فصلنامه جنگل و مرتع
پیاپی 66 (بهار 1384)

با توجه به اهمیت فرایند بیابان زایی در مناطق نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب، کمسیون اروپا اقدام به تحقیقی جامع در این زمینه نمود و مدل ESAs را برای تهیه ی نقشه ی بیابان زایی در سال 1999 ارایه نمود. این مدل با توجه به مزایای بسیار زیاد آن از جمله جمع آوری آسان داده های مورد نیاز، استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی به عنوان یک بانک اطلاعاتی و کاربرد آن در تلفیق لایه ها، استفاده از میانگین هندسی برای تلفیق لایه ها و غیره می تواند جایگزین روش های رایج و سنتی تهیه ی نقشه ی بیابان زایی در ایران گردد. با توجه به این که این مدل با توجه به شرایط مدیرترانه طراحی شده است برای استفاده از آن در سایر نقاط، به خصوص ایران باید این مدل را با شرایط منطقه ی مطالعاتی تعدیل و اصلاح کرد و سپس از آن استفاده نمود...

بیابان زایی، فرآیندی است پس رونده که بر کامه ی همه ی روشنگری های دو دهه اخیر در مورد آن، به نظر نمی رسد، آدمی - دست کم در بخش بزرگی از جهان - موفق به کاستن از شتاب دمادم افزایشی اش شده باشد. مراسم نکوداشت روز مبارزه با این فرایند شوم و حجم عظیمی از اطلاع رسانی که با استفاده از ابزارها و شگردهای نوین خبری صورت می گیرد، گواه آن است که عوارض بیابان زایی امروز بیش از هر زمان دیگری در بین عامه مردم و کارگزاران حکومتی شناخته شده است. این نوشتار با بهره گیری از این آگاهی می کوشد تا نشان دهد، زمان لازم برای تامین هزینه های لازم برای به حرکت درآوردن سامانه پایش کمی و کیفی طرح های به اجرا درآمده به ویژه در بخش کشاورزی و منابع طبیعی، هم اکنون است؛ تمهیدی که در صورت تحقیق، بی گمان حفره های ناپیدای روند بررسی، تصویب و نظارت بر اجرای چنین طرح هایی را - و البته نقشی که در تشدید یا کاهش جریان بیابان زایی بر عهده داشته یا خواهند داشت - فارغ از هر نوع مصلحتی آشکار می سازد.

امروزه عوامل متعددی موجب بروز ناپایداری در بوم سازه های طبیعی می شوند که از آن جمله می توان به افزایش جمعیت، تغییر الگوی مصرف، جنگل زدایی، بیابان زایی، افزایش انتشار گازهای گل خانه ای، آلاینده ها و مواد زاید اشاره نمود. با اندکی توجه می توان ردپای انسان را در تمامی موارد مذکور مشاهده کرد. برخی فعالیت های نادرست انسان در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب باعث افزایش فشار بر این بوم سازه های شکننده شده و در نتیجه موجب بر هم خوردن تعادل اکولوژیکی و ایجاد ناپایداری در آن می گردد و به تبع آن مشکلاتی نظیر تخریب خاک، حرکت شن های روان، زوال تنوع زیستی، افت کیفی و کمی آبخوان ها، نشست زمین، افزایش وقوع سیل، پر شدن سدها از رسوب، شور شدن و ماندایی شدن اراضی، مهاجرت و فقر آشکار می گردد...

اکوسیستم های مرتعی مناطق خشک و نیمه خشک جهان که بخش چشمگیری از سرزمین ما نیز در قلمرو آن قرار دارد در مجموع نظام های زیستی حساس و شکننده ای هستند که در معرض عوامل مختلف از جمله تغییرات اقلیمی به خصوص بارندگی، بی نظمی های بارش و توزیع زمانی نامناسب آن، درجه حرارت قرار گرفته اند. در چنین شرایطی وقوع خشکسالی ها و بروز سیلاب های مخرب که می توان آن را زاییده شرایط نامناسب ریزش های جوی یک منطقه دانست همیشه محتمل و قابل انتظار است...

