مجله آینه میراث
سال سوم شماره 2 (پیاپی 29، تابستان 1384)

بر پایه روایات شاهنامه می توان ساختار انواع حکومتهای باستانی و چگونگی مشروعیت آنها رادریافت. فردوسی رواایت مربوط به ساختارهای کلی حکومت های پادشاهی پیش از اسلام و معیارهای مشروعیت آنها در پنجاه روایت شاهنامه به صورت پراکنده آورده است. اهم این مطالب، اغلب در ابتدای هر روایت (جایی که موضوع کسب قدرت یک پادشاه در میان است) و نیز در بطن داستانهای متعددب که به لحاظ سیاسی حائز اهمیت اند، نقل شده است. در این گفتار، نخست موضوع تطور جوامع بشری و حکومتهای پادشاهی بر پایه روایات «اساطیری»، «نیمه اساطیری»، «نیمه تاریخی» و «تاریخی» شاهنامه بررس شده...

یکی از کارهای شایسته و بایسته در حوزه نسخه های خطی و متن پژوهی چاپ نسخه برگردان متون با توجه به ارزشمندی و سودمندی آنها از لحاظ معنوی و بهره علمی، و سرانجام، گسترش ایران شناسی است. نسخه هایی که بایستگی و شایستگی نسخه برگردانی چاپی خواهند داشت، به ده گونه قابل تقسیم هستند: 1- به خط مؤلف باشد. 2- کتابت آنها به زمان تالیف متن نزدیک باشد. 3- از روی خط مؤلف کتابت شده باشد. 4- منحصر به فرد باشد. 5- کتابت آنها توسط دانشمندی مشهور صورت گرفته باشد...

یکی از معروفترین و مهمترین مناظره ها در دوره تیموری، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، میرسید شریف جرجانی (درگذشته 816 ه. ق) و سعدالدین تفتازانی (متوفی 792 ه. ق) است. نخستین مناظره، درباره این موضوع بود که «آیا اراده انتقام، سبب غضب می شود، یا غضب، سبب اراده انتقام می شود». تفتازانی رای اول را ترجیح می داد و جرجانی از موضوع مقابل دفاع می کرد. جرجانی در این مباحثه همچون دیگر موارد، غلبه یافته است. موضوع مناظره دوم «اجتماع استعاره تبعیه و استعاره تمثیلیه» و اختلاف بر سر موضوع زمخشری (متوفی 583 ه. ق) در کتاب الکشاف ذیل آیه 5 سروه بقره بوده است...

مسئله غیبت حضرت مهدی - علیه السلام - گسترهای فراخ از میراث مکتوب شیخ مفید (336 یا 338 - 410 ه. ق) را پر کرده و او کتابها و رساله های متعددی در این باره نوشته و در هر یک از آنها مباحث مربوط به غیبت را مورد بررسی همه جانبه قرار داده است. در روزگار شیخ مفید، مباحث مربوط به غیبت هم از حیث ماده و موضوع و هم از حیث روش و شیوه دگرگون شده بودند. در اواخر عصر او، مساله عمر حضرت مهدی - علیه السلام - در عرصه گفت و گو از غیبت داخل شده بود. وی در پاسخگویی به جمیع اشکالهایی که بر غیبت وارد می شد، شیوه های تازه ای را از حیث علمی و بیانی پیش گرفت...

یاقوت مستعصمی، پرآوازه ترین خوشنویس سده هفتم هجری و پردازنده اقلام سته است. شهرت و تکریم او بیشتر مربوط به اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری و به ویژه در شهر هرات است. شهرت یاقوت در دوره تیموریان اوج گرفت و کاتبان به تقلید خط او پرداختند. وی احتمالا در دهه نخست یا دهه دوم سده هفتم هجری در آماسیه آناطولی تولد یافت. در نوجوانی به بغداد رفت و خدمت خلیفه عباسی، المعتصم بالله (640 - 656 ه. ق) را دریافت و از آنجا نسبت مستعصمی را به دست آورد...

