نشریه طبیعت ایران
سال نهم شماره 6 (پیاپی 49، بهمن و اسفند 1403)

فعالیت انسان ها روی زمین براساس بهره برداری از منابع طبیعی شروع شده است. اکنون بخش منابع طبیعی یکی از بخش های مهم اقتصادی و اجتماعی در کشورهاست که درمورد منابع طبیعی جنگلی به شکل فعالیت های حفاظت، احیا، توسعه و بهره برداری جنگل ها در چهارچوب یک سند مدون و مصوب برنامه ای با عنوان «طرح جنگل داری» مدیریت می شود.بررسی موضوعات مطرح چند دهه گذشته در فعالیت جنگل داری کشور نشان می دهد، تقریبا در هر دهه یک موضوع اصلی اعم از موضوع سیاست جنگل داری یا موضوع فنی مربوط به جنگل در مدیریت جنگل های کشور مطرح بوده است. این وضعیت نشان دهنده تغییر و انطباق نظام مدیریت جنگل ها برای حل مسائل جنگل داری است که به صورت تغییرات سیاستی، فنی یا تشکیلاتی در دوره های گذشته در مدیریت جنگل داری ایجاد شده است. در بین این تغییر سیاست ها، فنون و تشکیلات، چهارچوب اجرایی‏ محوری در مدیریت جنگل ها به نام «طرح جنگل داری» نیز دچار تغییر شده است تا طی زمان، سیاست ها و روش های جدید اجرا شود. تغییر در طرح های جنگل داری نه تنها در ایران، بلکه از زمان تعریف طرح جنگل داری در سایر کشورها نیز روی داده است.

پیدایش گیاهان مهاجم در بوم نظام ها تهدیدی جدی برای تنوع زیستی است. امروزه یکی از نگرانی های اصلی جهان کاهش گونه-های گیاهی و جانوری بومی به دلیل پیدایش گیاهان مهاجم غیربومی است. این گیاهان با تاثیر بر منابع طبیعی، اکولوژی و اقتصاد، چالش های زیادی ایجاد می کنند. کشاورزی مدرن، حذف مرزهای جغرافیایی زیستی، حمل و نقل، گردشگری و افزایش تجارت جهانی، باعث گسترش گیاهان مهاجم شده است و مهاجرت فرامرزی گونه های گیاهی غیربومی را افزایش داده است. گونه های گیاهی مهاجم دارای تاثیرات گسترده ای از قبیل کاهش تنوع گیاهی و سلامت خاک، تغییر متغیرهای آب و هوایی، تاثیر بر سلامت انسان و حیوانات، اختلال در زادآوری گونه های درختی، تغییر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک، تغییر ترکیب و ساختار مجموعه گیاهان بومی، تاثیر بر مجموعه های میکروبی، اختلال در چرخه آب، تاثیر بر کیفیت هوا و اختلال در گرده افشانی گیاهان و محصولات بومی می باشند. از اینرو برای مدیریت گونه های مهاجم غیربومی، باید سیاست هایی در کشور نهادینه شود تا از کاهش تنوع زیستی و تخریب بوم نظام جلوگیری شود. ارزیابی تغییرات در پراکنش و فراوانی نسبی گونه های مهاجم در طول زمان، گامی مهم در مدیریت این مشکل است. این اقدامات می تواند به حفظ سلامت انسان و محیط زیست کمک کند.

هوش مصنوعی را به عنوان «ظرفیت رایانه ها یا سایر ماشین ها برای نشان دادن رفتار هوشمند» تعریف می کند. این بدان معناست که به نظر می رسد سیستم های هوش مصنوعی مانند انسان ها فکر می کنند، یاد می گیرند و عمل می کنند و در برخی موارد فراتر از توانایی های انسان ها هستند. هوش مصنوعی جدید نیست و می تواند تاریخچه آن را به توسعه رایانه ها پس از جنگ جهانی دوم در کنفرانس دارتموث در سال 1956نسبت داد. در این یادداشت با کاربردهایی که در حوزه میریت و شناخت جنگلها و همچنین در زیست فناوری منابع طبیعی با تکیه بر کاربردهای کنونی و آتی هوش مصنوعی مورد بحث قرار گرفته است. هوش مصنوعی (AI) در حال حاضر به طور گسترده در بیوتکنولوژی برای حل مشکلات مختلف استفاده می شود. به عنوان مثال، کشف و سنجش ایمنی دارو، ژنومیکس عملکردی و ساختاری، پروتئومیکس، متابولومیک، فارماکولوژی، فارماکوژنتیک، و فارماکوژنومیک و بسیاری دیگر از این موارد است. جنگل یک منبع مهم برای بشریت بوده و جنگل های طبیعی از ارزش اکولوژیکی بسیار بالایی برخوردارند. به دلیل رشد آهسته، جنگل قادر پاسخگوی تقاضای فعلی نبوده برای میدیت بهتر نیاز به استفاده از قابلیت های هوش مصنوعی ضروری به نظر می رسد.

