مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال بیستم شماره 4 (پیاپی 26، زمستان 1383)

این مطالعه در ایستگاه تحقیقات چالکی مرکز تحقیقات منابع طبیعی گلستان با ارتفاع 85 متر از سطح دریا و میزان متوسط بارندگی 600 میلیمتر در خاک سیلتی- کلی- لوم انجام شد.
گونه مورد مطالعه Hypericum Perforatum بود. بوته های جمع آوری شده از دو مبدا تفاوتهای ظاهری از لحاظ اندازه برگها و ارتفاع بوته داشتند. دو مبدا، شامل گرمابدشت واقع در بیست کیلومتری شرق گرگان با ارتفا 400 متر و جنگلهای درازنو در 25 کیلومتری غرب گرگان با ارتفاع 1000 متر قرار دارند. بوته های جمع آوری شده، در پاییز با فواصل 30 سانتیمتر روی ردیف و 50 سانتیمتر بین ردیف کشت شدند و بعد از ظهور حدود 30% گلها سرشاخه های گلدار از 10 سانتیمتری انتهایی قطع و در محیط آزاد زیر سقف خشک گردید و در نهایت تولید ماده خشک اندازه گیری شد. برای بررسی، تعداد ده بوته به صورت تصادفی انتخاب در طول رویش، زمان شروع رویش زمان گلدهی و مولفه های ارتفاع بوته ها، تعداد ساقه های گل دهنده تعداد بوته به صورت تصادفی انتخاب و ثبت شدند.
عملکرد ماده خشک در بوته های با مبدا درازنو در سه چین با فاصله بیست روز از یکدیگر به میزان 945، 1155 و 856.8 در مجموع 2956.8 کیلوگرم در هکتار و برای مبدا گرمابدشت، یک چین به میزان 742 کیلوگرم در هکتار بدست آمد که با آزمون T اختلاف بسیار معنی داری نشان دادند (t=5.19، (0.01.
تعداد ساقه گل دهنده در دو مبدا تقریبا برابر و اختلاف معنی دار نداشته، اما ارتفاع بوته های نشان شده با مبدا درازنو (67.7 سانتیمتر) کمتر از بوته های با مبدا گرمابدشت (120.3 سانتیمتر) بود که اختلاف معنی داری در سطح 0.01 نشان دادند. همبستگی بین عملکرد سرشاخه گلدار و تعداد ساقه گل دهنده برای گرمابدشت و درازنو به ترتیب 0.70 و 0.93 بود.

زعفران کلاکه خشک شده گونه Croucus sativus. L می باشد. کاروتنوییدها یکی از مهمترین ترکیبهایی هستند که در رژیم غذایی به عنوان خاصیت ضد سرطانی مطالعات بسیار وسیعی در مورد آن انجام شده است. اخیرا مشاهده شده است که ترکیبهای طبیعی در زعفران خاصیت ضد سرطانی خوبی دارند که از مهمترین ترکیبهای موثر زعفران می توان به ترکیبهای رنگی گلیکوزیدی آن که شامل دی- گلیکوز و دی- جنتیوبیوزیل استرهای کروستین مانند کروسین اشاره کرد که جز کاروتنوییدهای محلول در آب هستند. در این تحقیق به استخراج، جداسازی و شناسایی کاروتنوییدهایی که جز کاروتنوییدهای نادر محلول در آب می باشند، پرداخته شده است. استخراج توسط دستگاه سوکسله که این عمل در سه مرحله و توسط حلالهای پترولیوم اتر، دی اتیل اتر و متانول انجام گرفت. بعد از عمل استخراج، تغلیظ و جداسازی توسط کروماتوگرافی ستونی، صورت گرفت. نمونه ها به روش کروماتوگرافی لایه نازک (TLC) در زمانهای بازداری 0.41، 0.63، 0.75، 0.98 جداسازی و توسط استاندارد شناسایی شدند.

