مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال بیستم شماره 3 (پیاپی 25، پاییز 1383)

تشخیص وضعیت رشد گیاهان دارویی در شرایط مختلف آبیاری و تنش خشکی می تواند راهنمای کشت گیاهان مقاوم در مناطق خشک یا کم آب باشد. در آزمایشهای متعددی که در قالب طرح کاملا تصادفی در گلخانه اجرا گردید، 5 گونه از گیاهان دارویی به نامهای مریم گلی، بومادران، اسفرزه، همیشه بهار و بابونه هر کدام به طور جداگانه در تحت تیمارهای آبیاری کامل در حد ظرفیت مزرعه (fc) و تنشهای خشکی به اندازه fc%75، fc%50 و fc%25 قرار گرفتند. ماده خشک تولیدی، وزن ریشه، طول ریشه، وزن اندام هوایی و ارتفاع گیاهان اندازه گیری و جداگانه مورد تجزیه واریانس قرار گرفت. برای کلیه گونه ها در تحت تیمارهای مختلف تنش و آبیاری تفاوتهای معنی داری در سطح 1% در عملکرد و اجزای آن مشاهده گردید. در میان گیاهان دارویی مورد آزمایش، گیاهان مریم گلی و بومادران بهترین رشد را در کلیه تیمارهای تنش خشکی داشته و رشد کامل و شادابی خود را در تیمارهای تنش شدید خشکی نیز حفظ کردند. به نظر می رسد که این گونه ها می توانند به عنوان گیاهان دارویی مقاوم در شرایط خشک و یا کم آب استقرار یابند. گونه های دیگر نیز دوره رشد خود را در شرایط تنش شدید تکمیل کردند.

با توجه به اهمیت بررسی تاثیرات حاصل از تنش خشکی بر رشد و نمو، متابولیسم و تولید محصول در گیاهان به منظور بررسی تاثیر تنش خشکی بر گیاه Satureja hortensis، گیاه فوق تحت تیمارهای مختلف تنش خشکی قرار گرفت. تیمارها بر حسب مقادیر ظرفیت زراعی بدست آمده و بر حسب اعمال تیمارهای تنش که عبارت بودند از آبیاری در حد ظرفیت زراعی در طی دوره رویشی (FC)، تنش ملایم (2.3-LS ظرفیت زراعی) در دو مرحله دوره رویشی و در زمان گلدهی و تنش شدید (1.3-HS ظرفیت زراعی) در زمان گلدهی انجام گردید. با توجه به نتایج بدست آمده می توان دریافت که توان بالقوه آبی برگ نمونه ها با افزایش تنش از -0.5 مگاپاسکال تا -1.5 مگاپاسکال کاهش یافته و از محتوای آب نسبی برگها نیز کاسته شده است. همچنین مشاهدات حاصل نشان داد که با افزایش میزان تنش میزان پرولین در گیاه افزایش یافته است. نتایج بیانگر بیشترین تاثیر تنش شدید بر درصد پرولین گیاه است، بنابراین بالاترین مقدار پرولین در تیمار HS برابر 9.8 میکروگرم بر گرم ماده تر مشاهده گردید. میزان پرولین در تیمار LSl برابر 7.36 و در تیمار 6.47 LS2 و حداقل پرولین در تیمار FC برابر 0.69 میکروگرم بر گرم ماده تر بوده است.

مورخوش (Zhumeria majdae Rech.f. & Wendelbo) یکی از گیاهان دارویی مهم، پرمصرف، اندمیک و انحصاری استان هرمزگان است، که خواص درمانی آن از دیرباز مورد توجه مردم بوده است. به همین منظور اثرات ضد میکروبی اسانس برگ گیاه، بر رشد باکتری های Escherichia coli و Staphylococcos aureus با روش های چاهک و دیسک کاغذی و تعیین MIC مطالعه شد. اسانس گیری با دستگاه تقطیر و حلال آب انجام شد، ترکیبهای موجود در اسانس گیاه مورخوش با استفاده از تکنیکهای GC و GC/MS شناسایی شد...

