فصلنامه گلستان هنر
پیاپی 2 (پاییز و زمستان 1384)

در سرمقاله شماره نخست گلستان هنر، از ضرورتها و هدفها و حوزه های فعالیت این مجله گفتیم. اما آنچه بیش از هر چیز ماهیت مجله را برای تیزبینان روشن میکند، خود ترکیب و مقاله های آن است. چنانکه در آن شماره و نیز شماره کنونی پیداست، گلستان هنر در کل دو دسته مقاله دارد: یکی مقاله های مربوط به مباحث نظری تاریخ هنر و دیگری مقالاتی در مطالعات تاریخی هنرهای ایرانزمین. مقالات دسته نخست به دلایل گوناگونی مهم است و در تکوین ماهیت مجله و برآوردن اهداف آن دخالتی بنیادین دارد. پیداست که بدون تبیین و استوار ساختن بنیادهای نظری، نمیتوان تاریخ هنر داشت. اگر بخواهیم به پرداختن تاریخ هنر ایران به دست خود ایرانیان امید داشته باشیم، پیشتر باید بنیادهای نظری آن را تحکیم کنیم. اینکه تقریبا هیچ موسسه علمی و هیچ نشری های در ایران به این بنیادها نمیپردازد، بر اهمیت این کار میافزاید.
نخستین مقاله مختص مباحث نظری در این شماره «واژهشناسی تاریخ هنر» است، که قسمت دوم از سلسله مقالاتی است با همین عنوان. نویسنده در این سلسله مقالات میکوشد مهمترین اصطلاحات تاریخ هنر را تبیین کند. هریک از مقاله های این سلسله به یکی از اصطلاحات تاریخ هنر اختصاص دارد. در پی سخنان مقدماتی نخستین قسمت از این سلسله در شماره پیش، نویسنده در این قسمت به بحث درباره واژه «تاریخ» نخستین واژه در ترکیب «تاریخ هنر» میپردازد. بر خلاف آنچه در مقاله های امروزی معمول است، مولف بهظرافت نشان میدهد که برای شناختن اصطلاح تاریخ و مفهوم آن نمیتوان به بررسی آراء اندیشمندان گوناگون اکتفا کرد. سخن درباره «تاریخ» به این قسمت از مقاله ختم نمیشود و در شماره آینده نیز ادامه خواهد یافت.
بخش مباحث نظری این شماره مقالهای دیگر نیز دارد: «تاریخ معماری چیست؟» هدف نویسنده از پرداختن به تاریخ معماری فهم ماهیت معماری است. او به تاریخ معماری چون واسطهای برای فهم معماری مینگرد و بدین منظور در معنای تاریخ معماری تامل میکند. مقاله در پاسخ به این چهار پرسش بنیادی تنظیم شده است: تاریخ معماری چیست؟ موضوع آن چه سیری داشته است؟ تاریخ معماری به چه کار میآید؟ برای فهم آن از کجا باید آغاز کرد؟ نویسنده از منظری طراحانه به تاریخ معماری مینگرد و تاریخ را بیشتر از نظر فایدهاش برای طراحی ارزیابی میکند. از همین روست که در سخن او، پای سبکی التقاطی در تاریخ معماری به میان می

سلسله مقاله های «واژه شناسی تاریخ هنر» را از شمارة پیش آغاز کردیم. در قسمت اول از این سلسله، به معنا و ضرورت منطقی و فلسفی تحقیق در واژگان بنیادی تاریخ هنر پرداختیم. در این شماره، سخن دربارة این اصطلاحات را از واژة «تاریخ» آغاز می کنیم.
نیت از پرداختن به واژة «تاریخ» در این سلسله مقاله ها گزارشی زبان شناسانه یا به دست دادن فهرستی از تعبیرهای صاحب نظران از این اصطلاح نیست؛ بلکه برداشتن گامی است برای روشن کردن مدلول آن، یعنی تاریخ. تاریخ نه به سان موجودهایی که طبیعتا در کنار انسان حضور دارند و زندگی او را تشکیل می دهند در جایی بیرون از انسان حضور دارد، و نه به سان موجودهای ذهنی صرف، برساختة انسان است و بدون انسان، وجود آن بی معنا می شود. تاریخ نتیجة نحو خاصی از توجه انسان به عالم است؛ به سخن دیگر، تاریخ گونه ای نسبت میان انسان و عالم است و بر همین پایه باید فهم شود.
این بخش از مقاله خود شامل سه گفتار است. در گفتارهای اول و دوم، در شمارة حاضر، ضمن گزارشی مختصر از آراء عموم اندیشمندان و صاحب نظران در باب تاریخ (در گفتار نخست) و مورخان و فیلسوفان هنر (در گفتار دوم)، نشان می دهیم که دست یابی به درکی منسجم از تاریخ از راه بررسی آراء موجود، به سبب اختلافهای بنیادین میان آنها، اگر ناممکن نباشد، مستلزم پرداختن به اموری است که ماهیتا با خود تاریخ نسبتی ندارند. بر این اساس، با روشن تر شدن لزوم و فایدة پرداختن به واژة تاریخ، در گفتار سوم به تبارشناسی واژه پرداخته شده است. گفتار سوم را در شمارة آینده خواهید خواند.