جنس Scutellaria از خانواده Labiatae در ایران 20 گونه گیاه علفی چند ساله دارد که گونه Scutellaria pinnatifida A.hamilt علاوه بر ایران در شمال سوریه، عراق، تالش و افغانستان پراکنش دارد. به منظور بررسی ترکیبهای اسانس این گیاه سرشاخه های گلدار آن از منطقه توچال در استان تهران جمع آوری گردید و پس از خشک شدن در دمای محیط با روش تقطیر آب (Clevenger) اسانس گیری شد. اسانس به صورت لایه ای روغنی به رنگ زرد روشن و بازده 0.07% درصد بدست آمد.
تجزیه و شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس با دستگاه کروماتوگراف گازی (GC) و کروماتوگراف گازی متصل شده با طیف سنج جرمی (GC/MS) با محاسبه شاخصهای بازداری و مطالعه طیفهای جرمی صورت گرفت. از میان 29 ترکیب شناسایی شده که 96.6% اسانس را تشکیل می دهند ترکیب ژرماکرن دی با 39% بیشترین میزان را به خود اختصاص می دهد. بعد از آن بتا- کاریوفیلن (23.2%) بی سیکلو ژرماکرن (11.5%) و فارسن (7.8%) سایر ترکیبهای عمده تشکیل دهنده این اسانس می باشند.

جنس Satureja با نام فارسی مرزه، در ایران 15 گونه گیاه علفی یک ساله و چند ساله دارد که 9 تا از آنها انحصاری هستند. یکی از این گونه های انحصاری S. bachtiarica می باشد.
در این تحقیق سرشاخه S. bachtiarica در مرحله گلدهی کامل از دو رویشگاه طبیعی در استانهای فارس و یزد جمع آوری گردید و پس از خشک شدن در محیط آزمایشگاه، به روش تقطیر با آب، مورد اسانس گیری قرار گرفت. سپس ترکیبهای تشکیل دهنده اسانسها با استفاده از کروماتوگرافی گازی تجزیه ای (Analytical GC) و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) و محاسبه شاخصهای بازداری، مورد شناسایی قرار گرفت. بازده اسانس نمونه یزد به میزان 2.15% و نمونه فارس 1.65% (وزنی/وزنی) بدست آمد.
تعداد 20 ترکیب در اسانس سرشاخه S. bachtiarica استان فارس شناسایی شد. ترکیبهای عمده اسانس در این نمونه، کارواکرول (49.3%)، پارا- سیمن (12.7%)، ترانس- آلفا- برگاموتن (5.8%) و تیمول (4.5%) بودند.
تعداد 22 ترکیب در اسانس نمونه یزد شناسایی شد که از میان آنها کارواکرول (66.5%)، پارا- سیمین (15.2%) و لینالول (4.6%) اجزای اصلی اسانس بودند.
با توجه به میزان نسبتا بالای اسانس S. bachtiarica و وجود کارواکرول به عنوان ترکیب عمده، به نظر می رسد که این گونه می تواند خواص مفید دارویی و غذایی S. hortensis و S. montana را داشته باشد و جایگزین مناسبی برای آنها، که هیچ کدام بومی ایران نیستند، در کشور ما باشد.

