نشریه پژوهش های قرآنی
سال نهم شماره 3 (پیاپی 46، پاییز و زمستان 1382)

آزادی سیاسی از مهمترین مباحث فلسفه سیاسی است که در پرتو دیدگاه های قرآن مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. در این مقاله پس از تعریف آزادی اجتماعی و یاد کردن موانع آن، میان اندیشه غربی و اندیشه اسلامی در زمینه تعریف آزادی مثبت مقایسه شده است. نویسنده بر آن است که از منظر قرآن، میان خودسازی و رهایی از اسارت هواها و شهوات، ارتباطی عمیق و وثیق حکمفرماست و پیروی از غرایز، همانند اطاعت از فرعونها و طاغوت ها بردگی است در نتیجه بندگی خداوند نقشی اساسی در تحقق آزادی اجتماعی فرد در حیات اجتماعی اش دارد. ...

این نوشتار به پیوند حقوق و سیاست از منظر قرآن کریم پرداخته است. یادکرد پیوند تمامی دانشهای اجتماعی و ارتباط ارگانیک آنها با یکدیگر، پیش درامد بحث را صورت داده است. پاسخ به شبهه ها و انگاره هایی چون: برون دینی بودن مفاهیم حقوقی و سیاسی در کاربرد امروزین آن و همچنین دو گانگی زبان دین و حقوق و تحول مفهوم حق از معنای اخلاقی که در دنیای قدیم داشته یعنی حق بودن به مفهوم نوین آن در عصر جدید که همانا حق داشتن است و نگاه درونی دینی را بر نمی تابد نخستین مبحث این مقاله است. ...

منشور جهانی حقوق بشر که به انگیزه حاکمیت عدالت و صلح جهانی تدوین شده و در ایجاد صلح و امنیت نیز کارایی داشته، بر پایه مبانی و مبادی خاصی استوار است. در این میان مدافعان و موافقان آن، به جای بررسی و ارزیابی این مبانی، تنها با تکیه بر انگیزه و کارایی که داشته پذیرش آن را بایسته می دانند. اما این همه دلیل بر حقانیت و درستی آن به عنوان یک فکر و اندیشه نمی تواند باشد. نویسنده با تامل در این مبانی و پیش فرض ها، به ارزیابی نقاط اشتراک و افتراق آن با دیدگاه قران می پردازد. ...

مفاهیم گوناگون و پر شمار امنیت ملی نشانگر ابهام این اصطلاح سیاسی است. نظر داشت مجموعه این مفاهیم، از شکل گیری دو گفتمان مثبت و منفی حکایت دارد. در گفتمان امنیت منفی، امنیت به نبود تهدید تعریف می شود، و در گفتمان امنیت مثبت، امنیت، وجود شرایط مطلوب برای تحقق اهداف خواهد بود. امنیت ملی کشورهای توسعه یافته با دیگر انواع امنیت در نیامیخته است، اما در جهان سوم شاهد درهم تنیدگی انواع امنیت هستیم. ...

در این نوشتار، اشاره ای به تاریخچه مساله حق و تکلیف شده است که در مباحث فرق اسلامی ابعاد گسترده ای داشته است. در مسائل کلامی، موضوعاتی همچون حسن و قبح عقلی، جبر و اختیار، تفضلی یا استحقاقی بودن ثواب، از دیرباز مورد مناقشه بوده است. در حالی که اشاعره تنها از تکلیف سخن می گفتند، شیعه و معتزله حقوقی را نیز برای بنده قائل بودند. از این میان، حسن و قبح عقلی خود کلید حل بسیاری از مباحث و عقاید شیعه امامی و معتزله است که پاداش الهی را به استحقاق می دانستند. برخی نیز مانند علامه طباطبایی دیدگاهی نزدیک به اشاعره دارند. ...

آزادی، مفهومی بسیار ستایش شده است و دست یابی به آزادی و رهایی از قیدها و محدودیت ها، یکی از پر شورترین آرمانهای بشر به شمار می آید. موضوعاتی چون: چیستی و تعریف آزادی در دو نگاه لیبرالیسم غربی و ادیان آسمانی به ویژه آیین اسلام و نفوذ نگره لیبرالیستی به آزادی در میان جوامع اسلام و اندیشمندان مسلمان سطحی نگر و بی بهره از دریافت های ژرف دینی، عناوین اولیه این نوشتار است. ...