در این تحقیق نهال چهار ژنوتیپ Rosa damascena از استانهای تهران، آذربایجان شرقی و گلستان جمع آوری و در مزرعه تحقیقاتی گیاهان دارویی در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشت و به منظور جهت بررسی مواد معدنی مهم گیاه، از اوایل اردیبهشت تا اواسط خرداد سال 1382 اقدام به جمع آوری اندامهای گیاه گردید.
جهت اندازه گیری عناصر معدنی سدیم، پتاسیم، منیزیم، کلسیم، منگنز، روی، مس، فسفر و ازت از دستگاه های ICP، Kjeltce و Spectrophotometric استفاده شد.
نتیجه تجزیه گلبرگ ژنوتیپ گیاه استانهای تهران، آذربایجان شرقی و گلستان به ترتیب عبارت بودند از: سدیم (127.4-160.4ppm)، پتاسیم (24.48-35.88ppm)، منیزیم (9.11-10.61ppm)، کلسیم (60.54-65.41ppm)، منگنز (0.073-0.094ppm)، روی (0.162-0.35ppm)، مس (0.207-0.30ppm)، فسفر (0.19-0.28mg/kg)، و ازت (0.95-1.77%). در کاسبرگ میزان سدیم (110.2-277.7ppm)، پتاسیم (25.72-38.53ppm)، منیزیم (12.36-24.27ppm)، کلسیم (57.63-196.3ppm)، منگنز (0.105-0.185ppm)، روی (0.156-0.62ppm)، مس (0.166-0.32ppm)، فسفر (0.23-0.39mg/kg) و ازت (2.26-2.90%) تعیین گردید.

بذرهای اکثر گیاهان بلافاصله پس از برداشت، جوانه زنی پایینی دارند. یکی از مهمترین عوامل این پدیده خواب فیزیولوژیکی می باشد. این فرآیند ممکن است به وسیله نگهداری بذر در شرایط انبارداری خاص برطرف شود. در این تحقیق خواص کیفی بذر دو گونه گیاه دارویی منداب و بابونه که به مدت شش ماه در دو شرایط متفاوت سردخانه (دمای (4°C و انبار خشک (دمای اتاق (20±4°C نگهداری شده بودند تحت آزمون جوانه زنی استاندارد، مورد ارزیابی قرار گرفت. خواص کیفی (درصد و سرعت جوانه زنی و شاخص بهینه) بذر گیاه منداب (Eruca sativa L.) در دو شرایط فوق از نظر آماری تفاوت معنی داری نداشت. در حالی که درصد جوانه زنی بذر گیاه بابونه (Anthemis altissima L.) در دو شرایط فوق تفاوت معنی داری از خود نشان داد، به طوری که بیشترین درصد جوانه زنی از بذرهای نگهداری شده این گیاه در شرایط انبار خشک بدست آمد. این موضوع نشان دهنده وجود خواب فیزیولوژیکی در بذر این گیاه و برطرف شدن آن به وسیله انبارداری خشک است. شرایط نگهداری بر دو صفت سرعت جوانه زنی و شاخص بنیه بذر با بابونه تاثیر معنی داری نداشت.

گیاه تاتوره در کتابهای پزشکی کهن ایران و در سالهای اخیر توسط محققان امروزی گونه های خاصی از این گیاه به عنوان گیاه ضد درد معرفی شده است. مشخص شده است که قسمتهای مختلف این گیاه به خصوص بذر آن حاوی آلکالوئیدهای مختلف می باشد. با توجه به تداخل سیستم اوپیوئیدی با مواد مختلف و از جمله مهمترین آنها آلکالوئیدها یا مواد قلیایی و نقش واضح سیستم اوپیایی در کنترل درد، تحقیق حاضر به مطالعه اثر عصاره الکلی بذر گیاه تاتوره به عنوان غنی ترین جز این گیاه در تسکین دردهای حاد و مزمن پرداخته است. برای ایجاد دردهای حاد و مزمن یا التهابی از آزمونهای صفحه داغ و تزریق فرمالین استفاده شد. برای بررسی اثر بذر گیاه، پس از عصاره گیری از بذر گیاه، عصاره از طریق داخل صفاقی تزریق و به دنبال آن آزمونهای درد صورت می گرفت. با اعمال میزان های متفاوت عصاره در دو نوع آزمون فوق میزان های موثر (ED50) 50 و 250 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم به ترتیب در آزمون فرمالین و صفحه داغ بدست آمد. میزان های موثر این گیاه در دو نوع آزمون در گروه تحت درمان با عصاره حدود 20 دقیقه قبل از آزمون درد تزریق و آزمون درد انجام می پذیرفت. میزان درد موشهای عصاره گرفته با میزان درد موشهای کنترل (بدون دریافت عصاره) با کمک آزمون Student t-test تحلیل و با P<0.05 معنی دار بودن تفاوت درد در دو گروه در نظر گرفته شد. نتیجه آزمون آماری داده های مطالعه نشان داد که میزان درد حاد و مزمن حاصل از آزمون فرمالین و همچنین درد مرحله یک حاصل از آزمون صفحه داغ به میزان قابل توجهی توسط عصاره الکلی گیاه تاتوره کاهش می یابد. علاوه بر این، با اعمال میزان های افزایشی تاتوره از 500-4000mg/kg به شکل داخل صفاقی میزان مرگ و میر موشها بررسی شد که نتیجه آن میزان کشنده متوسط (LD50) حدود 2500mg/kg بدست آمد.
به طور کلی نتایج آزمایشهای ما با عصاره الکلی گیاه تاتور نشان داد که درد حاد و مزمن حاصل از آزمونهای فرمالین و صفحه داغ توسط عصاره الکلی این گیاه به شکل معنی داری کاهش پیدا می کند. همچنین با توجه به فاصله زیاد بین میزان موثر و میزان کشنده، شاید بتوان بذر گیاه تاتوره را به عنوان ماده ضد درد معرفی کرد.

