مجله کتاب قیم
پیاپی 31 (پاییز و زمستان 1403)

در قرآن کریم از سنت های مختلفی در حوزه های متعددی سخن به میان آمده است. نظر به این که سنت های مطرح شده در قرآن کریم، فراوان بوده، در پژوهش حاضر، تلاش بر آن است که به بررسی  تحلیلی تحولات تاریخی آراء نواندیشان معاصر پیرامون مفهوم یکی از این سنت ها با عنوان «سنت تدافع»  که در دو آیه از قرآن کریم با تعبیر صریح «و لو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض» بدان اشاره شده، پرداخته شود و رابطه میان گفتمان حاکم و تحولات واقع شده در تفسیر عبارت مذکور روشن گردد.

نظر به این که در پژوهش حاضر، تحلیل محتوا نقش مهم و محوری را ایفا می نماید، روش تحقیق منتخب در این نوشتار، یکی از انواع تحلیل محتوا به نام تحلیل گفتمان است که در آن به زمینه تولید متن و خواننده متن و به طور طبیعی به خالق متن، توجه اساسی دارد. 

سیری پیرامون تفسیر مفسران، حاکی از آن است که اگرچه در طول تاریخ، آراء متنوع و در مواردی، شاذ نسبت به عبارت شریفه ارائه شده است؛ اما خوانش مشترکی که در تمام سده ها از عبارت مذکور مطرح شده، خوانشی با محوریت جنگ، برخورد و درگیری با دشمنان است که بیان این مفهوم، با توجه به قرارگرفتن عبارت شریفه در سیاق آیات جنگی، امری طبیعی به نظر می رسد. با این حال، در عصر حاضر، برخی نواندیشان مسلمان تلاش نموده اند، تلازم مفهومی تدافع را با موضوع برخورد و درگیری کم رنگ نموده که آن ها را با توجه به دیدگاه هایشان می توان به دو گروه تقسیم کرد. گروه اول، دلالت داشتن تدافع را بر مفهوم جنگ و درگیری به طور کلی نفی نموده و در مقابل، آن را بیانگر دفع از طریق گفتگو و محاجه و نیز، رقابت و مسابقه با دشمنان می دانند؛ اما گروه دوم، در عین اثبات این مفاهیم جدید (گفتگو، رقابت و...)، یکی از اقسام تدافع را همان تدافعی می دانند که از طریق جنگ و درگیری با دشمنان محقق می گردد.

نتایج پژوهش بیانگر این است که شکل گیری گفتمان «گفتگوی تمدن ها» در تقابل با گفتمان «برخورد تمدن ها» در دوران معاصر، سبب شده است تا مفهوم عبارت شریفه از دلالت داشتن بر موضوعی نظامی سیاسی، طی سده های مختلف، بیش تر به موضوعی فرهنگی سیاسی، در آراء نواندیشان معاصر تغییر جهت دهد.

قرآن کریم کتاب هدایت است و شرط بهره مندی از آن، فهم صحیح مراد خداوند است. فهم آیات نیز به ابزار و قرائنی نیازمند است که یکی از آن ها، شناخت زمان و مکان نزول آیات است. با توجه به اهمیت شناخت زمان و مکان نزول در فهم مراد الهی از آیات، این مقاله بر آن است  که نقش این شناخت را در تفسیر قرآن بیان کند.

این مقاله به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است. برای شناخت زمان و مکان نزول آیات  از دو روش استفاده شد: الف) روش های درون متنی که با تحلیل محتوای آیات و سیاق آن ها، بخشی از فضای نزول آیات، زمان و مکان، مکی یا مدنی بودن آیات مشخص گردید.  ب) روش های برون متنی که همان استفاده از کتب تاریخی، سیره و  اسباب النزول در جهت دست یابی به زمان و مکان نزول آیات است..

شناخت زمان و مکان نزول آیات، مفسر را در موارد ذیل کمک می کند:مفسر را از مراد استعمالی الفاظ و عبارات قرآنی، منصرف کرده و به مراد جدی الهی رهنمون می گردد؛ 2. شناسایی بسیاری از روایات نادرست در سبب نزول آیات و اسرائیلیات؛ 3. کشف اهداف و اغراض اصلی سوره ها؛ 4. شناخت سبب نزول یا مصداق آیه؛ 5. سیر تدریجی نزول احکام الهی و به عبارتی، سیر تربیت اسلامی در صدر اسلام؛ 6. شناخت آیات ناسخ و منسوخ؛ 7. رفع تعارض بدوی از ظاهر برخی از آیات و 8. شناخت مرجع ضمیر در آیات.

از نتایج تحقیق حاضر می توان موارد زیر را برشمرد:  1. توجه صرف به گفته لغت شناسان برای کشف معنای واژه های قرآن ، بدون توجه به زمان و مکان نزول آیات صحیح نیست. 2. برای شناخت سبب نزول و مصادیق آیات، نمی توان صرفا به کتب روایی یا تفسیری مراجعه کرد. 3. یکی از راه های شناخت سیر تدریجی تربیت اسلامی توجه به زمان و مکان نزول آیات است. 4. پدیده نسخ در آیات قرآن کریم نشانگر ارتباط موضوع نزول قرآن با دو عنصر زمان و مکان است. 5. تبیین زمان و مکان نزول آیات، ادعای تعارض ظاهری  برخی از آیات با بعض دیگر را ابطال می کند.

محمد آرکون دیدگاه های خاصی پیرامون قرآن کریم دارد. وی روش ها و متدولوژی غربی را بدون کمترین منع و تغییری به کار می برد و دایره استفاده از آنها را تا خود قرآن امتداد می بخشد. همین دیدگاه در فهم وی از اعجاز بازتاب یافته و در نتیجه، دیدگاه دانشمندان اسلامی پیرامون بحث اعجاز قرآن را ضعیف می داند. این جستار بر آن است تا به نقد مبانی و پیش فرض های آرکون در این موضوع بپردازد.