حق حیات، از حقوق اساسی، بلکه اساسی ترین حق انسان است که سرمایه اصلی وی و موهبت بزرگ الهی برای اوست. تعریف این مفهوم مهم در فلسفه و زیست شناسی و همچنین آغاز و فرجام آن، معرکه آرا و عرصه چند و چون زیست شناسان و فیلسوفان بوده، چنان که اهل شریعت و تفسیر گران قرآن نیز پیرامون آن به اظهار نظر پرداخته اند. قرآن برای آدمی از دو حیات جسمانی انسان پرداخته شده راهکارهای قران برای جلوگیری از تهدید این حق که به صورت مجازاتهای شرعی تشریع شده مورد بررسی قرار گرفته و این مجازات ها با آنچه در مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده مقایسه شده است. ...

دیدگاه های قرآن پژوهان در مورد نمادین یا واقع نمون بودن قصص و تواریخ قرآنی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در این زمینه سه دیدگاه وجود دارد. دیدگاه نخست، بر آن است که داستانهای قرآن واقعیت و حقیقت عینی دارد که قرآن به منظور تعلیم و تربیت مخاطبان از حوادث واقعی و قضایای عینی بهره جسته است. نظریه دوم، این است که این داستانها جنبه سمبلیک و نمادین دارد و نوعی تخیل و صحنه سازی است که قرآن کریم جهت هدف ارزشمند هدایت و تربیت و نمایاندن ارزشها و ضد ارزشها از آن سود جسته است. دیدگاه سوم که در سالهای اخیر از سوی طرفداران »اندیشه نوین اسلامی« مطرح شده؛ از یک سو معتقد است رویدادهای تاریخی قرآن مورد تایید شواهد علمی و منابع اصیل تاریخی نیست و از سوی دیگر وحیانی بودن قرآن را باور دارد؛ بدین رو در پاسخ و دفاع از حقانیت قرآن، می گوید: هر چند این گونه رویدادها - مانند داستان موسی و فرعون - واقعیت تاریخی ندارد؛ اما از آنجا که در میان مخاطبان عصر نزول به عنوان ادبیات فولکلور رایج بوده و ملت عرب آن را باور داشته، قرآن نیز با هدف هدایت و تربیت مخاطبان و هم نوا با قوم، از آنها سود جسته و بدانها استناد کرده است؛ اما این هرگز به معنای پذیرش آن رویدادها نبوده و نیست. استاد آیت الله محمدهادی معرفت در این گفت وگو پس از ارائه گزارشی گسترده از این دیدگاه، به همراه ذکر نمونه های متعدد از آیات قرآن، آن را مردود شمرده و دفاع ناآگاهانه از قرآن می شمارد. و سپس دیدگاه نخست را قابل اثبات می داند. ایشان همچنین شواهد و مستندات قصص قرآنی را در فصل پنجم کتاب اخیر خود با نام »شبهات و ردود« به تفصیل ذکر کرده است. کتاب یادشده پیش از این در شماره 33 این فصلنامه معرفی شده است.

تاریخ و سیر فراز و فرود تفسیر قرآن کریم گزارش شده است. نوشتار حاضر، ترجمه مقاله »تفسیر« - Tafsir- ویرایش دوم دائره المعارف اسلام - EI2 - به قلم اندرو ریپین، (Andrew Rippin) - از مشهورترین قرآن پژوهان غربی معاصر و استاد تاریخ در دانشگاه ویکتوریا در کانادا - است. وی، پس از بررسی اصطلاح تفسیر، تلاشهای گوناگون برای دسته بندی تفاسیر بر حسب عناصر تاثیرگذار بر فرایند تفسیر مانند علوم ادبی، فقه، کلام و تاریخ می پردازد؛ و در ادامه از توجه مفسران به منابع پیشین و آرای مفسران گذشته سخن می گوید. سپس تاریخ تفسیر را به چهار دوره: پیدایش، کلاسیک، بالندگی و معاصر تقسیم کرده ویژگی ها و تفاسیر مشهور هر دوره را به گونه گذرا یادآور می شود. نویسنده، ضمن بیان گزیده مباحث در بسیاری از بخش ها، اطلاعات کتاب شناختی گسترده ای از جدیدترین پژوهش های محققان غربی درباره تفسیر قرآن، به زبانهای انگلیسی، آلمانی و فرانسه عرضه کرده است.