ژوگلون ترکیبی نفتوکینونی است که در برگ و پوسته میوه درخت گردو juglans regia L. وجود دارد، و برای سالیان زیادی به طور وسیع در طب سنتی بکار می رود. در این تحقیق، نمونه هایی از برگ و پوسته سبز میوه گردو در ماه های مختلف سال 1381 از درختی در منطقه کلاک کرج جمع آوری شد. ابتدا نمونه ها با حلال استون توسط دستگاه سوکسوله چربی زدایی شده وسپس با کلروفرم ماده مورد نظر استخراج و برای اندازه گیری ترکیب ژوگلون پس از انجام مراحل مختلف خالص سازی از دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا HPLC استفاده گردید.
میزان ترکیب ژوگلون در طی دوره رشد در برگ گیاه، از حداقل 0.021 تا 0.114 میلی گرم در لیتر متغیر بود که در مرداد ماه بیشترین میزان و در پوسته سبز میوه درخت به میزان 0.035 الی 0.534 میلی گرم در لیتر بود که در شهریور ماه بیشترین میزان را در برداشت. در این تحقیق از دو حلال پترولیوم اتر و کلروفرم جهت استخراج ترکیب ژوگلون استفاده کردیم و کلروفرم به عنوان حلال بهتر شناخته شد.

پایه های گل محمدی (Rosa damascena Mill.) از هشت نقطه تحت کشت و کار این گیاه در غرب کشور جمع آوری و در مزرعه تحقیقاتی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع در قالب طرح بلوکهای کامل تصافی با سه تکرار کشت شدند. صفات مختلفی شامل عملکرد در یک دوره گلدهی، تعداد گل، درصد ماده خشک، وزن تک گل و نسبت وزن گلبرگ به گل کامل در سالهای 1382 و 1383 مورد بررسی قرار گرفتند. ارزیابی و تجزیه همبستگی انجام گرفت. از نظر عملکرد گل، تعداد گل، وزن تک گل، درصد ماده خشک گل و نسبت وزن گلبرگ به گل کامل پایه های مورد مطالعه، اختلاف معنی داری نشان دادند. مقایسه میانگینها نیز پایه های تحت بررسی را براساس عملکر گل، وزن تک گل، درصد ماده خشک گل و نسبت وزن گلبرگ به گل کامل به ترتیب در سال 1381 در 4، 2، 3 و 4 گروه و در سال 1382 در 4، 2، 2 و 5 گروه قرار داد. بیشترین میزان عملکرد در هر دو سال به ترتیب از پایه های استانهای آذربایجان غربی، ایلام و اردبیل برداشت گردید. از نظر درصد ماده خشک نیز، در هر دو سال پایه های لرستان، آذربایجان شرقی، همدان، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان بیشترین مقدار، و از نظر وزن تک گل، پایه های اردبیل، لرستان، آذربایجان غربی و همدان بیشترین میزان را نشان دادند. همچنین بالاترین نسبت وزن گلبرگ به گل کامل در پایه زنجان و کمترین میزان آن درپایه آذربایجان شرقی مشاهده گردید. نتایج ارزیابی های فوق بر روی صفحات تحت بررسی نشان دهنده تنوع در عملکرد و صفات مرتبط با آن در گل محمدی مناطق غربی بودند. همچنین علاوه بر امکان گروه بندی پایه ها براساس منشا جغرافیایی، میزان عملکرد، تعداد گل و درصد ماده خشک که در این مطالعه همبستگی بالایی نیز با هم نشان دادند، از جمله معیارهای دسته بندی، ارزیابی و گزینش پایه های گل محمدی در مناطق غربی کشور می باشند.

