نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 84 (بهار 1403)

اصلاحات ارضی با هدف تعمیق حضور حکومت پهلوی در روستاها و ایجاد پایگاهی برای آن در جامعه روستایی طراحی و اجرا شد. اجرای این برنامه، صورت بندی اجتماعی روستاها را تغییر داد و نتایجی خلاف خواسته های طراحان و مجریان به بار آورد؛ از یک سو نارضایتی را در روستائیان افزایش داد و با جذب طبقه مالک روستایی در ساختار اداری و اقتصاد شهری، خلا قدرتی را در روستاها ایجاد کرد و از سوی دیگر روند مهاجرت از روستا به شهر را در دو قالب موقت (روزانه، هفتگی) و دائم افزایش داد. مهاجران دائم در شهرها، طبقه پرولتاریای شهری رابه وجود آوردند وبه دلیل بحران هویتی و فرهنگی که در نتیجه اجرای سیاست های مدرنیزاسیون بر آن ها عارض شده بود و احساس از خود بیگانگی ناشی از آن، بانهادهای مذهبی واسلام سیاسی که پاسخگوی چنین نیازی بود، مرتبط شدند. افزایش تحصیلات و آگاهی ملی، پیوند این دسته از مهاجران را با مبارزات انقلابی بیشتر کرد. مهاجران دائم و موقت در رفت و آمد به روستاها، درانتقال مبارزات انقلابی به روستاها نقش مهمی داشتند. آن ها علاوه بر شرکت دراعتراضات شهری، به ساماندهی بخشی از مبارزات انقلابی در روستاها پرداختند. هدف نوشتار حاضر، تبیین تاثیر اجرای برنامه اصلاحات ارضی بر ساختار اجتماعی و اقتصادی روستاها و پیوند یافتن جامعه روستایی با مبارزات انقلابی است. نویسنده این مقاله بر آن است که با بررسی اسناد آرشیوی و استفاده از دیگر منابع، الگویی بر ای فهم این موضوع به دست دهد که کدام قشرهای اجتماعی مبارزات انقلابی را به درون روستاها بردند؟

تاسیس ساواک (1335خ) از نظر زمانی اندکی مقدم برتاسیس احزاب ملیون و مردم و شکل گیری نظام دو حزبی (1336-1356خ) و انحلال آن سازمان (بهمن 1357) نیز پس از فروپاشی نظام تک حزبی (1353-1357خ) روی داد؛ بنابراین ساواک، در سراسر این دوره ناظری فعال بر امور احزاب بود .این سازمان، فعالیت های احزاب را رصد و کنترل میکرد .بررسی نقاط ضعف و شناخت آسیب های احزاب، برای ساواک وجوه کارکردی داشت و با امنیت کشور در ارتباط بود. ساواک، با کسب اطلاعات و تحلیل آن میتوانست نقاط ضعف و فساد احزاب را به عنوان عوامل تهدیدزای امنیت مملکت شناسایی و با ارائه راه کارهایی آنها را اصلاح کند، و با تجزیه و تحلیل موقعیت، به بهبود عملکرد احزاب وتقویت آن ها کمک کند. تحلیل ها، برآوردها وآینده نگری های ساواک، احتمالا به واسطه مقامات و مسئولین حکومتی بر سرنوشت و تاریخ نظام حزبی در این دوره موثر بوده است.
اسناد ساواک، گزارش فعالیت های احزاب این دوره را از منظر اطلاعاتی و امنیتی ارائه می کنند و برای پژوهش در تاریخ احزاب این دوره و فهم سیاست های حزبی طی سال های 1336 تا 1357 روایت هایی ارزشمند به شمار می روند. نوشتار پیش رو، بر بنیاد اسناد ساواک به بررسی آسیب شناسی احزاب چهارگانه پرداخته و کوشیده است با دسته بندی و بررسی محورهای مهم اخبار و تحلیل های موجود در اسناد، اهمیت آنها را تبیین کند.

رژیم پهلوی قبل از شکل گیری اسرائیل با صهیونیست ها در سرزمین های اشغالی فلسطین رابطه داشت. پس از اشغال فلسطین و اقدام سازمان ملل در به رسمیت شناختن رژیم اسرائیل (1949 م/1328 خ) حکومت پهلوی اسرائیل را به صورت دوفاکتور به رسمیت شناخت. از این پس دو رژیم تبادل سفیر داشتند؛ اما این روابط پنهانی بود و حکومت پهلوی به دلیل ترس از افکار عمومی ملت مسلمان ایران و کشورهای اسلامی منطقه جرات علنی کردن روابط را نداشت. در چنین وضعیتی، سفیر اسرائیل در ایران، در پوشش امور تجاری به فعالیت دیپلماتیک می پرداخت. اولین سفیر غیر رسمی اسرائیل در ایران، دکتر زوی دوریئل بود. او از سال 1335 فعالیت خود را در ایران آغاز کرد و بیش یک دهه در ایران حضور داشت. دفتر کار او در خیابان فردوسی قرار داشت و تعداد افراد حاضر در سفارت محدود بود؛ با این حال دوریئل بسیار فعال بود. ماموریت های اصلی دوریئل، فعال کردن محافل و کانون های صهیونیستی در ایران، مهاجرت یهودیان ایران و منطقه به سرزمین های اشغالی و تحکیم روابط سیاسی، اقتصادی، نظامی و اطلاعاتی دو رژیم بود. دوریئل پس از پایان ماموریت در ایران، جای خود را به همکار و شاگرد خود مئیر عزری سپرد. مقاله پیش رو با استفاده از منابع دست اول، به تبیین فعالیت های دوریئل در ایران پرداخته است.