این مقاله به روش تحلیلی - انتقادی انجام گرفته و مبانی و پیش فرض های آرکون را در چهار محور مجازی بودن آیات قرآن، تاریخ مندی میراث اسلامی، اسطوره انگاری قرآن و تطبیق خصوصیات کتاب مقدس بر قرآن کریم، مورد بررسی و ارزیابی قرار می دهد و همچنین به نقد روش شناسی و نظریات او در فهم اعجاز می پردازد.

یافته های پژوهش در موضوع نقد آرای محمد آرکون درباره اعجاز قرآن را می توان چنین بیان نمود:
برخی از نومعتزله، در استدلال خود از مغالطه تعمیم جهت نتیجه گیری استفاده کرده اند و توصیف تجسمی خداوند را به دیگر عناصر توصیفی در قرآن تعمیم داده و تمام آنها را نمادین تلقی می کنند؛ درحالی که این نوع نتیجه گیری از اساس باطل است و نزد جامعه علمی مقبول نیست. 2.خاستگاه اندیشه اسلامی با منشا علوم انسانی غربی متفاوت است؛ لذا بهره مندی از علوم انسانی غربی جهت ابتکار و نوآوری، کاری به غایت بی نتیجه و عبث است. 3.نتیجه ای که در استفاده از علوم انسانی غربی به خصوص تاریخ مندی حاصل می شود، در تعارض با اهداف و پروژه آرکون است.

از نتایج تحقیق حاضر می توان موارد ذیل را برشمرد: 1. برخلاف عقیده آرکون، مجازبودن بخشی از واژگان قرآن کریم به معنای مجازبودن کل آن نیست؛ بنابراین، نمی توان این اصل و قاعده را به کل آیات قرآن تعمیم بخشید. 2. قرائت تاریخ مند قرآن با خیال انگیزی و غیرحقیقی بودن وحی برابر می شود؛ ولی این نتیجه موجب نقض غرض نزول قرآن و نقض اهداف محمد آرکون در موضوع و پروژه خویش است. 3. نسبت دادن اسطوره به قرآن پدیده جدیدی نیست که صرفا از سوی متجددان اسلامی مطرح شده باشد؛ بلکه مشرکان و معاندان صدر اسلام نیز همین نسبت را به قرآن می دادند که البته قرآن با قدرت تمام در مقابل اسطوره پنداری قرآن موضع گرفته و این نسبت را مردود می داند.  4. قرآن کریم با کتاب مقدس تفاوت های اساسی دارد و خود قرآن نیز مقایسه کردن این کتاب آسمانی را با کتب پیشینیان تایید نمی کند. 5. موضوع اعجاز قرآن از صدر اسلام مطرح بوده و در قرآن کریم نیز ضمن آیات موسوم به آیات تحدی به این موضوع تصریح شده است.

در آیه 52 سوره یوسف آمده است: Pذلک لیعلم انی لم اخنه بالغیب و ان الله لا یهدی کید الخائنین *...‏O.  بین مفسران در تعیین گوینده این آیه و ضمیر فاعلی «لیعلم» اتفاق نظر وجود ندارد. برخی گوینده آیه را یوسف(ع) و مرجع ضمیر فاعلی آن را عزیز مصر معرفی می کنند. در مقابل عده ای دیگر، گوینده آن را همسر عزیز و مرجع ضمیر فاعلی آن را یوسف(ع) یا عزیز مصر می دانند. فهم دقیق آیات قرآن کریم ضرورت بررسی این دو دیدگاه را اثبات می کند. این پژوهش به تبیین گوینده این آیه و ضمیر فاعلی در فعل «لیعلم» می پردازد.

این پژوهش به روش تحلیلی انتقادی انجام شده است. بررسی دو دیدگاه مورد اشاره بر اساس تفاسیر مختلف و مقالات متعدد نشان می دهد هر دوی آنها دچار دو ضعف جدی هستند.

بررسی شواهد موجود در سوره یوسف چند نکته را به خوبی اثبات می کند:الف: هدف از گفتن جمله ﴿ذلک لیعلم انی لم اخنه...﴾ نمی تواند اطلاع رسانی عدم خیانت همسر عزیز یا عدم خیانت یوسف، به عزیز مصر یا پادشاه باشد؛ زیرا اولا: همسر عزیز مصر نسبت به این مطالب کاملا آگاه بود؛ ثانیا: با وجود عادی بودن روابط نامشروع بین زنان متاهل درباری، آگاه سازی عزیز مصر یا پادشاه فایده چندانی نداشت. از طرف دیگر با توجه به تشکیل جلسه بازجویی زنان توسط پادشاه امکان کتمان واقعیت برای همسر عزیز از بین رفت. با توجه به این دو نکته، انتساب آیه مذکور به همسر عزیز امکان ندارد.ب: غالب محققان با توجه به فضای داستان مصداق خیانت در فقره «ذلک لیعلم...» را «خیانت جنسی» دانسته اند، اما با توجه به قرائن دیگری «خیانت در امور حکومتی» مصداق آن خیانت است.ج: یوسف(ع) در زمان تعبیر خواب پادشاه در جایی زندانی شده بود که متهمان جرایم حکومتی هم زندانی می شدند. ازهمین رو، به احتمال زیاد قبل از تشکیل جلسه بازجویی زنان، پادشاه تصویری در حد یک متهم جرایم حکومتی از حضرت یوسف(ع) داشت. بر همین اساس با انتساب آیه مورد بحث به یوسف(ع) و بازگرداندن ضمیر فاعلی به پادشاه اولا: آن حضرت اطلاعاتی به پادشاه داده که از آنها بی خبر بوده است؛ ثانیا: در این اطلاع رسانی، فوایدی از قبیل فراهم شدن زمینه برای پذیرش مناصب حکومتی برای یوسف(ع) پدید آمد.

