ماهنامه بازتاب اندیشه
پیاپی 57-58 (دی و بهمن 1383)

آقای تاجیک دو قرائت از دین عرضه می کند. قرائت اول را فراگفتمان جهان شمول حقیقت محور تک گفتار می داند و قرائت دوم دارای نگاهی برون گفتمانی و خرده گفتمانی به دین دارد و به جای توجه به تمامیت قدسی دین، به قرائت های مختلف از آن توجه دارد و کثرت این قرائت ها را می پذیرد. به نظر نویسنده، در چارچوب قرائت اول، روشن فکری دینی جایی ندارد؛ اما در چارچوب قرائت دوم جای دارد. به نظر وی، حتی روشن فکران سکولار نیز باید دین را موضوع اندیشه و عمل خود قرار دهند.

اسلام در قوانین خود اجازه نمی دهد مرد همسر خود را تنبیه بدنی کند و مقصود از آیه ای که در آن مردان را در صورت ترس از نشوز زن، امر به تنبیه آنان کرده است. مراجعه به حاکم و درخواست تعزیر زن است. همچنین اسلام شرایط چند همسری را آنقدر سخت قرار داده است که شرایط آن برای مردان به ندرت پیدا می شود. اسلام ارث فرزند دختر را بدان جهت نصف پسر قرار داده است که زنان در گذشته، نان آور خانواده نبوده اند؛ اما امروزه که زنان در تامین نفقه خانواده مشارکت دارند، نمی توان حکم آن زمان را بدون بحث و بررسی اجرا کرد.

هانس کونگ متفکر مسیحی آلمانی در یک مقایسه نادرست بین اسلام و کلیسای کاتولیک معتقد است؛ همان طوری که کلیسای کاتولیک رومی در زمان پیش از شورای واتیکان روم، اصلاح دینی را بر نمی تابید و عصر روشنگری نداشت، اسلام نیز نمی تواند با نوگرایی و نواندیشی دینی کنار بیاید. ولی همیشه بر این اعتقاد بودم که اگر کلیسای کاتولیک با حدود یک میلیارد طرفدار توانست تغییر کند. اسلام هم باید قادر به انجام این کار باشد. او در بخش دیگری از ادعاهایش می گوید: تصور نمی کنم در قرآن نیز از کسی که اداره همه امور به دست او باشد سخنی به میان آمده و این خود امتیاز بزرگی برای ایجاد اصلاحات است.

آقای سروش در این سخنرانی، که در قم ایراد شده است، مقایسه ای میان مکتب معتزله و مکتب اشاعره دارد و ویژگی های عقلانیت هر یک را بر می شمرد. به نظر ایشان معتزله به عقل گرایی اروپایی و اشاعره به تجربه گرایی اروپایی نزدیک اند. در مکتب معتزله، قول به علیت، کلیات، عدل عقلی، حسن و قبح ذاتی، وجود اغراض در افعال خدا، جایز نبودن ترجیح بلا مرجح و... نشانه های عقل گرایی و از بالا دیدن امور است. ...

آقای خجسته در این مقاله نظریه آقای سروش را در موضوع دموکراسی حداقلی مطرح کرده، سپس نقد دو تن از منتقدانش را آورده است. آقای سروش این موضوع را در جمع دانشجویی دانشگاه تهران مطرح کرد و از موضوع روشن فکری دینی پیشنهاد داد تا ابتدا از دموکراسی حداقلی در عالم سیاست دفاع شود و امکان پیاده سازی آن در جامعه فراهم آید. اگر از دموکراسی حداکثری در عالم فرهنگ سخن گفته شود، طعن هایی که بر لیبرال دموکراسی وارد می شود، بر آن نیز وارد شود و امکان پیاده سازی آن فراهم نمی آید.

آقای باقی با برقراری نسبت عام و خاص مطلق بین حقوق بشر و دموکراسی دایره حقوق بشر را بزرگتر از دموکراسی و شامل بر آن می داند. بر همین مبنا، در تحلیل پیشینه دموکراسی خواهی در ایران، علت اساسی ضعف و ناکارآمدی دموکراسی در ایران و شکست های مکرر آن را ناشی از فقدان پیش نیاز اصلی آن، یعنی نهادینه شدن حقوق بشر می داند.

نویسنده مقاله معتقد است دموکراسی اگر چه به لحاظ تاریخی موجب زوال ارزش های مشترک شده، اما، ظهور آزادی و استقلال فردی را نیز به دنبال داشته است. ارزشهای دموکراسی موجب شد بساط استعمار برچیده شود و اقلیتها به برابری و منزلت انسانی دست یابند. هر چند در اغلب کشورهای پیشرفته وعده شکوفایی و پیشرفت مادی مدتهاست به جای دفاع از ارزش های بنیادین دموکراسی نشسته است. ...

نویسنده با تبیین نظریه مهدویت و بر شمردن ویژگی های جهان حاضر کوشیده است تا میان تئوری جهانی شدن و مسئله مهدویت سازگاری به وجود آورد و در این راستا می گوید تئوری جهانی شدن و همچنین رسالت عمومی ادیان، ظهور مصلح جهانی نیز به عنوان فلسفه تاریخ ادیان، امری قابل توجه است. از نظر نویسنده، ادیان باید ویژگی های عصر جدید را منطبق بر سنت های تاریخی خویش تفسیر کنند.

معنا، ریشه و چگونگی تکوین هرمنوتیک از جمله محورهای این نوشتارند. همچنین نویسنده با بررسی تفاوت های هرمنوتیک فلسفی با قرائتهای مختلف متذکر شده اند بین این دو مسئله ارتباط وثیقی وجود دارد که به نتایج مشترکی منجر می شود. در پایان علل و عوامل حساسیت بحث قرائت های مختلف از دین در جامعه ایرانی بررسی شده است و یکی از این عوامل را، ابتناء فرهنگ جامعه ما بر آموزه های دینی دانسته اند.

نویسنده با سکولار شمردن علم و نیز فلسفه اسلامی، یکی از بناهای سکولاریسم را بی نیازی از واسطه گری روحانیت بین مردم و خدا دانسته اند و گفته اند: از نظر تاریخی کلمه روحانیت در اسلام وجود نداشته است همچنانکه در اسلام هیچ عمل و قانونی نداریم که باید برای اجرای آن حضور روحانی شرط باشد.