نشریه علوم زمین
پیاپی 39-40 (بهار و تابستان 1380)

بر اساس دستاوردهای حاصل از مطالعه تفصیلی ساختاری و رخیت زمین ساختی در امتداد پهنه گسلی دامغان، و مقایسه طرح های نوزمینساختی در نقاط مختلف، این نظام گسلی در حاشیه جنوبی البرز خاوری متشکل از چهار تکه ده ملا سیاه کوه، سیاه که رودبار، رودبار فولاد محله و لبرود شترگرین معرفی شده است. تکه ده ملا سایه کوه ساز و کار نرمال داشته و عملکرد سایر تکه ها معکوس چپگرد است. این سیستم یکی از عناصر تکتونیکی مهم در درون پهنه برشی همگرای چپگرد(Left lateral transpression Zone) جنوب البرز خاوری با روند N60E است که در این مقاله، پهنه برشی همگرای آستانه عطاری کواترنری، یک گسله چرخشی راستگرد (Clockwise rotational fault) را می سازند. این بخش چرخشی، یک گسله انتقالی (Transfer fault) برای گسله لبرود شتر گردن است. تکه لبرود شترگردن هیچگونه ارتباط ساختاری و شباهت عملکرد در تکوین محیط رسوبی با گسله عطاری در منطقه جام ندارد. اگر چه این پهنه برشی در کواترنری فعالیت مشخص داشته است و این شواهد در تکه های ده ملا سیاه کوه، سیاه کوه رودبار و لبرود شترگردن بوضوح مشهد است ولی فعالیت کواترنری بخش باختری آن (تکه رودبار، فولاد محله) بطور عمده در امتداد گسله آستارا با سازو کار چپگرد ثبت شده است.
شواهد جنبشی (Kinematic evidences) جوان زمین شناسی برای الگوی برش همگرای چپگرد در این بخش از البرز خاوری با دستاوردهای دینامیکی ناشی از تحلیل ساز و کار کانونی زمینلرزه ها، دگر شکلی سطحی زمین لرزه های تاریخی و دستگاهی، و همچنین نتایج حاصل از مطالعات ماهواره ای بر روی جنبش ورق های لیتوسفری در منطقه مورد مطالعه، هماهنگی کامل دارد و موید عملکرد یک تنش فشاری مورب با راستای شمالی شمال خاوری بر روی منطقه آستانه عطاری است و میتواند موجب تحرک و پویایی منظومه گسلی دامغان بر اساس الگوی ارایه شده گردد.

تاقدیس بادامستان یکی از تاقدیسهای پهنه زاگرس چین خورده در ایران است و سازندهای رخنمون یافته در آن به ترتیب از قدیم به جدید عبارتند از: شیل و مارن های گورپی پابده، سنگ آهک آسماری، تبخیری ها و شیل و مارن های رازک گچساران و آغاجاری و کنگلومرای بختیاری. مطالعه الگوی درزه ها در سازند مقاوم آسماری نشان دهنده همزمانی تشکیل آنها با چین خوردگی است به گونه ایکه زیر تنشهای حاکم به شکلی متقارن نسبت به محور چین آرایش یافته اند. از سوی دیگر، وجود تاقدیس دیگری از سازند بختیاری در مجاورت شمال خاوری تاقدیس بادامستان تداعی کننده حرکات گرانشی (؟) بر روی لایه های شکل پذیر است و شبکه درزه های موجود در آن بیانگر تنشهای جدید می باشد.

سنگهای تریاس ناحیه نخلک با ستبرای 2701 متر به سه سازند علم، باقرق و عشین تقسیم و در مجموع بین دو راندگی (Thrust fault) محدود می باشند. 1 سازند علم با ستبرای 1298 متر به سن اسکیتین پسین آنیزین میانی از رخساره های کربناته در قاعده و به طور عمده از رخساره های آواری توربیدیتی در بخش بالایی (سنگ ماسه و شیل) تشکیل شده است. رخساره های کربناته مربوط به محیط فلات قاره (Continental shelf) و رخساره های توربیدیتی بیشتر مربوط به محیط شیب قاره های (Continental slope) هستند و بصورت ساختارهای فنگلومرای زیر دریایی (Submarine fanglomerate) بر جای گذاشته شده اند این سازند روی سنگ های افیولیتی ناحیه نخلک رانده شده و سازند باقرق با ناپیوستگی فرسایشی (Disconformity) آن را می پوشاند.
2 سازند باقرق با ستبرای 1122 متر به سن آنیزین پسین؟ لادی نین میانی به طور عمده از رخساره های آواری دانه درشت، کنگلومرا به همراه سنگ ماسه و شیل تشکیل شده است. این سازند در محیط قاره ای توسط بادزن های آبرفتی(Alluvial fans)، رودخانه های مئاندری و بریده بریده(Meandering & Braided rivers) راسب شده اند. این سازند توسط سازند عشین بایک ناپیوستگی فرسایشی پوشیده می شود.
3 سازند عشین با ستبرای 281 متر به سن لادی نین پسین کارنین پیشین؟ از رخساره های آواری (بیشتر سنگ ماسه دانه ریز و شیل) تشکیل شده است که در بخش انتهایی (Distal) ساختارهای فنگلومرای زیر دریایی (Submarine fanglomerate) در انتهای محیط شیب قاره ای تا پهنه های کف اقیانوسی (Plains Abyssal) راسب شده اند. این سازند توسط سنگهای کرتاسه بالایی به واسطه یک گسل رانده پوشیده می شود.
مطالعات انجام شده نشان می دهد که سنگهای تریاس نخلک از دیدگاه سنگ شناسی و دیرینه شناسی با هیچ یک از ردیف های سنگی شناخته شده تریاس در ایران قابل مقایسه نیستند. تنها ردیف سنگی در ایران که شباهت هایی با تریاس نخلک دارد تریاس آق در بند است. نتایج مطالعات انجام شده حکایت از آن دارد که موقعیت سنگ های تریاس نخلک به هنگام تشکیل در حاشیه جنوبی و فعال (active margin) صفحه توران در مجاورت ناحیه آق دربند بوده است.