با استفاده از شواهد مختلف، می توان ضمن معرفی یوسف(ع) به عنوان گوینده آیه محل بحث و بازگرداندن ضمیر فاعلی آیه به پادشاه، آیه مورد بحث را به این شکل معنا کرد: «آن [پیشنهاد برای برگزاری جلسه بازجویی زنان] برای این بود که (پادشاه) بداند من به او پنهانی [در امور حکومتی] خیانتی نکرده ام [که به خاطر آن زندانی شوم؛ بلکه زندانی شدن من حاصل یک حیله زنانه بوده است]».

در مقام فهم قصه قرآنی اصحاب کهف، گاه وجوه مختلف رخ می نماید و فهمنده قرآن برای انتخاب وجه واحد، محتاج شواهد یاریگر است. در این راستا، پیشینه مسیحی قصه «خفتگان غار» می تواند در خدمت فهم حکایت قرآن درآید.

روش تحقیق در این مقاله، مقایسه متن قرآن با یک متن پیشا قرآنی و مسیحی است. هنگام مراجعه به منابع پیشا قرآنی برای فهم قرآن، با این سوال مواجه می شویم که مبنای این مراجعه چیست و چرا باید چنین ارجاعی پذیرفته شود؟ در پاسخ، می توان گفت: از دیدگاه مومنان به قرآن، گوینده قرآن همان گوینده تورات، مزامیر و انجیل است، زیرا همه این کتاب ها توسط خداوند بر پیامبرانش نازل شده اند. 

پیشینه مسیحی قصه اصحاب کهف موید آن است که در حکایت قرآن، «الرقیم» به معنای «نوشته حک شده بر لوح» است. تعبیر «ازکی طعاما» بر «طعام قربانی ناشده برای خدایان باطل» دلالت می کند. فعل «لیعلموا» به مردمان شهر اصحاب کهف باز می گردد. اختلاف کنندگان در شمار اصحاب کهف، مسیحیان بودند و مطابق مفهوم مخالف «رجما بالغیب»، ساکنان غار، هفت تن بوده اند. بررسی این مواضع پنجگانه، از نقش آفرینی پیشینه مسیحی قصه «خفتگان غار» در فهم آیات قرآن پرده بر می دارد. از سوی دیگر، گاه قرینه حاصل از پیشینه مسیحی قصه با ظواهر قرآنی همخوانی ندارد، چنانکه تعیین مصداق «قیام» و «تنازع» در دو تعبیر «إذ قاموا» و «إذ یتنازعون»، دو نمونه از این موضوع است..

در فهم داستان قرآنی اصحاب کهف، گاه وجوه مختلف پدیدار می شود و مفسر قرآن برای انتخاب وجه واحد، به شواهد تقویت کننده نیاز دارد. در این راستا، پیشینه مسیحی داستان اصحاب کهف می تواند به فهم روایت قرآنی مدد رساند. با این حال، مفسر قرآن برای بهره مندی از زمینه های تاریخی، باید در کنار همخوانی ها، به ناهمخوانی ها نیز توجه کند. برای مثال، یکی از تفاوت ها در این موضوع، آن است که قرآن در داستان اصحاب کهف به پادشاه اشاره نمی کند، ولی در پیشینه مسیحی، پادشاه نقشی محوری دارد، زیرا مکه پادشاه نداشت و نیازی به تاکید بر نقش پادشاه در روایت قرآنی نبود.  از سوی دیگر، پیامبر اسلام در دوره مکی با قوم مشرک خود مواجه بود. قرآن در داستان اصحاب کهف، نقش قوم مشرک را برجسته می کند تا به مشرکان قریش اشاره کند. بنابراین، فهمنده قرآن برای بهره گیری از پیشینه تاریخی در فهم قصه قرآنی «خفتگان غار»، نیازمند آن است که به نحو همزمان به همخوانی ها و ناهمخوانی ها و به پیوست ها و گسست ها توجه کند.

بنابر آیه تطهیر خداوند اراده کرده است اهل بیت(ع) همواره از هرگونه رجس و پلیدی دور و همیشه پاک و پاکیزه باشند؛ اما این آیه در پاره ای از برگردان ها به گونه ای ترجمه شده است که گویا دو فعل مضارع «لیذهب» و «یطهرکم» شامل گذشته نمی شود و اهل بیت تنها از زمان نزول آیه، متعلق اراده خداوند قرار گرفته اند. مشکل دیگر اینکه برخی «لیذهب» را به معنای «رفع» ترجمه کرده اند و نه «دفع». در جستار حاضر تلاش شده است است ضمن نقد برخی از ترجمه های موجود، بهترین گزینه برای برگردان صحیح آن پیشنهاد شود.

در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی آمیخته با نقد، پس از تبیین مبانی نظری باور شیعه به عصمت حداکثری اهل بیت، ابعاد مختلف ادبی و تفسیری آیه تطهیر، به ویژه زمان فعل مضارع و دیدگاه مفسران و مترجمان درباره معنای «لیذهب» بررسی می شود و بر اساس آن، ترجمه های فارسی شیعی این آیه مورد ارزیابی و نقد قرار می گیرند.

ترجمه درست و کامل آیه تطهیر باید: اولا، مفید استقلال ذیل آیه از صدر آن باشد، ثانیا، «یرید» را تشریعی نداند، ثالثا، «لیذهب» و «لیطهرکم» را دفعی معنا کند و نه رفعی.

ترجمه پیشنهادی آیه تطهیر بر اساس این پژوهش چنین است: «خداوند اراده کرده است که همواره هرگونه آلودگی را فقط از شما اهل بیت (پنج تن آل عبا) دور نگه داشته و شما را به صورت کامل پاک و پاکیزه نگه دارد.»

یکی از مسائل مهم اندیشمندان مسلمان در عصر جدید، غنی نمودن دانش های اسلامی در پرتو دانش های نوینی مانند دانش معناشناسی شناختی است که به رابطه بین ساختار مفهومی و مفهوم سازی می پردازد. هدف از پژوهش حاضر، درک عمیق و جامع از مفهوم سوگند در قرآن کریم با استفاده از روش معناشناسی شناختی است.