به منظور تشخیص بهتر میزان مصرف نیتروژن در اکوسیستم زراعی و کود پذیری گیاه دارویی گل راعی (Hypericum perforatum) طرحی در قالب بلوکهای کامل تصادفی با 6 تیمار و 3 تکرار در سالهای 1377 و 78 اجرا شد. در این بررسی، 2 سطح کودی بالاتر، 2 سطح پایینتر از حد متوسط مورد مصرف معمول، یک سطح متوسط و شاهد بدون کود در نظر گرفته شد. تیمارها شامل مصرف مقادیر0- 30- 60- 90- 120 و 150 کیلوگرم در هکتار نیتروژن بودند. در سال 78 میزان هیپریسین تولیدی در برداشت اول در ازای مصرف 150 کیلوگرم در هکتار و در برداشت دوم در ازای مصرف 90 کیلوگرم در هکتار در بالاترین حد قرار داشت. در این سال عملکرد هیپریسین به ازای مصرف 90، 120 و 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار در هر دو برداشت اول و دوم تفاوت معنی داری نشان نداد. در برداشت اول از سال 78 بالاترین شاخص برداشت در تیمار شاهد با 37 درصد و کمترین آن در تیمار حداکثر مصرف نیتروژن با 27.7 درصد بدست آمد. بدین ترتیب برای دستیابی به عملکرد بالای هیپریسین و اجتناب از مصرف مقادیر بالای کودهای شیمیایی نیتروژنه، می توان حدود متوسط نیتروژن (kgNha-160-90) را مصرف نمود زیرا گل راعی به دلیل طبیعی بودن، کودپذیری زیادی ندارد.

بسیاری از فرآورده های خام گیاهان دارویی به علت داشتن روغن فرار به طور مستقیم در پزشکی مصرف می شوند، ولی در بیشتر موارد روغنهای فرار را از مواد خام جدا نموده و به عنوان دارو بکار می برند. اسانس سرشاخه گلدار مریم گلی(Salvia officinalis L.) به روش تقطیر با آب استخراج و تاثیر آن بر روی 4 گونه باکتری گرم مثبت و گرم منفی با نامهای:Bacillus cereus E. coli, Bacillus anthracis, Shigella sonnei, به روش چاهک مطالعه و ترکیبهای شیمیایی اسانس توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی GC و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) تجزیه و شناسایی شده و با محاسبه شاخصهای بازداری روشن گردید که در مجموع 10 ترکیب مختلف در اسانس مزبور شناسایی شد. عمده ترین ترکیبها a-pinene (5.5 درصد)، borneol (9.4 درصد)، a-humulene (8.4 درصد) و globulol (9.3 درصد) بود.
روغن فرار موثر در برابر سوسپانسیون باکتری های فوق الذکر با تراکم 108 میکروارگانیسم در هر میلی لیتر تعیین گردیده تا میزان باکتری کشی آن مورد مطالعه قرار گیرد. فعالیت باکتری کشی اسانس سرشاخه گلدار مریم گلی بعد از مدت زمان 48-24 ساعت به صورت هاله های عدم رشدی مشاهده شد. قطر این هاله ها به ترتیب در مورد باسیلوس سرئوس 40mm، باسیلوس آنتراسیس 25mm، شیگلا سونه ای 24mm و اشرشیاکلی 20mm به دست آمد.

گونه ای اوکالیپتوس با نام علمی Eucalyptus porosa در اواسط اسفند ماه 1382 از شهرستان دزفول (باغ فدک) جمع آوری شد و از برگ خشک آن به روش تقطیر با آب در دستگاه مدل کلونجر و به مدت 20 دقیقه اسانس گیری بعمل آمد. بازده اسانس براساس وزن برگ خشک معادل 0.57% (وزن اسانس در 100 گرم برگ خشک) محاسبه گردید.
به منظور شناسایی کمی وکیفی ترکیبهای اسانس، نمونه اسانس حاصل به دستگاه کروماتوگراف گازی (GC) تزریق و تعداد 21 ترکیب در آن شناسایی شد. در میان ترکیبهای شناسایی شده، سه ترکیب 1، 8- سینئول (58.6%)، آلفا- پینن (12.8%) و نوپینون (11.3%) بالاترین درصد را به خود اختصاص می دهند.

