فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
پیاپی 47 (پاییز 1383)

مطالعه مربوط به انرژی برای همه کشورها دارای ضرورت راهبردی می باشد. انرژی محور اصلی توسعه و پیشرفت جوامع بشری است، به همین دلیل باید با حساسیت بیشتری نسبت به گذشته در تمامی ابعاد اقتصادی، سیاسی و امنیتی پیگیری شود. طبق پیش بینی های متعدد توسط آژانس بین المللی انرژی، مصرف انرژی تا سال 2020 رشد جهشی خواهد داشت و به حدود 123 میلیون بشکه در روز خواهد رسید. ...

آسیای مرکزی، قفقاز و منطقه عمومی دریای خزر برای بجمهوری اسلامی ایران اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد. ایران قدیمی ترین تمدن و دولت حاشیه این منطقه را شکل داده و سابقه حضور تاریخی بیشتری نسبت به بقیه دارد. ایران همواره یکی از طرفهای اصلی قراردادهای منعقده در این منطقه بزرگ محسوب شده است. امروزه نیز ایران (پس از روسیه) پرجمعیت ترین کشور، بزرگترین کشور به لحاظ منابع انرژی و بیشترین بازار مصرف را در کل منطقه دارد. ...

در این مقاله ضمن ارائه دستاوردهای وزارت نیرو در دولت جمهوری اسلامی ایران در طول 25 سال عملکرد این دستگاه و چشم انداز تولید و صدور الکتریسیته در خلال سالهای آتی به روند گسترش و تکمیل پروژه های زیربنایی در کشور می پردازیم. سپس بحثی در مورد موقعیت جغرافیایی ایران در منطقه از نظر طبیعی و سیاسی و فرصتهای بدست آمده کشورهای استقلال یافته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی خواهیم داشت. ...

آسیای مرکزی ذخایر بزرگی از منابع تجدیدناپذیر مانند نفت، گاز و آب دارد. موقعیت جغرافیایی آسیای مرکزی در کل و افغانستان به طور خاص. طی چند قرن متمادی نقشی استراتژیک در تجارت میان اروپا و آسیا ایفا نموده است. کنترل افغانستان در واقع کنترل بخشی از آسیای مرکزی و شاید فراتر از آن می باشد. بنابراین منطقی است که بازیگران بین المللی و منطقه ای بکوشند تا یا با تاکید بر منافع خود بطور مستقیم و یا با اتخاذ یک استراتژی غیر مستقیم، برای تاثیر گذاشتن بر کشورهای دیگر، دستی در افغانستان داشته باشند.

خزر در مرکز مناطق شمالی ایران قرار دارد و اتصال دهنده آسیای مرکزی و قفقاز بوده وبه عنوان بزرگترین دریای محصور جهان و پیوند دهنده آسیا و اروپا، مسیحیت و اسلام، جهان ایران و جهان ترک زبان در دوران اخیر ترکیب خاصی از استراتژی و اقتصاد بین المللی را بوجود آورده است. از زمان پیدایش و بهره برداری از منابع انرژی در این منطقه که به سال 1870 بر می گردد، خزر، آئینه ای از مناسبات قدرت در سطح بین المللی بوده و آنچه در این میان نقش تعیین کننده داشته، ابعاد سیاسی کنترل منابع نفتی بوده که بنوبه خود به تحولات بزرگ اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی منجر شده است. عنصر سیاسی و سیاست خارجی جزئی پایدار از مدیریت منابع انرژی این منطقه در دو قرن گذشته می باشد.

این مقاله تلاش چین در ایفای نقشی مهم در اکتشاف و بهره برداری از انرژی حوضه خزر، و تاثیر این تلاش بر روابط چین با کشورهای منطقه خزر، به ویژه ایران را مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد. در ابتدا مهمترین تلاش چین برای تامین نیازهای رو به افزایش این کشور برای انرژی، از طریق شراکت سودمند در منابع انرژی خزر، یعنی ساخت خط لوله ای از غرب قزاقستان به سین کیانگ، به همراه توسعه سیستم خط لوله داخلی برای حمل منابع انرژی از سین کیانگ به مراکز صنعتی جمعیتی سواحل شرقی چین، بررسی و تحلیل می شود. ...

آسیای مرکزی از زمان فروپاشی شوروی شاهد یک سری سازمان های همکاری منطقه ای تقریبا توخالی بوده است. سازمان همکاری آسیای مرکزی، سازمان همکاری شانگهای، و حتی کشورهای مستقل مشترک المنافع، غالبا فقط به صورت اسمی فعال بوده و شاید اگر صرفا به دلیل تشکیل جلسات دوره ای منطقه ای نبود، هرگز مورد توجه قرار نمی گرفتند. حرکات اخیر روسیه که با هدف ایجاد تصویر مثبت از خود نزد کشورهای آسیای مرکزی صورت می گیرد تا همین زمان آثار عمیقی از نقطه نظر نفوذ روسیه بر منابع انرژی منطقه داشته است. ...