برای پایش آفات و بیماری های رویشگاه های جنگلی زاگرس در استان همدان، رویشگاه های گیان و زرین باغ در شهرستان نهاوند، به عنوان معرف رویشگاه های بلوط (Quercus bantii Lindl.) در نظر گرفته شد. در این رابطه، به طور فصلی و بر‏اساس نوع و میزان آلودگی به آفات و عوامل بیماری زا، طی سال های 1401-1399 نمونه برداری انجام شد. بررسی ها نشان داد، گونه های سوسک سرخرطومی بذرخوار بلوط (Curculio glandium) و پروانه بذرخوار بلوط (Cydia fagiglandana)، مهم‎ترین آفات کلیدی در رویشگاه‎های بلوط استان هستند. سایر آفات از قبیل پروانه جوانه خوار بلوط (Tortrix viridana)، زنبورهای گالزای Andricus pseudocecconii، Aphelonyx persica، Pseudoneuroterus saliens، Neuroterus lanuginosus ، Dryocosmus israeli، Chilaspis nitida، پشه گالزا Dryomyia circinans و کنه گالزا Aceria mackiei و بیماری زغالی درختان بلوط (Biscogniauxia mediterranea) در درجه اهمیت کم قرار دارند. بنابراین، لزوم پایش مستمر این گونه ها محسوس است. بر مبنای بررسی ها، بیشترین تخریب و آسیب وارد‏شده به رویشگاه‎ها، توسط انسان و نبود مدیریت پایدار عرصه هاست.

کهور آمریکایی (Prosopis juliflora (sw) DC)، به خشکی، شوری خاک و شرایط نامساعد محیطی بسیار مقاوم است. این گونه، به دلیل مزایای مختلف ازجمله تحمل پذیری محیطی و تولید علوفه از غلاف، به طور گسترده در کشورهای مختلف نظیر هند، آفریقا و ایران کشت شده است. برای تعیین پراکنش کهور آمریکایی، بازدیدهای میدانی انجام و پس از ثبت نقاط UTM، محدوده‎ها روی تصاویرGoogle Earth  به شکل پلی گون پیاده شد. علاوه‏بر‏این، سطح پراکنش آن، از طریق بررسی سوابق موجود و تطبیق میدانی مشخص شد. نتایج نشان داد، کهور آمریکایی در شهرستان دوگنبدان (گچساران)‎ به صورت جنگل‏کاری (متراکم) و غیرمتراکم در حاشیه بزرگراه ها و جاده ها، پارک های جنگلی، فضای سبز و به صورت پراکنده در مزارع پراکنش دارد. به طوری‏ که از سطح 275 هکتاری پوشش این گونه، 273 هکتار از طریق جنگل‏کاری و دو هکتار به صورت خودرو (طبیعی) است. همچنین بیش از 80درصد توزیع پراکنش این گونه در محدوده ارتفاعی 460 تا 660 متر از سطح دریا واقع شده است. با توجه به حضور این گونه در مناطق گرمسیری استان و رغبت جوامع محلی نسبت به گسترش آن، بررسی همه جانبه شرایط موفقیت در رشد، بقاء و تولیدمثل، تاثیر بر سایر گونه های بومی اکوسیستم و سطح آب های زیرزمینی، برای مدیریت رویشگاه های فعلی و تصمیم به کاربرد و گسترش آن در جنگل‏کاری ها و توسعه فضای سبز پیشنهاد شد.

دریاچه مهارلو در فاصله 10 کیلومتری جنوب شرقی شیراز قرار گرفته است. وسعت این دریاچه به طور متوسط، 25000 هکتار و آب این دریاچه بسیار شور است. این دریاچه از زیستگاه های طبیعی منحصر به فرد استان فارس و کشور است که به‏دلیل آب و هوای معتدل و وجود جاذبه های طبیعی به عنوان یک مکان گردشگری برای مردم ارزش بالایی دارد. این دریاچه به دلیل وجود انواع خاصی از جلبک در آن، به دریاچه صورتی معروف شده است. شرایط زیستگاهی ویژه در این دریاچه سبب شده است تا باوجود قرارگیری در دسته دریاچه های غیردائمی، به عنوان یکی از مناطق مهم زیستگاه های پرندگان در کشور معرفی شود. مهارلو، مامن حضور 65 گونه پرنده مهاجر، 12 گونه ماهی، دو گونه دوزیست، سه گونه خزنده، دو گونه پلانکتون جانوری، یک گونه فیتوپلانکتون و دو گونه باکتری هالوفیت در کنار 41 گونه گیاهی در دریاچه است. تبخیر و تعرق بالا به ویژه در تابستان، همچنین، کاهش بارش ها و خشک سالی در چند سال اخیر سبب شده است تا سطح آب دریاچه کاهش یابد و غلظت مواد نمکی و سایر آلاینده ها در درون آن به حداکثر برسد. هدف از این پژوهش، معرفی اهمیت دریاچه مهارلو و شناساندن این دریاچه مهم به مردم، جامعه علمی و مدیران اجرایی کشور است.

