نشریه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث
سال هفتم شماره 1 (پیاپی 25، تابستان 1403)

خواجه شمس الدین محمد شیرازی مشهور به «حافظ» از ادیبان و شاعران شیعه در قرن هشتم هجری است. وی که بر علوم مختلف دینی تسلط داشت، در شیراز از محضر عالمان زمانه خود خوشه چینی کرد؛ اما غزلیات و مکتب و تسلط شعری و ادیبانه اش بر سایر شوون و زوایای علمی و شخصیتی وی سایه افکنده است. با این حال او در زمانه خویش و پس از آن، تنها با یک عنوان به شهرت رسید و تخلص شعری ای که برای خویش برگزیده نیز «حافظ» است. به راستی که او حافظ قرآن بود و روشن است که این توانمندی را ارزشمندترین ویژگی خود می دانست.

تعبیر قرآنی«عبادا لنا» یکی از فرازهای مهم مرتبط با بنی اسرائیل در آیات ابتدایی سوره اسراء است. قرآن کریم با تعابیری چون «اولی باس شدید»، «فجاسوا خلال الدیار» و «و لیتبروا ما علوا تتبیرا» اقتدار گروه «عبادا لنا» را به تصویر کشیده است. اینان کسانی هستند که پس از فساد و برتری جویی بنی اسرائیل در دو مرحله، انتقام سختی را برای آنان رقم می زنند. پژوهش حاضر با مطالعه تحلیلی و تطبیقی، به دنبال پاسخ به این سوال مهم است که آیا «عبادا لنا» مربوط به گذشته بوده و انتقام از بنی اسرائیل محقق شده است؟ یا همچنان باید منتظر آن گروه ماند؟ بسیاری از مفسران، این گروه را مربوط به گذشته های دانسته اند، اما با استمداد از قرائن متصله و منفصله ای چون «بعثنا»، «عبادا لنا»، «اموال و بنین» و نیز روایات فراوانی که در این زمینه صادر شده، می توان پیدایی این گروه را به آینده نزدیک یا دور نسبت داد.

باور به وجود نحسی و شومی در پدیده های پیرامونی، همواره واکنش انسان را برای توجیه و مقابله با آن به دنبال داشته است. گاهی انسان برای توجیه شومی، تا مرز جبرگرایی نیز پیش می رود. هرچند قرآن کریم و معصومان^ ضمن تاکید بر اختیارمندی انسان، برخی راهکارهای عملی جهت به آرامش رسیدن وی و دور ساختن نحوست های واقعی و مقابله با نحسی های خیالی را ارائه کرده اند، اما کنکاش در ادله عقلی و نقلی گویای آن است که تبیین عقلی و هستی شناسانه برای نحوست و عوامل موثر بر ایجاد آن، ممکن به نظر نمی رسد. در نوشتار پیش رو بر اساس روش توصیفی- تحلیلی و با نگاه به آیات قرآن و احادیث معصومان^، پس از مفهوم شناسی نحوست و شومی، تلاش می شود تا جایگاه این مفاهیم در هندسه نظام هستی مشخص گردد. همچنین، رویکرد آیات قرآن و احادیث معصومان^ در زمینه معرفی عوامل و زمینه های رایج و مرتبط با نحوست و شومی مانند سعد و نحس روزها و هنگامه ها، چشم زخم، فال زدن و طیره مورد بررسی قرار گرفته است. راه کارهای منطقی و صحیح برای مواجهه با این باور در احادیث معصومان^ نیز بیان شده اند.

حج، رویدادی بزرگ در جهان اسلام، همراه با اجتماع میلیونی زائران خانه خدا برای انجام اعمال است. این اجتماع عظیم، ظرفیت هایی را در اختیار مروجان فرهنگ قرار می دهد. این ظرفیت ها وقتی در کنار نقش و روش های اهل بیت علیهم السلام در ترویج اسلام و جایگاه ایشان در میان مسلمانان قرار می گیرد، مروج را به این نتیجه می رساند که بهترین راهکار ترویجی را می توان از سیره اهل بیت علیهم السلام استخراج کرد. این مختصر، سعی کرده است، با استفاده از قرآن و متون حدیثی، روش هایی را استخراج و در دو دسته گفتاری و رفتاری ارائه نماید. در این دو گروه، تنها مهم ترین مواردی که در ترویج فرهنگ اهل بیت علیهم السلام کارآمد بوده و امروزه قابلیت اجرایی دارد، آمده است.