منابع نفت و گاز آسیای مرکزی و حوزه خزر توجه قدرتهای بزرگ جهانی و همچنین منطقه ای را به خود جلب نموده است. در پی آن خطوط انتقال انرژی این منطقه به صورت محور عمده رقابت و همکاری قدرتهای منطقه ای و جمهوری های آسیای مرکزی و قفقاز درآمده است. آسیای مرکزی و خزر بخش مرکزی اوراسیا هستند و از نقاط مهم ژئوپلتیک در دنیا به حساب می آیند. اگر اتصال آسیای مرکزی و خزر به منطقه جنوب اوراسیا یعنی خلیج فارس را نیز در نظر بگیریم در آن صورت این منطقه بدون تردید مهمترین منبع انرژی زای جهان و یکی از شاهراه های عمده ترانزیت و اقتصاد در دنیا به حساب می آید. ...

بسیار مهم است تا اندیشه ما از گستره های محدود به گستره های نامحدود کشانیده شود. در این صورت برخوردهای ما با مسایل یکسره دگرگون خواهد گردید. برای مثال در چارچوب استراتژی همگرایی منطقه ای تفاوتی نخواهد داشت که لوله های انتقال گاز ترکمنستان از خاک افغانستان بگذرد یا ایران. مهم این است که از منطقه عبور نماید و سرمایه گذاری های خارجی به منطقه جذب گردد. ...

منطقه دریای خزر شامل دریا و کشورهای ساحلی آن می باشد. خزر به عنوان پهنه آبی منحصر به فردی است که در شمال غرب آسیا قرار گرفته و بین کشورهای ایران، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه محصور می باشد. این منطقه به دلیل عدم وجود منابع نفتی همواره آرام بوده است. اما از زمانی که زمزمه هائی مبنی بر وجود منابع نفتی در این منطقه شنیده شد، این منطقه اهمیتی استراتژیک یافت. ...

ایجاد و برقراری سیستم موثر امنیتی در منطقه خزر قابل اجرا برای کلیه کشورهای حاشیه ای است و پتانسیلی برای همکاری در زمینه های انرژی، حمل و نقل، ارتباطات، همکاری های نظامی فنی و غیره در سطح بالا خواهد شد. علیرغم تمایلات برای نظامی کردن و وجود اختلاف نظرهای زیاد در خصوص رژیم حقوقی دریا، کلیه کشورهای ساحلی به همکاری تمایل بیشتری نشان می دهند تا به رقابت، زیرا بدیهی است که هزینه و آسیب رقابت و اختلاف بسیار بالاتر از همکاری می باشد. ...

پروژه خط لوله سراسری گاز افغانستان برای منطقه بسیار حائز اهمیت است. پیشنهاد ساخت این خط لوله به اواسط سالهای 90 و به دوران قبل از طالبان بر می گردد و سپس اولین بار در همایش سال 2002 در عشق آباد مطرح شد و در اولین گردهمایی وزرا در عشق آباد به امضا رسید و امضای آن نشان دهنده اهمیت و تمایل کشورهای منطقه نسبت به این خط لوله است. بر حسب توافق بین دولتهای پاکستان، ترکمنستان و افغانستان در مه سال 2002 مسیر این خط لوله از دولت آباد (ترکمنستان) از طریق قندهار (افغانستان) به گوادار بازسازی و در سطح وسیعی اجرا شده و نیازهای کنونی را به منظور انتقال گاز فشرده به کشتی ها مرتفع خواهد نمود. ...

کشور روسیه به عنوان اولین تولید کننده و دومین صادرکننده نفت، و اولین تولید کننده و صادرکننده گاز در جهان محسوب می گردد. در حال حاضر روسیه 30 درصد ذخایر کشف شده گاز طبیعی را در اختیار دارد. حدود 5/10 درصد نفت جهان در این کشور استخراج می گردد. این جایگاه تقریبا بلامنازع روسیه مدیون عوامل ذیل می باشد: 1. وسعت بسیار زیاد و موقعیت جغرافیایی ناشی از آن: روسیه در کنار چندین منطقه از مهمترین منابع نفت و گاز جهان یعنی سیبری، خزر و اورال قرار گرفته است؛ ...

جهانی شدن از نقطه نظر ادغام اقتصاد جهانی حادثه ای مثبت است. در عین حال جنبش ضد جهانی شدن در حال گسترش می باشد. این جنبش منبعث از فشارهای غیر عادلانه تعدادی از کشورهای ابر قدرت و چندین سازمان بین المللی و شرکتهای فراملیتی بر اقتصاد منطقه ای و ملی است. در شرایطی این چنین مشکل امنیت انرژی تعداد زیادی از کشورها در بازار انرژی جهانی به ویژه در آسیا و منطقه قفقاز اولویت می یابد. ...

موضوع سمینار بین المللی کنونی «آینده نگری به سامانه های انرژی» می باشد که موضوعی بسیار مهم و جالب است، زیرا انرژی پایه و اساس اقتصاد می باشد و تعیین کننده آینده هر کشوری است. کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز برخوردار از ذخایر مهم انرژی حرارتی هستند. بدیهی است این شانس بزرگ و امکان خوبی برای توسعه اقتصادی کشورهای منطقه و توسعه روندهای همگرایی است. ...

موضوع اصلی و عمده کریدور افغانستان از عواملی است که می تواند موجب پیوند و ارتباط جامع پاکستان با جمهوری های آسیای مرکزی باشد. در صورت برقراری ثبات و امنیت در افغانستان و موفقیت پاکستان در مبارزه با تروریسم بین المللی، امکان وجود کریدور افغانستان و دستیابی به جمهوری های آسیای مرکزی میسر می شود و این نه فقط به نفع این کشورها که به نفع جهان خواهد بود. ...