سازمان مجاهدین خلق به عنوان یک گروه ماهیتا تروریستی، از بدو تاسیس تا کنون مرتکب جرائم متعددی از جمله قتل عمد، آدم ربایی، نسل کشی، هواپیماربایی و پولشویی شده است. رهیافت رهبران سازمان در قالب مبارزه قهرآمیز موجب شد مجاهدین با مباشرت در ترور دوازده هزار تن از شهروندان عادی و مشارکت در کشتار دویست هزار نفر در طول هشت سال جنگ تحمیلی، ایران را به بزرگترین قربانی تروریسم مبدل سازد. همچنین رفتارهای فرقه ای سازمان با اعضاء خود، به عنوان یکی از مهم ترین پدیده های اجتماعی معاصر، این گروه را از سایر دسته های مجرمانه تمایز می دهد. مطالعات نشان می دهد تروریسم و فرقه گرایی به عنوان دو متغیر اصلی در نظام مفهومی مجاهدین، ملازمه ای منطقی با یکدیگر دارند.

نیروهای انقلابی برای تبلیغ و توسعه گفتمان اسلام سیاسی در عصر پهلوی از ابزارهای مختلف نظیر نشریات دینی بهره می گرفتند و به دلیل فشارهای رژیم پهلوی برای سرکوب و سانسور نشریات حوزوی و سیاسی، روحانیت انقلابی به چاپ و توزیع نشریات مخفی روی آورد. نشریه انتقام دومین نشریه مخفی طلاب حوزه علمه قم بود که بعد از تعطیلی نشریه بعثت انتشار یافت. این نشریه دارای مواضع انتقادی بود و ادبیات آن، سیاسی و درباره مسائل روز جامعه ایران و جهان بود. این نشریه با وجود نشر شمارگان اندک و توزیع هشت شماره آن در شهرهای مختلف ایران، تاثیر زیادی بر روحانیت انقلابی و فعالیت سیاسی داشت. آیت الله مصباح یزدی، مدیریت اصلی نشریه را برعهده داشت و اغلب کارهای مربوط به تهیه مطالب انتقادی و توزیع نشریه در تهران و قم را انجام می داد. مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای- اسنادی و روش توصیفی، وجوه فعالیت و مبارزات فکری و سیاسی نشریه مخفی انتقام (1344-1343) را بررسی کند. مفروض مقاله آن است که نشریه انتقام در دو سطح فکری - فرهنگی و سیاسی به مبارزه با انحرافات عصر پهلوی پرداخت و با طرح ریزی مباحث اساسی گفتمان سیاسی اسلام و تبیین اندیشه حکومت اسلامی به تقویت مبانی سیاسی نیروهای مخالف رژیم پهلوی پرداخت و بسترهای رشد فکری انقلابیون در زمینه نظام سیاسی اسلامی و گفتمان سازی نظام دینی به عنوان جایگزین نظام شاهنشاهی و استبدادی را فراهم آورد.

قیام 15 خرداد 1342 نقطه عطفی در تاریخ مبارزات مردم علیه رژیم طاغوت و آغاز نهضت اسلامی مردم ایران بود. دستگیری امام خمینی برای علما و مردم قابل تحمل نبود؛ لذا به روش های مختلف اعتراض خود را نشان دادند. محورهای اصلی این اعتراضات در بیشتر شهرها به صورت برگزاری تجمع اعتراض آمیز در مساجد و سخنرانی انتقادی وعاظ و علما، علیه اقدامات نظام حاکم و برپایی تظاهرات، هجوم به برخی مراکز مانند مشروب فروشی ها، سینماها، مراکز اقتصادی بهائیان، بانک ها، ارسال اعلامیه های اعتراض آمیز برای مقامات مسئول و یا برای مراجع جهت ابراز همدردی درباره دستگیری علما، تعطیلی بازار و مواردی مانند آن را شامل می شد. قیام 15 خرداد حرکتی فراگیر بود که در شهرهایی چون قم، تهران، ورامین، مشهد، شیراز و... انجام گرفت. در این مقاله با استناد به متون منتشر شده، زمینه ها، روند و رویدادهای قیام 15 خرداد و مبارزات مردمی در شهر ری، تبیین شده است.