیکره شاهد دارد.

استعاره های خلاقیتی به استعاره هایی گفته می شوند که به صورت بدیع و تازه برای کاربردی خاص تولید می شوند. این که چه عناصری در ساخت این گونه از استعاره ها فعالیت دارند سوالی است که در این پژوهش به آن پاسخ داده شده است. مطالعات نشان می دهد که برخی از جنبه های گفتمان از قبیل بافت زبانی، عناصر اصلی شرکت کننده در گفتمان، بافت فیزیکی، بافت اجتماعی و بافت فرهنگی می توانند نقش تاثیرگذاری را در تولید استعاره های غیرمتعارف ایفا کنند. در ادامه این پژوهش با استفاده از پیام های تبلیغاتی تلویزیون به مطالعه میزان تاثیر هر یک از عوامل استنتاج شده از زمینه بر تولید استعاره خلاق پرداخته است. نتایج به دست آمده نشان از آن دارد که در نخستین جایگاه عنصر اصلی تشکیل دهنده گفتمان قرار دارد که شامل گوینده، شنونده و موضوع گفتمان است. در این میان موضوع گفتمان، بافت زبانی و دیگر عوامل زمینه ای مطرح شده نیز به صورت منفرد و یا ترکیبی نقش تاثیرگذاری را در تولید استعاره های جدید ایفا می کنند.

خراسان جنوبی به دلیل دوری از مرکز و واقع بودن در حاشیه کویر دارای گویش های فارسی اصیلی است که برخی از ویژگی های فارسی میانه و دری آغازین را در خود حفظ نموده است. در پژوهش حاضر تنوعات صرف فعل در زمان های مختلف در گویش های مرزی خراسان جنوبی (بیرجندی، نهبندانی و قاینی) ارائه شده اند. محقق برای گردآوری داده ها از طریق مصاحبه و همچنین مشاهده مستقیم، اطلاعات مورد نیاز را استخراج و ثبت نموده است. تعداد گویشوران در هر کدام از گویش های مورد نظر 5 نفر گویشور بومی با میانگین سن 60 سال در دو گونه جنسیتی بوده است. به علاوه آثاری که به بررسی گویش های خراسان جنوبی پرداخته بودند نیز مورد بازبینی قرار گرفته اند. در مواردی، شم زبانی پژوهنده که گویشور بیرجندی است هم یاری گر او بوده است. نتایج پژوهش حاضر حاکی از تفاوت های قابل توجهی در صرف فعل در گویش های مرزی خراسان جنوبی با فارسی معیار در زمان های گذشته و آینده می باشد.