کتاب زیاره العتبات المقدسه، توسط گروهی از پژوهشگران موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث تالیف و در سال 1396 خورشیدی منتشر شد. این کتاب، اثری مهم، مفید و مختصر در حوزه زیارت معصومان علیهم السلام است. تخصص، دقت و نام آوری پژوهشگران این اثر، اعتباری مضاعف به آن می بخشد. از سوی دیگر مطالعه نقادانه این کتاب، موجب کشف برخی اشکالات و نواقص می شود. در مقاله کنونی، نتیجه نگاه نقادانه، با هدف اصلاح و تقویت کتاب و الگودهی به آثار دیگر، ارائه می گردد. استفاده از منابع واسطه یا با اعتبار کمتر، ارائه اطلاعات بدون آدرس، ارجاعات اشتباه، بیان برخی مطالب غیر لازم، ذکر نشدن برخی مطالب مورد نیاز زائر، نیاوردن برخی مطالب ماثور و آوردن مطالب غیر ماثور، برخی از گزاره هایی است که با رفع و اصلاح آنها، ارزش این اثر، افزون خواهد شد. اهمیت موضوع کتاب از یک سو و انتشار آن از سوی یک مرکز علمی مهم، ضرورت ارزیابی و نقد این اثر را مضاعف می کند. پژوهش حاضر تلاش نموده پس از معرفی مختصر کتاب، به تبیین اشکالات آن بپردازد. نقدها در دو محور شکلی و محتوایی تنظیم شده است.

پرستشگاه ها اماکن مقدس مذهبی و محل اجتماع پیروان ادیان هستند. بخش بزرگی از آنچه به امور دینی فردی و اجتماعی شخص و اعتقادات و مناسک مذهبی ارتباط پیدا می-کند با این اماکن پیوند خورده است. همچنین بسیاری از پرستشگاه ها مراکز علم و فرهنگ، پایگاه سیاسی و نظامی، محل تبلیغ و اموری از این قبیل نیز بوده اند. در قرآن کریم، با تعابیر گوناگون از پرستشگاه های ادیان اسلام، مسیحیت و یهودیت سخن به میان آمده که گاهی مقصود، پرستشگاه به طور عموم است و احکام و خصوصیات آن، همه ادیان مذکور را شامل می شود، مانند واژه «بیت» و «محراب»؛ گاهی نیز از اماکن مذهبی و معابد هر یک از این ادیان با عناوین خاصی نظیر بیع، صومعه، صلوات و مساجد نام برده شده است. روایات اهل بیت علیهم السلام در موضوع پرستشگاه، اغلب در جهت تبیین آیات مرتبط با این موضوع، به ویژه درباره مساجد اسلامی و آداب و احکام آن است. اثر پیش رو در اصل، پایان نامه نگارنده در دانشگاه علامه طباطبایی بود و سپس از سوی نشر جهاد دانشگاهی به شکل کتاب، چاپ شد. در نگاشته حاضر، چکیده و گزارشی از این کتاب ارائه می شود. در این کتاب با بهره گیری از قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام و با نگاه تطبیقی به عهد قدیم و جدید، نظر مهم ترین و اصلی ترین منبع و مرجع استنباط احکام الهی یعنی قرآن و حدیث را در موضوع پرستشگاه های ادیان، مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد. در این پژوهش ضمن واژه شناسی و مفهوم شناسی مصطلاحات مرتبط، به توصیف پرستشگاه پرداخته و در ذیل برخی از مباحث، دیدگاه های دیگران مطرح کرده است. بررسی های این تحقیق نشان می دهد که قرآن کریم، با یادکرد مثبت از پرستشگاه های ادیان ابراهیمی، هرگونه تعرض به این اماکن و ممانعت از آن را منع می کند. همچنین ساختن مسجد بر مزار بزرگان دین و انبیای الهی و عبادت و نمازخواندن در جوار مزار ایشان، امری پسندیده به شمار رفته و در طول تاریخ اسلام، این نوع از احترام و بزرگداشت بزرگان و شخصیت های دینی و مذهبی از شعائر الهی به حساب آمده است.