 این نوشتار که نتیجه یک پژوهش است، از نظر هدف کاربردی است و از جهت سطح تحلیل، برخوردار از ماهیتی توصیفی استنباطی بوده و از جهت روش، به روش مطالعات کتابخانه ای متکی است.

مقوله قدرتی دارای سه نوع انسداد، تغییر مسیر و حذف مانع است. نوع اول: در مسیر حرکت سدی ایجاد شده که نتوان از آن گذشت و حرکت قطع شود. نوع دوم: سد وجود دارد؛ ولی فرد به مسیر ادامه می دهد. نوع سوم: انسان سد را از مسیر حرکت بردارد و به حرکت ادامه دهد.

نتیجه حاصل از تحقیق این شد که 56 درصد آیات سوگند، دارای طرح واره قدرتی است که بیشترین فراوانی را نسبت به طرح واره حرکتی و حجمی دارد و نشان دهنده این است که سوگندهای قرآن، نیروهایی برای هدایت انسان هستند و تصویرسازی مقوله قدرتی در مفهوم سازی سوگندهای قرآن کریم ملموس تر است.

داستان پرفراز و نشیب حضرت موسی(ع) و بنی اسرائیل از وجوه گوناگون مورد تامل است. بخشی از داستان در ارتباط با گلاویز شدن موسی(ع) با هارون(ع) است که به تعبیر مشهور مفسران، موسی(ع) هارون را سخت مورد عتاب قرار داد. مفسران معتقدند، این پرسش خشم آلود موسی از هارون، با خشونت و گرفتن ریش و سر هارون(ع) همراه شده است. پژوهش حاضر این دیدگاه را نقد می کند و تفسیر دقیق تری ارائه می دهد.

 روش پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی و استفاده از تفسیر قرآن به قرآن است. بدیهی است، جهت تضعیف یا تحکیم هر  تفسیری از قرآن، وثیق ترین سند و مرجع، کتاب خداست. این نوشتار پیرامون برخورد حضرت موسی(ع) با هارون(ع) تفسیری متفاوت از تفسیر مشهور تقدیم کرده است.

یافته های این پژوهش عبارتند از:  بررسی آیات مربوط به برخورد موسی(ع) با هارون(ع)، ما را مصر می سازد تا پیوسته و به عنوان یک سیره و رفتار همیشگی در هنگام تفسیر آیات مربوط به انبیاء الهی به ویژه، انبیای بنی اسرائیل از تورات غافل نباشیم؛ زیرا نفوذ و رهیافت فرهنگ توراتی در روایات اسلامی و ذهنیت مسلمانان غیر قابل انکار است. این ذهنیت و سلطه توراتی سبب شده تا مفسران از تدقیق در فهم برخی از آیات جامع بازمانده و با اتکاء بدان پیش فرض ها، به توجیهات و برشمردن دلایل و چرایی ها برآیند.باید به سنت شکنی های قرآن توجه و اهتمام جدی داشت. یعنی اگر در آیه ای ما شاهد آن بودیم که خداوند از روشی ویژه در تبیین موضوعی استفاده نموده، آن موضع برایمان مهم جلوه کند. در داستان موسی(ع) و سامری، برخلاف سنت دیرینه ی قرآن که در قصص از بیان جزئیات دوری می کند، یکباره با شرح جزئیات و پرداختن به جوانب متعدد، قصه را دنبال می نماید و هدف آن است که اتهامات وارده بر موسی(ع) و هارون(ع) از سوی بنی اسرائیل را رد نماید.

از بررسی آیات پیرامون برخورد حضرت موسی(ع) با حضرت هارون(ع) نتایج زیر حاصل شد: حضرت موسی(ع) در هنگام برخورد با هارون(ع) هرگز متعرض جسم ایشان نشد و با این کار زمینه توهین و تحقیر خود و هارون(ع) را فراهم نکرد؛ بلکه سر هارون(ع) را به نزدیک خود کشاند و با احترام و به آهستگی از او درباره ماجرای گوساله پرستی بنی اسرائیل پرسش کرد و حضرت هارون(ع) نیز، پاسخ داد. 2.در تمام داستان های انبیای بنی اسرائیل، ردپای اسرائیلیات مبنی بر وهن انبیاء بزرگ مشاهده می شود، در این داستان نیز، روایات اسرائیلیات وجود دارد و این امر ما را بر دقت بیشتر در ارائه برداشت ها و تفاسیر آیات قرآن وا می دارد.

بررسی روش شناختی جایگاه اخبار آحاد در تفسیر اجتماعی قرآن، با توجه به ظرفیت های اصول فقه به عنوان دانشی که به حجت در فقه می پردازد.

 اجتهادی با رویکرد تجویزی و شیوه گردآوری اسنادی.

تبیین انواع روایات از حیث اطمینان بخشی؛ سنخ های مختلف مباحث اجتماعی که در تفسیر اجتماعی قرآن نیازمند استنطاق از قرآن هستیم؛ معانی مختلف حجیت و اعتبار.

در مباحث توصیفی در مبانی پارادایمی، سطح نظریه و سطح مفاهیم غیر فقهی و مصادیق موضوعات غیر فقهی، نیازمند حجیت معرفت‎شناختی هستیم و اگرچه خبر واحد در فهم این گزاره ها مفید است؛ اما نمی توان رویکرد تعبدی بدان داشت؛ بلکه بایستی معرفت حاصل از خبر واحد را با معرفت حاصل از دیگر منابع معرفتی مقایسه کرد و منبعی را که واقع نمایی بیشتر دارد، مقدم شمرد. در مباحث تجویزی نیز، در گزاره های فقهی نیازمند حجیت اصولی هستیم. بنابراین، ظن حاصل از خبر واحدی در تفسیر گزاره های فقهی قرآنی، بر ظن حاصل از منابعی مثل عقل و تجربه بشری که ظن خاص نیستند، مقدم اند و نمی توان با استبعادات عقلی، اخبار آحاد را کنار گذارد؛ ولی در گزاره های تجویزی دیگر، یعنی گزاره های اخلاقی و کاربردی، نیازمند حجیت معرفت‎شناختی بوده و خبر واحد، در کنار دیگر منابع معرفتی از مزیت خاصی برخوردار نیست.