لازمة فهم معماری شناخت تاریخ معماری است. این مقاله با چنین دیدگاهی تالیف شده است. مقاله به چهار پرسش اساسی در این زمینه میپردازد: تاریخ چیست؟ موضوع آن چه سیری داشته است؟ تاریخ به چه کار میآید؟ برای فهم آن از کجا باید آغاز کرد؟
نویسندگان در پاسخ به این پرسشها، نخست تلقی خود را از تاریخ، بهویژه تاریخ معماری، بیان میکنند. سپس در هفت مبحث، دربارة تاریخنویسی معماری و تحولات آن، حوزه های مطالعة تاریخی، روش های تقرب به تاریخ و انواع تفسیر و تبیینی تاریخی، جایگاه بناها در تاریخ و رابطة معماران با تاریخ سخن میگویند.

شاه عباس اول پس از کوچاندن ارمنیان به اصفهان دستور داد برای آنان کلیساهایی بسازند تا به زندگی شهری در اصفهان پای بند شوند. این کلیساها، که در ابتدا با کمک معماران ایرانی شکل گرفت، رنگ و بویی ایرانی داشت و حاوی برخی از مؤلفه های زبان طراحی مسجد بود. بیشتر محققانی که دربارة کلیساهای جلفای نو اصفهان نوشته اند بر این لحن ایرانی در معماری کلیساهای اصفهان تکیه کرده اند. در این مقاله، با استناد به تحقیقات میدانی که به روش تحلیل ساختاری و با شیوه ای یکسان بر روی زبان طراحی شهری مساجد و کلیساهای اصفهان انجام شده است، کوشیده ایم نشان دهیم که کلیسا و مسجد به منزلة دو واژگان سازنده زبان طراحی شهری، در عین شباهتهایی در لحن و شکل، از نظر مفهوم فضایی و بیان، برحسب ویژگی های مرتبط با نقششان، تفاوتهای بنیادی دارند

در این مقاله، وجوه هم بستة کتابخانه و نقاش خانه در آغاز دورة صفوی و عوامل جدایی آنها در مکتب اصفهان پژوهیده می شود و جنبه های درون تشکیلاتی آنها، به فراخور استعداد منابع، شناسایی می گردد.
علاوه بر کتابخانه و نقاش خانه، دربارة کارخانه های هم بسته ای همچون شعرباف خانه (کارگاه بافندگی) جبه خانه (کارگاه اسلحه سازی) هم بحث می شود. مهم ترین محور این مقاله شکل گیری نقاش خانه به منزلة نهاد مستقل درباری و علل و عوامل این شکل گیری است، که در نیمة دوم دورة صفوی، به ویژه در اواخر سدة دهم هجری، رخ داد. از این رو، در ابتدا در تشکیلات کتابخانه و سپس در تشکیلات نقاش خانه فحص می شود و نتایج این هم بستگی و جدایی بازکاوی می گردد.

نقاشی خیالی نگاری یکی از جلوه های هنر شیعی و ایرانی است که نشان دهندة روح پاک مردم و هنرمندان این سرزمین و بیانگر روحیة ظلم ستیزی آنان و طرف داری از حق و دفاع از مظلوم است؛ و این همه درسی است که در تفکر شیعه به منزلة اساس پایداری دین معرفی شده است. این نوع از نقاشی در دورة حاکمیت شیعیان آل بویه شکل گرفت و سپس در اوان دورة صفویه ظاهر شد و با توقفی حدودا سیصدساله، مجددا در عصر قاجار ظهور نمود و خوشبختانه تا امروز ادامه دارد.
جلوه های مختلف این هنر عمدتا به صورت نقاشی های پهلوانی، پرده های درویشی، نگاره های پشت شیشه ظاهر شد و با پیدایش چاپ سنگی به کتابها نیز راه یافت. از آنجا که این هنر برخاسته از معتقدات مردم بود و مرشدان و نقالان روایتگر مضامین آنها بودند؛ در قهوه خانه ها، که محل تجمع مردم بود، عرضه می شد و قهوه چیان و مردم از آن استقبال و حمایت می کردند. به همین سبب، برخی از هنرشناسان آن را «نقاشی قهوه خانه ای» نامیده اند.
در این مقاله، به اختصار اشاراتی به ریشه های مشترک این هنرها با هنرهای مشابه در تمدنهای دیگر پرداخته و به خصوصیت سادگی و بی ادعایی این هنر، که سبب پیدایش جلوه های لطیف با بیانی بی آلایش گردیده، توجه شده است.