در این پژوهش اثر ضد دردی عصاره متانولی دانه گشنیز در موشهای صحرایی نر مبتلا به دیابت قندی القا شده توسط استرپتزوتوسین با استفاده از آزمون فرمالین مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور از موش صحرایی نر نژاد Wistar در محدوده وزنی 350، 250 گرم استفاده شد. موشها به طور کاملا تصادفی به سه گروه کنترل، گروه دیابتی و گروه دیابتی درمان شده با دانه گشنیز تقسیم شدند. برای دیابتی کردن حیوانات از داروی استرپتوزوتوسین (STZ) به صورت تک دوز به میزان 60mg/Kg استفاده گردید. پس از گذشت یک ماه، آزمون فرمالین بر روی تمام موشها انجام گرفت. نتایج آزمون فرمالین نشان داد که میزان درد در موشهای دیابتی پس از گذشت یک ماه در فاصله دوم از مرحله حاد آزمون فرمالین (فاصله زمانی 10-5) افزایش معنی داری (P<0.001) را نسبت به گروه کنترل نشان می دهد (افزایش 76%) در حالی که تفاوت موجود بین دو گروه کنترل دریافت کننده عصاره متانولی دانه گشنیز در همین فاصله زمانی کمتر معنی دار (P<0.05) می باشد. با این وجود میزان درد در موشهای دیابتی دریافت کننده عصاره در دو مرحله حاد و مزمن آزمون فرمالین هیچ گونه تفاوت معنی داری را نسبت به هم نشان نداد. نتایج تحقیق حاضر نشان داد که تجویز عصاره الکلی دانه گشنیز به میزان 100mg/Kg به مدت یک ماه به موشهای دیابتی کاهش معنی داری را در میزان گلوکز خون و میزان احساس درد در مراحل حاد و مزمن آزمون فرمالین بوجود نمی آورد.

گیاهان دارویی استان کرمان با هدف تعیین توان بالقوه و بالفعل استان جمع آوری و شناسایی گردید تا اطلاعات و زمینه لازم جهت انجام بررسی های دیگر و برنامه ریزی های اجرایی فراهم گردد. با استفاده از نقشه های اقلیم، دما، بارندگی، تبخیر، توپوگرافی، موقعیت شهری و آبادی ها و پیمایشهای میدانی در رویشگاه های گیاهان دارویی این نمونه ها جمع آوری شد. اطلاعات رویشگاهی گیاهان در فرمهای مربوط ثبت گردید. گونه های گیاهی پس از آماده سازی هرباریومی شناسایی شدند. تعداد 285 گونه گیاه دارویی از 200 جنس و 71 تیره شناسایی گردید. 72% گونه ها با فرم رویشی علفی و 11.3% بوته ها نیمه خشبی می باشند. بیشترین پراکنش گیاهان در ارتفاع 2500-1500 متر از سطح دریا می باشد.

گل محمدی (Rosa damascena Mill.) برخی از مناطق غربی کشور، در مزرعه تحقیقاتی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع در یک طرح بلوکهای کامل تصادفی کشت گردید. تعداد هفت ژنوتیپ از نظر تعداد اجزا مختلف گل (گلبرگ، پرچم و مادگی) در سالهای 1383-1382 مورد ارزیابی قرار گرفتند. ژنوتیپها برای تعداد گلبرگ، تعداد پرچم و تعداد مادگی اختلاف معنی داری نشان دادند، و مقایسه میانگینها، ژنوتیپها را برای هر یک از صفات فوق به ترتیب در 7، 8 و 8 (در سال 1382) و 6، 8 و 7 (در سال 1383) گروه مجزا قرار دارد. همچنین نمونه های مورد بررسی از نظر محصول گل، درصد و عملکرد اسانس در سال 1382 مورد ارزیابی قرار گرفتند که از نظر میزان اسانس اختلاف قابل ملاحظه ای را نشان دادند. براساس نتایج بدست آمده آذربایجان غربی با 6158.39 کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد گل را نشان داد. اما، از نظر درصد اسانس استخراج شده به روش تقطیر با آب، بیشترین مقدار (0.025 درصد) در ژنوتیپ کردستان و کمترین میزان (0.008 درصد) در ژنوتیپ آذربایجان غربی مشاهده شد. بدین ترتیب با منظور کردن مولفه های فوق، گل محمدی با مبدا کردستان با میزان تقریبی 729.01 گرم در هکتار، بیشترین عملکرد اسانس و پس از آن ژنوتیپ زنجان با 0.015 درصد اسانس، عملکردی را در حدود 610.32 گرم در هکتار از خود نشان دادند. در صورتی که به رغم عملکرد نسبی زیاد گل در ژنوتیپهای آذربایجان غربی و ایلام، عملکرد اسانس کمتری در آنها مشاهده گردید. با توجه به اهمیت اسانس به عنوان مهمترین فرآورده در کشت و کار و تجارت گل محمدی، گزینش ژنوتیپها در جهت تولید ارقام پرمحصول، به ویژه از نظر کمیت و کیفیت اسانس، در اصلاح ژنتیکی گل محمدی از اولویت خاصی برخوردار می باشد.