یکی از شبهات مهم پیرامون حقانیت قرآن کریم، ادعای اقتباس آن از کتب مقدس پیشین، به ویژه عهدین است. این شبهه تلاش دارد اعتبار وحیانی قرآن را زیر سوال ببرد و آن را متاثر از متون یهودی و مسیحی معرفی کند. قرآن کریم برای رد این ادعا دو استدلال اساسی ارائه می دهد: نخست، تاکید بر زبان عربی مبین که ویژگی های منحصر به فردی دارد و امکان اقتباس را از نظر ساختاری و محتوایی نفی می کند؛ دوم، دعوت به مطالعه تطبیقی میان متون قرآن و عهدین که تفاوت های بنیادین آنها را آشکار می سازد. پژوهش حاضر با هدف بررسی این تفاوت ها، به مقایسه دو بخش مشابه از قرآن و تورات می پردازد تا امکان اقتباس را از نظر علمی بررسی کند.

این مطالعه به روش مقایسه ای تحلیلی انجام شده و بر اساس مطالعه تطبیقی میان سوره حج از قرآن کریم و کتاب حجی از تورات صورت گرفته است. این مقایسه در دو سطح آوایی و معنایی انجام شده و ویژگی های زبان شناختی و مفهومی دو متن مورد بررسی قرار گرفته است.

نتایج این پژوهش نشان می دهد که امکان اقتباس قرآن کریم از عهدین به دو دلیل اساسی غیرممکن است. نخست، از نظر وضوح صوتی، زبان عربی دارای ویژگی های خاصی همچون تنوع حروف، تمایز آوایی و هماهنگی صوتی است که باعث وضوح و رسایی آن می شود، ولی زبان عبری از چنین ویژگی هایی برخوردار نیست و برخی اصوات و ترکیبات آن دارای ابهام یا عدم تمایز کافی است. دوم، از نظر وضوح معنایی، آموزه های قرآن کریم به دلیل انطباق با فطرت انسانی، عقلانیت و عدالت محوری، معانی روشنی دارند و برای هر انسان اندیشمند قابل فهم هستند، درحالی که تورات در بسیاری از بخش های خود دارای عباراتی مبهم، پیچیده و گاه موهوم است. از جمله این موارد، تاکید بر برتری نژادی بنی اسرائیل و ارائه تصویری انسانی از خداوند است که با اصول توحیدی و عدالت محور قرآن در تضاد است.

بررسی مقایسه ای قرآن و عهدین نشان می دهد که قرآن نه تنها از تورات اقتباس نکرده، بلکه از نظر زبان، محتوا و روش ارائه مفاهیم، دارای استقلال و ویژگی های منحصر به فردی است. تفاوت های آشکار میان این دو متن، بویژه در سطح آوایی و معنایی، ادعای اقتباس را بی اعتبار می سازد و بر وحیانی بودن قرآن تاکید دارد.

فرهنگ عمومی به عنوان پذیره های جمعی شیوع یافته، مهمترین سطح زندگی فرهنگی محسوب می شود. دلیل این ادعا، گستردگی و جامعیت و تنوع ابعاد زندگی در تاریخ و جغرافیاهای مختلف است. با در نظر گرفتن مفهومی عام و عینی از این مهم، قرآن در دو بافت مکی و مدنی توصیف گر فرهنگ به معنای مجموعه باورها، ارزش ها و رفتارهای پذیرفته شده در فضای جاهلیت و فرهنگ هدایت نبوی و مبین وجوه تفاوت آن هاست؛ زیرا تغییر و تحول جامعه و گذار آن از وضعیت جاهلیت به وضعیت مطلوب و هدایت محور، همواره دغدغه نظام تربیتی و فرهنگ حاکم بر قرآن بوده است. پژوهش حاضر در صدد است با هدف احصاء دلالت های فرهنگی در سور مکی و مدنی، به تبیین فرهنگ عمومی در قرآن کریم بپردازد.

 نظر به هدف و رویکرد نوشتار حاضر، روش منتخب در این پژوهش، روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر رویکرد استنطاقی شهید صدر بوده است.

قرآن همواره می تواند زمینه فرهنگ سازی در میان اقوام مختلف عرب یا غیر عرب را داشته باشد؛ زیرا قرآن کریم مجموعه ای از کنش ها و واکنش های مثبت یا منفی اقوام مختلف در مورد باورها، ارزش ها و هنجارها و یا سنت ها را در خود جمع کرده و به تایید یا رد آن ها پرداخته است. فرهنگ عمومی در قرآن، نوعی فرهنگ دینی است که مجموعه ای از باورها، ارزش ها، هنجارها، سنت ها، آداب و رسوم و سبکهای زندگی اقوام مختلف را معرفی کرده است؛ ولی هر کدام از آن ها که مورد تایید دین مبین اسلام بوده است، پذیرفته و بقیه را رد کرده است.

لازمه فهم فرهنگ حاکم و مطرح در آموزه های قرآنی، تقسیم آیات به دو بخش مجزای مکی و مدنی است که در دو بعد شناختی فکری و رفتاری قابل تبیین و بررسی است.