طرح جمع آوری و شناسایی گیاهان دارویی استان زنجان از سال 1379 به مدت چهار سال در مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان زنجان اجرا شده است. هدف اصلی آن جمع آوری و شناسایی کلیه گیاهان دارویی موجود در استان و تدوین مجموعه گیاهان دارویی استان زنجان می باشد. برای انجام این طرح هم از جمع آوری نمونه های گیاهی و اطلاعات صحرایی و میدانی و هم از اطلاعات کتابخانه ای و هرباریومی استفاده شده است.
پس از بررسی نتایج مشخص گردید که در استان زنجان 212 گونه گیاه دارویی شناخته شده وجود دارد که این تعداد متعلق به 68 تیره گیاهی می باشند. بیشترین تعداد گونه دارویی متعلق به تیره کاسنی (Compositae) با 27 گونه می باشد و پس از آن تیره نعناع (Labiatae) با 22 گونه و تیره گل سرخ (Rosaceae) با 15 گونه در رده های بعدی قرار دارند. نتایج همچنین نشان دادند که تعداد 49 گونه گیاه دارویی در استان زنجان برای مردم قبلا شناخته شده بود در صورتی که 163 گونه با توجه به منابع مختلف به عنوان گیاه دارویی جدید از این استان شناسایی و معرفی گردید.

استفاده از سیستم های زراعی کم نهاده به منظور ابداع شیوه های نوین مدیریت بهره برداری از منابع و دستیابی به اهداف کشاورزی پایدار اهمیت قابل توجهی دارد. در این راستا به منظور کاهش مصرف کود شیمیایی نیتروژنی در اکوسیستم های زراعی تحقیقی در سال 1383 به مدت یک سال در مجتمع تحقیقاتی البرز کرج به اجرا در آمد. در این آزمایش از گیاه دارویی بادرنجبویه (Melissa officinalis) استفاده شد. تیمارهای مورد بررسی شامل کاربرد 80 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار به فرم اوره و به صورت مصرف در خاک و همچنین به صورت محلول پاشی دو درصد بر اندام هوایی گیاه در مقایسه با تیمار شاهد بود که در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 3 تکرار مورد مقایسه قرار گرفتند. در هر دو روش، پس از اینکه ارتفاع گیاه به حدود 10 سانتیمتر رسید، در نیمه دوم فروردین اولین تقسیط و 30 روز بعد دومین تقسیط به گیاه داده شد. برداشت گیاه قبل از گلدهی انجام شد. نتایج آزمایش نشان داد که تاثیر روش های کود دهی بر ماده خشک سرشاخه گیاه در سطح پنج درصد اختلاف معنی دار داشت. مقایسه میانگین ها به روش LSD نشان داد که روش محلول پاشی با میانگین 55.32.8 کیلوگرم در هکتار بیشترین ماده خشک را تولید کرد و نسبت به شاهد اختلاف معنی داری داشت.
بنابر نتایج آزمایش، روش محلول پاشی، ضمن افرایش عملکرد ماده خشک و در نهایت عملکرد اسانس، میزان مصرف کود شیمیایی نیتروژنی را 87.5% نسبت به روش مصرف در خاک کاهش داد. بنابراین، استفاده از روش محلول پاشی می تواند به منظور کاهش مصرف کود نیتروژنی و دستیابی به اهداف کشاورزی پایدار و حفاظت از محیط زیست مورد توجه قرار گیرد.

گیاه گاوزبان (Echium amoenum) یکی از گیاهان دارویی معروف می باشد، که از گذشته های دور در طب سنتی موارد استفاده فراوان داشته است. در کشور ما، تیره های مختلفی از این گیاه از جمله گونه ذکر شده در ارتفاعات کندوان، چالوس و ارتفاعات حیران بین اردبیل و آستارا به صورت خودرو می روید.
در این تحقیق گلبرگ گیاه Echium amoenum از ایستگاه تحقیقات الموت قزوین جمع آوری و خشک گردید. جهت بررسی فیتوشیمیایی، عصاره آن به روش پرکولاسیون با استفاده از حلال متانل تهیه و از عصاره بدست آمده جهت تشخیص فلاونوئیدها به وسیله حلالهای هیدروکلریک اسید، منیزیم، پترولیوم اتر و الکل استفاده گردید. مقداری از عصاره بدست آمده، بوسیله آب مقطر جهت تشخیص وجود ساپونین ها بکار برده و در ادامه جهت تشخیص وجود تانن ها مقداری از این محلول، به وسیله حلالهای کلرید آهن و ژلاتین 1% استفاده گردید.
در این تحقیق حضور ترکیبهای فلاونوئیدی، ساپونینی و فنولیکی در گیاه تایید گردید، و ترکیبهای تانن دار در این گونه یافت نشد.