توده الترامافیک مافیک سیخوران در داخل دگرگونه های پالئوزوئیک و با مرز گسله (گسل آشین) در زیر گلوکوفان شیست های مزوزوئیک قرار گرفته و از سه واحد (الف) هارزبورژیتی پورفیروکلاستیک با بافتها و ترکیبات دیرگداز و پسماندی کانی ها و سنگ کل پریدوتیتهای گوشته آلپی (ب) عبوری متسکل از دوینتهای پورفیروکلاستیک پسماندی و کومولاهای التارمافیک ماگمایی و (ج) کومولاهای الترامافیک مافیک لایه ای، تشکیل شده است. گابروی ایزوترو آبشور به سن تریاس میانی - فوقانی و دایکهای پراکنده دیابازی به سن ژوراسیک میانی فوقانی و کرتاسه، تمامی این واحدها را قطع می نمایند. مطالعه دقیق واحدهای ماگمایی این مجموعه نشان می دهد که بخش زیرین توالی کومولایی (الترامافیک ها) را یک سیستم باز که با ورود ماگمای تازه، تجدید می شوده و بخش فوقانی آن (گابروهای لایه ای) در یک سیستم بسته متبلور شده است. این روند با روند تبلور توالی ماگمایی افیولیتهای کم تیتان مطابقت دارد.
این مجموعه در اثر کشش و ایجاد گسیختگی در پوسته پلاتفورمی ایران زمین و بالا زدگی و ذوب بخشی گوشته فوقانی (20 تا 30 درصد) در خلال یا قبل از کربونیفر فوقانی پرمین (همگام با رخداد کوهزایی هرسینین و آغاز ریفت زایی حوضه های نئوتتیس زاگرس و سنندج سیرجان) ایجاد شده و سپس در تریاس میانی فوقانی (رخداد سیمرین پسین) و ژوراسیک میانی فوقانی (رخداد سیمرین پسین) به ترتیب مورد هجوم گابروهای ایزوتروپ و دایکهای دیابازی قرار گرفته است.

مجموعه ماگمایی منطقه سونگون بخشی از کمربند ماگمایی دوران نوزیستی ایران است که دارای روند شمال باختری- جنوب خاوری است. پورفیری های سونگون به شکل استوک (Stock) و دایک (dike) می باشند و از نظر ترکیب سنگ شناسی از کوارتز مونزودیوریت، کوارتز مونزونیت و گرانودیوریت تا گرانیت تغییر می نمایند.
استوک ها به دو گروه I و II تقسیم شده اند. استوک های پورفیری گروه II به عنوان میزبان کانه های مس به شدت گسلیده و درزه و شکافدار آبدار شده اند. استوک ها کانه دار نوع II رویدادهای چندگانه را تحت اثر درزه ای آبدار تحمل نموده اند که منجر به تشکیل انواع استوک ورک (Stock-Work) و رگچه های کوارتز و همچنین رگچه های در پیوند با تشکیل سولفیدها، کربناتها، سیلیکاتها و سولفاتها گردیده است. رگچه ها به نظر می رسند که در سه مرحله جداگانه ولی بطور پیوسته از درزه های آبدار (Hydro- fracture) تشکیل شده باشند.
رگچه ها و ریزرگچه های کوارتز نوع E در مرحله اولیه تشکیل شده اند. رگچه ها و ریز رگچه های کوارتز سولفید، کوارتز مولی، کالکوپیریت، پیریت، مولیبدنیت، دولومیت، کلسیت پیریت و سریسیت در مرحله میانه و ایندریت (گچ موجود)، کوارتز نوع L، چرت و مقداری رگچه ها و ریز رگچه ها کلسیت و کلسیت پیریت مشخصه آخرین عملکرد فرآیند درزه آبدار (Hydro - fracturing) هستند.