برخی از روایات، صرفا از شنونده می خواهد تا بدون توجه به گوینده، در گفتار تامل کرده و آن را ارزیابی کند و درصدد بیان این مطلب هستند که سخن حکیمانه را باید همه حتی از منافقان، مشرکان و کافران گرفت و به شرک و ایمان گوینده آن بی توجه بود. هدف این پژوهش، فهم صحیح از حدیث فوق الذکر و مقایسه محتوایی آن با آیه نبا است.
‏

روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی و سطح تحلیل، تحلیل محتوا با رویکرد قواعد فقه الحدیثی و ابزار گردآوری اطلاعات، فیش برداری کتابخانه ای -استنادی است. پس از آنکه اطلاعات در مقام توصیف گزارش شد، در مرحله دوم، به تبیین واقعیت توصیف شده پرداخته می شود. جهت کاربست روش تحلیل متناظر با قواعد فقه الحدیث به بررسی سندی و دلالی روایت پرداخته می شود که این گام شامل بازیابی متن کامل حدیث، بررسی سندی حدیث، مفهوم شناسی واژگان کلیدی حدیث، تبیین و تقریر دلالت روایت، تشکیل خانواده حدیث، توجه به روایات مخالف شامل روایات دال بر ضرورت توجه به گوینده، توجه توامان به گوینده و گفتار و در نهایت به بررسی دلالت آیه نبا پرداخته شده و به مقایسه محتوایی روایت با آیه نبا پرداخته می شود.

برای روایت «انظر إلی ما قال و لا تنظر إلی من قال» در کتب حدیثی سندی ذکر نشده و تنها می توان از حیث مشهوربودن و توجه به احادیث هم خانواده، به آن پایبند بود. حدیث فوق الذکر ناظر به فضای مباحث حکمی است. از نظر معرفتی، رابطه منطقی بین درستی گفتار و شخصیت گوینده نمی توان برقرار کرد و محتوای اینگونه سخنان را باید فارغ از شخصیت گوینده و با توجه به معیارهایی چون عقل و وحی بررسی کرد.
بررسی دلالی حدیث و آیه نبا نشان می دهد روایت مورد بررسی با آیه نبا در تعارض با یکدیگر نبوده و یکدیگر را نفی نمی کنند. این دو به انحاء مختلف سخن می پردازند و جمع بین آیه و روایت، تمامی اشکال سخن را در بر می گیرد. اگر بپذیریم که آیه به تحقیق درباره خبر دستور می دهد و مسئله اصلی، اعتماد به خود خبر است، در این حالت نیز، روایت با آیه تعارضی ندارد و در حقیقت، قرینه ای برای پذیرش برخی سخنان پیش رو قرار می دهد.

در روایت «انظر إلی ما قال و لا تنظر إلی من قال»، برخی شرایط برای پذیرش سخنان حکمی که موضوع آیه نبا است، بیان شده است؛ توضیح اینکه اگر سخنی از فردی مشرک یا منافق گفته شد و شرایط لازم را دارا بود، می توان آن را پذیرفت. این روایت قرینه ای برای پذیرش برخی سخنان پیش رو قرار می دهد. اگر هم نبا را به معنی اخبار مربوط به اجتماع در نظر گرفته شود که سبب نزول دال بر آن است، باید گفت در مسائل سیاسی و اعتقادی علاوه بر گفتار باید بر گوینده هم توجه کرد و روایت و آیه نبا در صدد بیان دو موضوع مختلف هستند. در نهایت می توان گفت: مفهوم صحیح حدیث، مخالف با آن چیزی است که نزد ما مشهور شده و تنها ناظر به مباحث حکمی است و روایت مورد بررسی با آیه نبا در تعارض با یکدیگر نیست.

این پژوهش با هدف بررسی مولفه های معنایی واژگان مرتبط با حوزه مفهومی خواب در نهج البلاغه انجام شده است. هدف اصلی، تحلیل معناشناختی واژگانی است که در بیان مفهوم خواب در کلام امام علی(ع) به کار رفته اند و شناسایی تفاوت های ظریف معنایی بین این واژگان.

 این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از تحلیل مولفه های معنایی انجام شده است. پژوهشگران با بررسی واژگان مرتبط با خواب در نهج البلاغه، مولفه های معنایی هر واژه را استخراج کرده و تفاوت های معنایی آن ها را تحلیل نموده اند. همچنین، از منابع لغوی و تفسیری برای درک بهتر مفاهیم استفاده شده است.

در نهج البلاغه، خواب به دو دسته ممدوح (خواب جسمانی) و مذموم (خواب غفلت) تقسیم می شود. خواب جسمانی برای تجدید قوا ضروری است، اما خواب غفلت به عنوان بی خبری و دوری از حق مذمت شده است. واژگان مرتبط با خواب در نهج البلاغه شامل «نوم»، «سنه»، «سبات»، «مضمضه»، «غرار»، «اضطجاع»، «رقاد»، «غفله»، «سکره»، «هجعه»، «حلم» و تعبیر «ملکتنی عینی» هستند که هر کدام مولفه های معنایی خاص خود را دارند. واژگان متقابل خواب، مانند «تهجد»، «ارق»، «رامق»، «یقظه»، «سهود» و «سهر»، به معنای بیداری و هوشیاری هستند و در تقابل با مفهوم خواب قرار می گیرند. مولفه های معنایی واژگان خواب شامل سستی بدن، استراحت، غفلت، بی اختیاری، اضطراب و تشویش است، ولی مولفه های معنایی واژگان بیداری شامل هوشیاری، حرکت، تشخیص و احتیاط است.

این پژوهش نشان داد که امام علی(ع) در نهج البلاغه از واژگان متنوعی برای بیان مفهوم خواب و بیداری استفاده کرده است که هر کدام دارای مولفه های معنایی خاصی هستند. این تفاوت های ظریف معنایی، بیانگر عمق و دقت کلام آن حضرت در انتقال مفاهیم است. خواب جسمانی به عنوان یک نیاز طبیعی مورد تایید قرار گرفته، اما خواب غفلت به عنوان عامل دوری از حق و سقوط انسان مذمت شده است. از سوی دیگر، بیداری و هوشیاری به عنوان عوامل مهم در زندگی معنوی و اجتماعی مورد تاکید قرار گرفته اند. این تحقیق به درک بهتر مفاهیم خواب و بیداری در نهج البلاغه کمک می کند و نشان می دهد که چگونه این مفاهیم در جهت هدایت انسان به سوی زندگی متعالی به کار رفته اند.