در این تحقیق ده گونه مهم و شاخص اسانس دار استان هرمزگان از خانواده نعناع (Labiatae) به نامهای اسطوخدوس راست (Lavandula stricta)، پونه کوهی (Mentha mozaffariani)، مریم گلی مصری Salvia aegyptiaca)) مریم گلی کارواندری (Salvia mirzayanii)، مریم گلی خلیجی (Salvia santolinifolia)، مریم گلی جنوبی (Salvia sharifii)، کلپوره (Teucrium pollium)، مریم نخودی بلوچستانی (Teucrium stocksianum)، آویشن شیرازی (Zataria multiflora) و مورخوش (Zhumeria majdae) مورد اکولوژیکی قرار گرفتند. عوامل مختلفی همچون مشخصات رویشگاهی، مناطق پراکنش، فرم ظاهری، اسم محلی، اسم فارسی، ارتفاع از سطح دریا، اقلیم، بارندگی، درجه حرارت، جهت شیب، درصد شیب، گیاهان همراه، بافت، pH و EC خاک، ترکیبهای شاخص و مصارف درمانی سنتی برای هر گونه تعیین گردید. اکثر گونه ها به صورت بوته ای بوده و اندام مورد مصرف؛ آنها بیشتر برگ است که به صورت جوشانده، دم کرده و پودر شده جهت درمان ناراحتی های گوارشی، درد مفاصل، تب، سردرد، سرماخوردگی، مسکن درد و التیام زخمها مصرف می شوند. ترکیبهای شاخص این گیاهان بیشتر لینالول، لیمونن و مشتقات آنها می باشند که به سبب بوی خوش و خاصیت آرامبخشی اسانس می باشد. این گیاهان جملگی در نواحی کوهستانی استان پراکنده هستند، ولی در عین حال برخی از آنها در ارتفاعات پایینتر دشتها و تپه ها نیز دیده می شوند. دامنه ارتفاعی رویشگاه ها بین 10 تا 2100 متر از سطح دریا متغیر است. بافت خاک رویشگاه ها لومی شنی و لومی است و Ph خاک بین 7.32 تا 8.5 و EC خاک بین 0.130 تا 1.357 میلی موس بر سانتیمتر متغیر است. اقلیم محل پراکنش گونه ها به روش دومارتن گرم و فرا خشک، گرم و نیمه خشک، گرم و نیمه خشک بیابانی و گرم و خشک بیابانی است. متوسط درجه حرارت بین 17.5 تا 27.5 درجه سانتیگراد و متوسط بارندگی سالانه بین 150 تا 350 میلیمتر متغیر است، ولی برای اکثر گونه ها متوسط بارندگی سالانه 150 تا 200 میلیمتر می باشد. گونه ها بیشتر در صخره های پرشیب اراضی سنگلاخی با خاک بسیار کم در درز و شکاف صخره ها رویش دارند و هیچ کدام از آنها پراکنش وسیعی برای تشکیل تیپ ندارند.