در شهر هاله آلمان، نسخه ای خطی از روایت عربی بلوهر و بیوذسف به دست آمد که ادوارد رهاتسک آن را از عربی به انگلیسی ترجمه کرد و در نشریه انجمن آسیایی سلطنتی (لندن، 1890 م) به چاپ رسید. یکی از شرق شناسان بر آن است که روایت عربی مذکور به صورت مستقیم از یک نسخه اصلی پهلوی ترجمه شده، و دیگری بر این عقیده است که این روایت نثری، ماخوذ از روایت منظوم یک فرد مسلمان است. آن چه در زیر می آید، ترجمه فارسی حکایت یاد شده بلوهر و بیوذسف است. ترجمه از برگردان انگلیسی ادوارد رهاتسک صورت گرفته است.

سندبادنامه از یادگارهای برجای مانده از روزگار اشکانی و ساسانی است و در دوره نوح بن نصر سامانی، به قلم ابوالفوارس فناروزی از پهلوی به پارسی ترجمه شده است. رودکی سمرقندی و ارزقی هروی نیز این کتاب را به رشته نظم پارسی کشیده اند، که تا کنون اثری از آنها در دست نیست. کتابی که اکنون به نام سندبادنامه در دست است و به نثر مصنوع و متکلف نگارش یافته، پیراسته و تحریر ظهیری سمرقندی، از نویسندگان سده ششم هجری است. سندبادنامه در سال 1948 م به اهتمام، تصحیح و حواشی احمد آتش در استانبول (چاپخانه وزارت فرهنگ) انتشار یافت و در سال 1381 نیز به تصحیح دکتر محمدباقر کمال الدینی در تهران (مرکز نشر میراث مکتوب) به چاپ رسیده است...

معدن الدرر فی سیره الشیخ حاجی عمر اثری است در شرح احوال و اقوال حاجی ناصرالدین عمر مرشدی، از مشایخ صوفیه در سده هشتم و نیمه نخست سده نهم هجری، که به قلم برادرزاده و مریدش شمس الدین محمدبن سلیمان مرشدی در سال 869 ق. نگارش یافته است. این سیرت نامه به اهتمام دکتر عارف نوشاهی و دکتر معین نظامی به سال 1382 در تهران (نشر کازرونیه) به چاپ رسیده است. از جمله فواید معدن الدرر، بازیابی برخی از مسایل و مطالب سیاسی و تاریخی دوره تیموری است...

ذیل فرهنگهای فارسی واژه نامه ای است شامل چهار هزار واژه که در فرهنگهای فارسی (و به ویژه در لغت نامه دهخدا) نیامده است و اگر آمده است، شاهدی برای آنها ذکر نشده و یا ضبط آنها درست نبوده و یا به معنایی که در این لغتنامه به کار رفته است، امروز یا اصلا مستعمل نیست و یا معنای آنها تغییر یافته است. ذیل فرهنگهای فارسی در دو بخش تالیف و تدوین شده: در بخش نخست، چهار هزار واژه نادر به عنوان مدخل قرار گرفته و برای بسیاری از واژه ها، شاهدی از متون کهن نقل گردیده است. در این بخش همچنین در بسیاری از موارد، ریشه یابی واژه ها مورد توجه قرار گرفته است...

دانشنامه جهان اسلام، دائرة المعارفی است در بردارنده مفاهیم و موضوعات گوناگون اسلامی، شرح حال دانشوران اسلامی و... که تدوین آن از نخستین سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شده و تا کنون هشت مجلد آن انتشار یافته است. از جمله مزایای این دانشنامه، عبارتند از: اشتمال بر همه مباحث و مفاهیم رایج در زندگی به طور عام، استفاده از تجارب و مآخذ پیشینیان (خودی - بیگانه)، برخورداری از همکاری دانشمندان و پژوهندگان مختلف در تمام رشته های علوم و فنون و غیره...

نوزدهمین مجلد فهرست نسخه های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی که به اهتمام آقای غلامعلی عرفانیان در سال 1380 انتشار یافته، مشتمل است بر معرفی پانصد نسخه خطی در باب جمیع شعب و اجزا و متفرعات علوم و فنون پزشکی با تورق فهرست یاد شده، پاره ای آشفتگی ها، کم دقتی ها، کاستی ها دیده می شود، که عبارتند از: 1- نداشتن شیوه خاص و هماهنگ در معرفی عناوین رساله ها و کتابها. 2- غیر علمی بودن فهرست و ذکر برخی موارد که نیازی به آنها نیست. 3- رعایت نکردن و عدم پیروی از یک الگوی واحد...