از آن جا که رشد هدف متعالی حیات انسان است، دستیابی به الگوی اسلامی آن از اهداف خاص جوامع و علوم انسانی - اسلامی است. بررسی مفهوم واژه رشد  و مشتقات آن در نیایش های صحیفه سجادیه خود بخشی از رهیابی به الگوی اسلامی رشد و تعالی انسان است، ازاین رو، هدف این مقاله پی بردن به مولفه های معنای واژه رشد در این کتاب است.

در این تحقیق از روش توصیف، تجزیه و تحلیل معنایی واژه رشد و مشتقات آن، به کمک فیش های تهیه شده از متن فرازهای دعایی و شروح آنها و نیز شیوه دستیابی به رابطه معناداری واژه ها در فقره دعایی از طریق ملازم، مترادف و جانشینی در دستور زبان عربی استفاده شده است.

در این پژوهش ارتباط معنایی واژه رشد و مشتقات آن به صورت زیر مشخص شده است: الف- شاخص های فردی شامل: 1- ارتباط انگیزه صحیح و قوی با واژه رشد 2- ارتباط پیروی از راهنما با واژه رشد 3- ارتباط تکیه بر قدرت الهی با واژه رشد 4- ارتباط گزینش طریقت  برحق با واژه رشد 5- ارتباط هدایت با واژه رشد که به تفصیل و به ارتباط موارد راهبری به راه حق و توکل به خدا و اعتراف به نادانی و اطاعت خداوند اشاره شده است. 
ب- شاخص های اجتماعی شامل: 1- ارتباط رهبران الهی با واژه رشد 2- ارتباط آگاه کردن جاهل به احکام  با واژه رشد.

تحلیل و بررسی ها نشان می دهد که مفهوم واژه «رشد» و مشتقات آن با توجه به شبکه معنایی در ساختار نیایش های امام سجاد(ع)، همان مفهوم واژه هدایت را تداعی می کند و هم ارز  با آن است. چنین برداشتی به نظر می رسد، بی تاثیر از ملازم و جانشین های آن در ساختار کلام امام(ع) نباشد و هدایت یکی از مصادیق رشد محسوب می گردد. طبق ساختار دعایی صحیفه سجادیه، نیت صحیح و قوی، شرح قلب سلیم برای دریافت اهداف دین، راهنمایان کاردان، حرکت در جاده خیر و صلاح به تبعیت از هادیان الهی، هدایت و راهنمایی خداوند، پذیرش ولایت رهبران الهی، همه اجزاء یک طرح کلی خواهند بود که رشد و هدایت انسان را تامین می کنند.

به رغم تاکید روایات طبی بر شام خوردن و نهی از ترک آن ، برخی پزشکان بر این باور بودند که خوردن شام پیامدهای ناگواری چون ایجاد بیماری های چشمی ، دردهای گوش ، خارش بدن ، قولنج و مشکلات عصبی را در پی دارد. اعتبارسنجی روایت منقول از امام صادق (ع) با مضمون «اصل خراب البدن ترک العشاء» (ریشه خرابی بدن، ترک شام خوردن است) از منظر سند، محتوا و تطبیق آن با یافته های علمی و پزشکی روز، هدف از این پژوهش است، به این امید که ضمن تبیین اهمیت شام خوردن، باورهای نادرست در این زمینه اصلاح شده و راهکارهایی مبتنی بر آموزه های دینی و دانش پزشکی برای تغذیه سالم ارائه گردد.

 این تحقیق، به روش تطبیقی-تحلیلی بوده و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای انجام شده است؛ بدین ترتیب که ابتدا سند روایت مورد بررسی دقیق قرار گرفته و اعتبار راویان آن سنجیده شده است، سپس محتوای حدیث با معیارهای قرآنی، احادیث معتبر و یافته های پزشکی در حوزه تغذیه مقایسه شده و میزان انطباق یا تعارض آن با هر یک از این منابع ارزیابی گردیده است.

یافته های این پژوهش نشان می دهد که سند حدیث مذکور معتبر بوده و راویان آن همگی از وثاقت برخوردارند؛ همچنین، محتوای این روایت با آموزه های قرآنی و سایر احادیث معتبر که بر اهمیت تغذیه و لزوم پرهیز از گرسنگی به ویژه در وعده شام تاکید دارند، همخوانی دارد. افزون بر این، یافته های پزشکی نیز نشان می دهند که ترک شام می تواند منجر به بروز اختلالات متابولیک، ضعف سیستم ایمنی و افزایش خطر ابتلا به بیماری های گوناگون شود. و نیز اصلاح باورهای نادرست در مورد شام نخوردن و تاکید بر اینکه همان طور که زیاده روی در شام خوردن مضر است، پرهیز از آن نیز می تواند زیان آور باشد.

روایت امام صادق(ع) دارای سندی صحیح و محتوایی هم خوان با آموزه های دینی و یافته های پزشکی است. خوردن شام به عنوان بخشی از یک رژیم غذایی سالم و متعادل، می تواند به حفظ سلامت بدن کمک کند. توصیه می شود از پرخوری و دیرخوری شبانه پرهیز و به اصول تغذیه سالم توجه شود.

ماجرای لغزش حضرت آدم(ع) در بهشت و توبه ایشان در آیه 37 سوره بقره آمده است. در این آیه، تلقین کلماتی به حضرت آدم(ع) مطرح شده است؛ اما درباره چگونگی توبه حضرت آدم(ع) و چیستی آن کلمات، اختلاف نظر وجود دارد. طبق احادیث واردشده، مشهور علمای اسلامی این کلمات را توسل به پیامبر اکرم(ص) دانسته اند؛ اما سلفیان با رد این نظریه، به شبهات سندی و دلالی بر احادیث مذکور، پرداخته اند. این مقاله در پی بررسی دلالی و سندی این روایات و نیز بررسی دیدگاه سلفیان در این باره است.