اراضی و ناهمواری های شنی از رخساره های طبیعی در مناطق خشک و بیابانی هستند. این گونه اراضی، حاصل فرسایش آبی و بادی بوده و در صورت تشدید عوامل فرساینده ی خاک، به صورت طغیانی و مزاحم رخ می نماید. اگرچه شواهد بسیاری از پوشش گیاهی انبوه، روی شن زارها وجود دارد، همواره این اراضی به عنوان نمادی از خشکی و بی حاصلی توصیف می شوند. در این نوشتار کوشش می شود با ارایه ی شواهد عینی و دلایل علمی، استعداد رویشی در خور توجه شن زارها بازشناسی شود.

این بررسی با استفاده از پرسش نامه و دریافت شفاهی و حضوری پاسخ بهره برداران در دوره های آموزشی و با حضور نمایندگانی از بهره برداران و مجریان طرح های مرتع داری استان های تهران، قزوین، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، فارس، کهکیلویه و بویر احمد در سال 1382 به اجرا درآمده است. پرسش ها در دو محور اصلی تدوین شده است: 1- سوالاتی که با هدف ارزیابی میزان آشنایی و شناخت بهره برداران از مرتع و اصول مرتع داری تنظیم شده، مفاهیمی که درک صحیح آن ها به مجریان طرح های مرتع داری کمک خواهد نمود...

بیابان زایی پدیده ای است جهانی، با عنایت به تعریف بیابان بخش اعظمی از کشورهای جهان در شرف تخریب و تهدید هستند. کشور ایران نیز به علت موقعیت خاص جغرافیایی و داشتن اکوسیتم های شکننده مرتب در معرض بیابان زایی است. علی رغم فعالت های گسترده بیابان زدایی انجام شده در جهان، به دلیل وسعت کار می باید اقدامات جدی تری در این ارتباط به عمل آید. از جمله در حال حاضر در کشور ایران توسط دفتر تثبیت شن و بیابان زدایی سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور طرح جامعی تحت عنوان مطالعه معیارها و شاخص های موثر در پدیده بیابان زایی در شرف شکل گیری و تکوین است...

رشد روزافزون جمعیت و نیاز انسان به تامین غذا، بشر را به استفاده بی رویه و غیر اصولی از منابع طبیعی واداشته و آهنگ فشار بر آن را شدت بخشیده است. دخالت انسان در بوم سازه های طبیعی و تاثیر در تغییر کاربردی عرصه های وسیعی از اراضی جنگلی و مرتعی شمال کشور باعث گردیده تا از وسعت این منابع روز به روز کاسته شده و بر وسعت مراتع مشجر و زمین های زراعی (دیم زارها) افزوده گردد. این اراضی نیز پس از مدتی به دلیل بهره وری سنتی که بدون توجه به اصول حفاظت خاک صورت می گیرد، فرسایش یافته و زمینه را برای تولید رسوب و ورود آن به شبکه های هیدروگرافی مهیا می نماید و این امر اثرات مخرب زیست محیطی فراوانی را نیز به دنبال دارد...

پایداری مدیریت منابع آب و خاک مستلزم مشارکت جوامع محلی در کلیه مراحل و اجرای پروژه ها است. مادامی که اختیار تصمیم گیری در دست دولت است این پایداری تحقق نخواهد یافت. برای حل این مشکل لازم است زمینه مشارکت فعال جوامع در کلیه مراحل شناسایی و مشکلات الویت بندی تا بستر طراحی و اجرای پروژه ها فراهم گردد. در این مقاله امکان سنجی برنامه ریزی مشارکتی در ایران از طریق توانمند سازی جوامع محلی بر مبنای تجربیات حاصل از طرح مدیریت پایدار آب و خاک در پناه برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان زایی و کاهش اثرات خشکسالی مورد بحث قرار می گیرد...