تفسیر آیه 18 سوره زخرف است. نگاه قرآن به زن و منزلت او موضوعی است که همواره مورد توجه اصحاب اندیشه و قلم بوده است. در این میان آیه 18 سوره زخرف، توصیفی در خور بررسی از زن ارائه داده است. در این آیه پس از اشاره به انگاره مشرکان مبنی بر مونث بودن فرشتگان، این گونه آمده است: »او من ینشا فی الحلیه و هو فی الخصام غیر مبین«، یعنی آیا همان که در زیور نشو و نما می یابد و گاه خصومت ناروشن بین است«. نویسنده با بررسی مراد مدلول آیه، مفردات و قیدهای آیه و نیز موضع و سیاق آن، احتمالات موجود در آیه را به همراه ادله آن مطرح و پس از ارزیابی، احتمال برتر را مدلل ساخته است. توصیف بیان شده در آیه بنابر یک احتمال، سخن خداوند است، و بنابر احتمال دیگر، حکایت از سخن مشرکان و زبان حال ایشان. بنابر احتمال نخست نیز سه فرض قابل بررسی است: 1- این سخن بیان حقیقت نظر اسلام در نکوهش زن است، 2- در این آیه، هیچ نکوهشی متوجه زن نمی باشد، 3- در این آیه هر چند زن نکوهش شده است، ولی بیان آن خطابی و اقناعی می باشد که خداوند با استفاده از باورهای خود مشرکان، باور آنان نسبت به فرشتگان را ابطال کرده است و فرض صحیح هم، همین فرض است.

جاودانگی و جامعیت قران به مفهوم فرازمانی و فرامکانی بودن و عدم تاثیر پذیری آن از فرهنگ زمانه یا منبع هم عرض دیگری (= نفی پلورالیسم) در این نوشتار به یاری سه دسته از دلایل اثبات گردیده است. آیات بسیاری که عزت، پایداری و جهان شمولی بشارت ها و بیم ها و پیام های قران و پیراستگی آن از هر گونه اختلاف و کاستی سخن می گویند دلایل قرآنی این مدعا هستند. حدیث ثقلین و روایاتی که بر همواره تازه بودن قرآن، لزوم مراجعه بدان و عرضه احادیث بر آن دلالت دارند مستندات روایی این دعوی را تشکیل می دهند. ...

موضوع قلمرو قرآن از موضوعاتی است که میان عالمان اسلامی درباره آن دیدگاه های گوناگونی مطرح شده بویژه که در دهه های اخیر به دلیل توجه بیش از پیش مسلمانان به کتاب آسمانی خود و رویارویی آنها با نظریه های دیگر ادیان و مکاتب، رنگ بیشتری به خود گرفته است. در این زمینه میان اندیشمندان مسلمان سه دیدگاه را می توان به روشنی دید: یک. دیدگاه حداکثری که می گوید: قرآن، همه علوم، حتی علوم بشری و طبیعی را در ظواهر الفاظ بالفعل دارا می باشد. ...

«تاکید» و کاربرد آن در قرآن از جمله مباحث علوم قرآنی است که مفسران و بلاغت شناسان بدان پرداخته اند. در این زمینه دو دیدگاه عمده مطرح شده است، گروهی بر این باورند که تاکید در قرآن و روایت وجود ندارد، زیرا بازگشت تاکید به تکرار است و تکرار، لغو است. برخی دیگر معتقدند: از آنجا که قرآن به زبان قوم خود نازل شده و خارج از سبک و روش عرب نیست، و تاکید در کلام عرب معمول و رایج است، بنابراین تاکید در قرآن نیز کاربرد دارد، و یکی از شاخصهای مهم بلاغت قرآن به شمار می رود، زیرا در آن فواید بسیاری نهفته است. ...

دانش وجوه و نظائر یا چند معنایی واژگان قرآنی، از جمله انواع علم قرآنی است که از سده های نخستین هجری مورد توجه و عنایت ویژه مفسران و قرآن پژوهان بوده و در این میان آثار بسیاری برجای مانده است. این نگاشته ها گاه به صورت بخشی از تفاسیر یا کتب علوم قرآنی و یا به صورت تالیفات جداگانه تدوین یافته است. ارتباطات و تاثیر این دانش در زبان شناسی نوین بر اهمیت آن می افزاید. این علاوه بر نقش شگرفی است که در فهم و تفسیر قرآن دارد. این نوشتار پس از تعریف و تبیین آن، سیر تاریخی تدوین آثار مکتوب در این زمینه را بررسی کرده مهمترین منابع تدوین یافته آن را دسته بندی و فهرست می کند.

این مقاله نقدی است گذرا بر برخی از آرا و دیدگاه های مطرح شده در کتاب «قرآن شناسی» اثر استاد دکتر محمد مهدی فولادوند. بیشتر حجم این کتاب، ترجمه چند اثر عربی است و بخشهای پایانی آن به مقالات و سخنرانی ها و مصاحبه های مولف پیرامون موضوعات گوناگون قرآنی اختصاص دارد. ناقد، نخست به برخی از مبانی و اصول تفسیری نویسنده اشاره کرده سپس بر این اساس، دیدگاه های وی را مورد نقد و بررسی قرار داده است. ...