چه سیاست هایی را باید به صورت راهبردی در سازگاری با تغییر اقلیم انجام داد؟ اگرچه دیر است ولی هر وقت ماهی را از آب بگیریم، معلوم نیست تازه باشد.تغییر اقلیم موضوعی است که باید با توجه، دقت و حوصله به آن، فکر و برای آن برنامه ریزی کرد. اقدامی عالمانه و بر مبنای تحقیق و دانش به دست آمده جهانی و سازگار شده ملی و محلی! اثرهای منفی تغییر اقلیم به ویژه در رابطه با منابع آب و حفاظت از منابع طبیعی تجدید شونده و محیط زیست ممکن است مهلک باشند و در خیلی از موارد غیر قابل جبران!مفهوم سازگاری با تغییرات اقلیمی پیش آمده، موضوع مهمی است که به نحوی با موضوع کاهش انتشار در هم تنیده است. بنابراین، در تدوین استراتژی های سازگاری و کاهش انتشار باید به این نکته توجه کرد.

دکتر مصطفی سعیدفر، در طلوع اولین روز بهار در سال 1335، در اصفهان، شهر هنر و فرهنگ، دیده به جهان گشود. دوران کودکی او پر از خاطرات تلخ و شیرین در کنار خانواده ای صمیمی و سخت کوش و همراه با تلاش در راه تحصیل و کسب تجربه بود. پس از پایان دوران دبیرستان، عشق به طبیعت او را به خطه سرسبز شمال کشاند و در دانشگاه مازندران، در رشته کشاورزی عمومی مشغول به تحصیل شد. این دوره که هم‏زمان با جو پرتلاطم و انقلابی حاکم بر دانشگاه بود، موجب نشد که از هدف اصلی خود دست بکشد و باوجود وقفه ای چندماهه، توانست در اسفند 1358 فارغ التحصیل شود. روزگار پرالتهاب، او را از جوانی به میدان های سخت کشاند. از تیرماه 1359 تا خرداد 1361، در گیر‏و‏دار جنگ تحمیلی در ردای سربازی، در منطقه عملیاتی آبادان، در مقابل متجاوزان به این مرزوبوم ایستاد و پس از بازگشت در رشته کشاورزی مشغول به کار شد. فعالیت در مزارع کشاورزی بنیاد مستضعفان، همکاری با اساتید برجسته دانشگاه و تولیدکنندگان بزرگ و درنهایت استخدام در وزارت کشاورزی، تجربیاتی ارزشمند را نصیبش کرد که چراغ راه او در مسیر تعالی علمی آینده بود. در اسفندماه 1373، مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته «مرتع‏داری» از دانشگاه تهران گرفت، عنوان پژوهش او «بررسی امکان ارائه مدل های آماری به منظور برآورد تولید در برخی از گونه های مرتعی در استان اصفهان» بود که به راهنمایی استاد ارجمند آقای دکتر محمدرضا مقدم انجام شد، در آبان ماه 1384، با دکترای «مرتع‏داری» از همان دانشگاه فارغ‏التحصیل شد، عنوان پژوهش او در این مقطع «ارائه روش مناسب تعیین وضعیت مرتع در مراتع نیمه استپی، استان اصفهان» بود که توانست با راهنمایی اساتید ارجمند آقای دکتر محمدرضا مقدم و دکتر مهدی بصیری از آن دفاع کند و بر بلندای قله دانش بایستد.