 این مقاله با روش توصیفی تحلیلی تلاش دارد تا مهمترین شبهات وهابیان بر روایات توسل حضرت آدم(ع)، به ویژه، روایت موجود در «مستدرک» حاکم را پاسخ دهد و این هدف را در خلال دو مبحث دنبال می کند. بخش نخست، به این پرسش پاسخ می دهد که توسل حضرت آدم(ع) از منظر مذاهب اسلامی چه جایگاهی دارد. بخش دوم، به بررسی شبهات سلفیان در مورد حدیث توسل حضرت آدم(ع) می پردازد.

در مصادر روایی و تفسیری فریقین روایات دال بر توسل حضرت آدم(ع) به پیامبر اکرم(ص) با الفاظ گوناگون و در کتاب های مهمی چون «مستدرک» حاکم نیشابوری نقل شده است. با توجه به شهرت و اعتبار بالایی که احادیث مذکور دارد، صحت مضمون آنها قابل تایید است و شبهاتی که وهابیان بر اعتبار آنها وارد کرده اند، بی اساس یا حداقل قابل توجیه علمی است. بنابراین، اولا: توسل به ذات و به حق پیامبر اکرم(ص) جایز است، ثانیا: این جواز توسل شامل کسانی که به حسب ظاهر قبل از ایشان زندگی کرده اند، نیز می شود. ازاین رو، به طریق اولی شامل زمان حیات ایشان و بعد از آن نیز می شود.

با توجه به شهرت و اعتبار بالای احادیث توسل حضرت آدم (ع) به پیامبر اکرم (ص)، صحت آنها قابل تایید است و در منابع معتبر و مهم فریقین با اسناد و الفاظ متفاوت نقل شده و علاوه بر حاکم نیشابوری  دیگر علما نیز صحت آن را تایید کرده اند. نقدهای سندی وهابیان بر این روایات مبنی بر جعلی بودن روایت و ضعف برخی راویان پذیرفته نیست؛ زیرا این حدیث دارای اسناد معتبر دیگری نیز هست. اگرچه برخی از احادیث توسل صحیح بوده و برخی دیگر، حسن و ضعیف است؛ ولی مجموع آن ها بیانگر هم افزایی محتوا و فراوانی آن است و این فراوانی احادیث به لحاظ کمی، مناقشه در سند را ساقط می کند، بلکه این احادیث متواتر است. شبهات متنی وهابیان در جهت اثبات تعارض قصه توسل حضرت آدم(ع) با کتاب و سنت مردود است.

این پژوهش با هدف تحلیل روایت موسوم به «مباهته» از الکافی کلینی انجام شده است که به دستور مقابله با اهل بدعت و شبهه افکنان از طریق روش هایی مانند «بهتان» اشاره دارد. مسئله محوری، بررسی جواز اخلاقی-فقهی بهتان در مواجهه با بدعت گذاران است. هدف نهایی، تبیین دلایل صدور این حکم، شناخت دقیق ماهیت اهل بدعت و تعیین دامنه کاربست این روش ها در راستای حفظ دین و جلوگیری از فساد است.

 این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای انجام شده است. مراحل تحقیق شامل موارد زیر است: بررسی سندی: ارزیابی راویان حدیث و اعتبارسنجی نقل های متفاوت. مفهوم شناسی: تحلیل لغوی «بهتان»، «سب» و «وقیعه». تشکیل خانواده حدیثی: گردآوری و بررسی احادیث مرتبط برای درک بار معنایی این واژه در متون روایی. تحلیل سیاقی: توجه به هم نشینی «بهتان» با «سب» و «وقیعه».  بررسی جایگاه اهل بدعت: تحلیل مولفه های چهارگانه شرک، هوای نفس، افترا به خدا و گمراهی در تعریف بدعت گذاران.

اعتبار سندی: سند روایت با راویان ثقه، صحیح ارزیابی شد. تعابیر جایگزین مانند «ناهبوهم» فاقد اعتبار هستند. معنای بهتان: برخلاف دیدگاه برخی پژوهشگران، «بهتان» در این روایت به معنای تهمت آگاهانه برای بی اعتبارسازی اهل بدعت است، نه صرفا تحیرآفرینی. ماهیت اهل بدعت: بدعت گذاران با ایجاد قرائت های انحرافی، مروج شرک در تشریع و عامل نابودی دین هستند. حکم اولی و ثانوی: بهتان به عنوان یک راهبرد دفاعی در شرایط خاص و با تشخیص عالمان دینی تجویز می شود. این حکم ممکن است در صورت ایجاد مفسده (مانند مظلوم نمایی بدعت گذاران) مشمول احکام ثانوی شود.

روایت مباهته با سند معتبر و دلالت صریح، بهتان را روشی مشروع در مقابله با اهل بدعت معرفی می کند، مشروط بر آنکه با هدف حفظ جامعه دینی و طرد اجتماعی آنان انجام شود. 
حدود بهتان: این روش تنها در مورد کسانی جایز است که با تحریف دین، خطری جدی برای ایمان جامعه ایجاد کنند و تشخیص مصداق آن بر عهده عالمان دین است.
نقد دیدگاه های پیشین: برداشت های مبتنی بر «تحیرآفرینی» یا «تضعیف حدیث» به دلیل بی توجهی به قرائن درون متنی و جایگاه خطرناک اهل بدعت، نادرست ارزیابی شدند. 
جمع بندی نهایی: مقابله با اهل بدعت از طریق بهتان، نه تنها نقض اصول اخلاقی نیست، بلکه در چهارچوب مصلحت دینی و برای جلوگیری از انحراف گسترده جامعه تجویز شده است.