بیان الادیان کهن ترین اثر موجود به زبان فارس در باب ملل و نحل است که به سال 485 ق تالیف گردیده است. از این کتاب، چاپ های متعددی به عمل آمده، که تازه ترین و بهترین آن تصحیح مرحوم استاد محمدتقی دانش پژوه است و بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به سال 1376 آن را منتشر کرده است. با این همه، هنوز مؤلف و محل تالیف این اثر به درستی شناخته و دانسته نشده است. مقاله حاضر به این دو نکته پاسخ می گوید.

تاریخ عالم آرای امینی تالیف خنجی، در بردارنده تاریخ مفصل سلطان یعقوب آق قویونلو و تاریخ مجمل دوره فرمانروایی اوزون حسن و سلطان خلیل است. خنجی در این کتاب، مدعی حق گویی و پرهیز از گزارش نادرست است. تاریخ عالم آرای امینی به تصحیح محمداکبر عشیق (تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1382) چاپ شده و با وجود دقت مصحح، ایراداتی به آن وارد است: عدم دقت در کاربرد علائم سجاوندی، ضبط نادرست برخی از اسامی و واژه های ترکی و مولی، اغلاط چاپ و عدم تنظیم فهرست دقیق لغات مغولی و ترکی.

فتوحات فریدونیه نوشته محمدطاهر بن حسن خادم بسطامی، درباره فتوحات فریدون خان چرکس، امیرالامرای استرآباد، مازندران، بسطام، دامغان، گرایلی، کبود جامه و درون است. وی این کتاب را به سال 1022 ق پس از بازگشت از سفر زیارتی مشهد مقدس به موطن خود، بنا به فرمان فریدون خان نوشت. کتاب فتوحات فریدونیه در واقع، تاریخ لشکرکشی ها، جنگ آوری ها و گزارش تدابیر و سیاست هایی است که فریدون خان در ایجاد اختلاف و نفاق بین سران گوکلانها به کار بسته است. مؤلف آن (محمدطاهر بسطامی) وقایع مذکور را طی یک مقدمه، بیست فتح و خاتمه بیان کرده است...

گلدسته اندیشه تالیف محمدامین وقاری طبسی یزدی (زنده در سال 1098 ق) از ادبا و دانشوران سده یازدهم هجری، و از اعقاب مولانا شمس الدین محمد طبسی از رجال ادبی در پایان سده ششم و آغز سده هفتم هجری است. وی در طول حیات خود، نامه های بسیاری خطاب به رجال سیاسی، علمی و فرهنگی نوشت و نیز به دلیل مهارتی که در نثر و نظم داشت، نامه ها و عرایضی را به خواهش دیگران در مناسبت های مختلف نگاشت. سرانجام در سال 1083 ق نامه های خود را گرد آوری کرد و دیباچه ای بر آنها نوشت و به گلدسته اندیشه موسوم ساخت...

نامه زیر، در 7 صفر 1323 ق. / 12 آوریل 1905 م خطاب به کنسولگری ایران در استانبول ارفع الدوله میرزا رضاخان دانش نوشته و به دست برهان الدین بلخی پسر شیخ سید سلیمان بلخی صاحب کتاب ینابیع المودة کتابت شده است و مشتمل بر زندگینامه مفصل سیدسلیمان بلخی و در عین حال، حاوی اطلاعات فرهنگی و ادبی درباره خانواده بلخی و روابط اعضای خانواده مزبور با اشخاص مهم؛ از این رو نامه زیر، ویژگی یک مدرک تاریخی را هم داراست.

هادی المضلین اثری است منسوب به حاج ملاهادی سبزواری. این کتاب مشتمل بر پنج بخش است. مؤلف، مبحث نبوت و امامت به هم آمیخته و بر این باور است که نبی علت حدوث شریعت، و امام علت بقای آن است و در علم اثبات نمی توان این دو مبحث را از هم جدا کرد. بخش پایانی هادی المضلین مختص مباحث طبیعی است. با وجود انتساب این کتاب به حاج ملاهادی سبزواری، با قرینه ای چند می توان احتمال داد که هادی المضلین محصول اندیشه یکی از شاگردان و یا متکلمان متاثر معاصر اوست...