خلر الموتی با نام علمی Lathyrus alamutensis گیاهی چند‏ساله متعلق به خانواده پروانه‏آساست. این گیاه انحصاری ایران است و فقط در بخش کوچکی از ارتفاعات الموت روستای هنیز به سیاهلان در شمال شرق قزوین به تعداد محدود و در محدوده ارتفاعی 2200 تا 2900 متر از سطح دریا مشاهده می‏شود. جایگاه حفاظتی این گونه در قالب طرح تعیین جایگاه حفاظتی گیاهان و اکوسیستم‏های ایران، براساس شیوه‏نامه اتحادیه بین‏المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) و با استفاده از سه معیار میزان حضور، سطح تحت اشغال و اندازه جمعیت تعیین شد. بررسی نتایج این تحقیق‏ها نشان داد، طبق معیارهای طبقه بندی (IUCN)، گونه Lathyrus alamutensis، «در بحران انقراض» (Critically Endangered/CR) قرار دارد. تغییرات اقلیمی، خشک‏سالی های پی‏در‏پی، دخالت انسان در رویشگاه، تغییر کاربری رویشگاه‏های طبیعی و چرای بی‏رویه از تهدیدهای جدی این گونه است. حفاظت از این گونه در رویشگاه و خارج از رویشگاه اصلی ضروری است. برای حفاظت در رویشگاه اصلی، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور باید برنامه حفاظتی شامل کنترل ورود دام به منطقه و قرق رویشگاه آن را در دستور کار قرار دهد. برای حفاظت در خارج از رویشگاه اصلی، حفاظت از بذر این گیاه در بانک ژن منابع طبیعی کشور و کاشت و تکثیرآن در باغ گیاه‏شناسی ملی ایران ضروری است.

پژوهش جدید، برای اولین بار ژن‏هایی را شناسایی کرد که به رشد گیاهان در شرایط تنش‏زا کمک می‏کنند، این کشف جدید می‏تواند در ادامه به تولید محصولات غذایی پایدارتر در مواجهه با تغییرات آب‏و‏هوایی جهانی منجر شود. این مطالعه که توسط دانشگاه آنگلیای شرقی (UEA) رهبری می‏شود، ژن‏هایی را شناسایی کرد که گیاهان را قادر می‏سازد تا یک مولکول ضد‏تنش جدید به نام دی‏متیل‏سولفونیوپروپیونات یا DMSP بسازند. براساس نتایج، بیشتر گیاهان می‏توانند DMSP را بسازند، اما تولید مقادیر بیشتر از DMSP، به گیاهان اجازه می‏دهد تا در شرایط تنش‏زایی همچون شوری و خشکی نیز رشد کنند. چنین رویکردی در خاک‏های فقیر از نیتروژن و برای بهبود بهره‏وری در کشاورزی بسیار مفید است.

پژوهشگران ژاپنی و فرانسوی دو الگوی حرکتی را در درختان شناسایی کردند که به آنها برای حفظ بقا در برابر بادهای شدید و جلوگیری از خسارت کمک می کند.مطالعات اخیر روی درختان سدر ژاپنی (Cryptomeria japonica) نشان می دهد، درختان با تغییر راه و جابه جایی بین دو الگوی حرکتی در سرعت های مختلف باد، سبب پراکندگی انرژی باد می شوند. این یافته ها می تواند به بهبود مدیریت جنگل ها برای به حداقل رساندن خسارت های ناشی از توفان ها کمک کند.

چگونه جوامع مختلف آفریقایی تلاش کرده اند تا تخریب محیط زیست را معکوس کنند؟در مناطق روستایی آفریقا، جایی که معیشت و زندگی مردم به طور مستقیم به زمین گره خورده است، تخریب محیط‏زیست تهدیدی حیاتی هم برای اکوسیستم ها و هم برای رفاه مردم به شمار می رود.یک پژوهش جدید که توسط پژوهشگران دانشگاه استنفورد و مرکز تحقیقات کشاورزی فرانسه برای توسعه بین المللی (CIRAD: French Agricultural Research Centre for International Development)  انجام شده است، چگونگی تلاش جوامع مختلف آفریقایی را برای معکوس‏کردن روند تخریب محیط‏زیست تحلیل می کند. نتایج این پژوهش، که در 30 اکتبر 2024 در Sustainability Science منتشر شد، تاکید می کند، همبستگی های بلندمدت میان جوامع محلی، دولت ها و سازمان ها برای بهبود شرایط گذار به توسعه پایدار ضروری است.

علم پالینولوژی شامل مطالعه میکروفسیل های گیاهی و جانوری متنوعی است. نخستین بار، واژه «پالینولوژی» توسط هاید و ویلیامز در سال 1994 ارائه شد، تا جایگزین کلمه «آنالیز پولن ها» شود که در مطالعه دوره کواترنری کاربرد داشت. واژه «پالینولوژی» از فعل یونانی پالونین به معنای پاشیدن و گردوغبار گرفته شده است، همچنین، کلمه پولندر لاتین به معنای پودر ریز است. در علم گیاه شناسی، واژه پولن، به طور ویژه، به دانه های میکروسکوپی گیاهان اطلاق می شود.