کتاب خاوران نامه (خاورنامه) را ابن حسام سروده و فرهاد، نقاش شیرازی، در اواخر قرن نهم / پانزدهم آن را تصویر کرده است. نگاره های این کتاب را محققان غالبا متعلق به <مکتب شیراز> به عبارت دقیق تر، متعلق به «شیوة ترکمانی» از مکتب شیراز شمرده اند. تنها یکی از محققان، یحیی ذکاء، آن را متعلق به مکتب هرات دانسته و دلایلی نیز برای این مدعا آورده است.
در این مقاله، نخست مکتب شیراز و مکتبهای قبل و بعد از آن را بررسی و اوضاع زمانی این دورانها را به اختصار بیان می کنیم. آن گاه نگاره های خاوران نامه از لحاظ زیبایی شناسی بررسی و نظر محققان مختلف دربارة مکتب هنری ای که خاوران نامه را می توان متعلق به آن مکتب دانست، بیان می شود. در پایان، این نتیجه حاصل می شود که خاوران نامه با توجه به مسائل زیبایی شناختی و نیز نظر محققان مختلف، به ظن قوی متعلق به مکتب شیراز در دوران ترکمانان است.

اگر برای هنر قالی بافی در ایران (اعم از طراحی و بافت آن) قایل به عصری طلایی شویم، این عصر نیمة نخست دورة صفویه است؛ نه تنها به سبب کیفیت و ظرافت بسیار قالی های درباری، نیز از آن رو که نخستین نمونه های مرقوم و تاریخ دار قالی ایرانی از این زمان بر جا مانده است. این امر خود گواهی است بر رشد منزلت قالی و هنرمندان وابسته به آن در دورة مذکور. برای سایر بافته ها، نظیر پارچه های زری و مخمل نیز اوایل دورة صفویه دورة تحول و تکامل محسوب می شود.
مؤلف این مقاله به بررسی این موضوع از زوایای گوناگون می پردازد. مقاله با بررسی سابقة تحقیق دربارة قالی و پارچة ایرانی و نقد آن آغاز می شود. نویسنده سپس می کوشد شیوة انتقال فرهنگ و هنر قالی بافی از حکومت ترکمانان آق قویونلو به حکومت صفوی را روشن کند. بررسی تشکیلات قالی بافی در دربار صفویان؛ روش طراحی قالی و طراحان آن؛ سابقة به کارگیری طرح قالی و، بعدها، نقشة شطرنجی برای بافت قالی؛ طرز تشخیص قالی درباری از غیر آن؛ و روش تشخیص قالی های متعلق به اوایل دورة صفویه عناوین بعدی مقاله است. بخش دوم مقاله به بررسی گلیم و نمد و کلاه و دیگر بافته های این دوره اختصاص دارد.
به سبب محدودیت گنجایش مجله، مقاله را به دو قسمت کرده ایم. قسمت دوم را در شمارة بعد خواهید خواند.

نساجی از جمله هنرها و فنونی است که ایرانیان در پیشبرد جنبه های فنی و هنری آن نقش بسزایی ایفا و بیش از 1500 سال برتری خود را در این زمینه حفظ کردند؛ تا آنجا که پروفسور هانس ای. وولف(1)، محقق و ایران شناس برجستة آلمانی، می نویسد: «کمک و خدمت صنعتکار ایرانی به پیشرفت در هیچ جا بهتر از توسعة صنعت نساجی عیان نیست».3پیشینة صنعت نساجی در ایران با بافته های غار کمربندی نزدیک دریای خزر (غار هوتو در بهشهر) به حدود 6500 قم میرسد. با بررسی کشفیات و بازمانده های باستانی، نظیر نقش برجسته ها، سفالینه ها، اشیای مفرغی، و مهرهای متعلق به دورانهای کهن تمدن ایرانی و کاربرد گستردة منسوجات، تنوع و گوناگونی عنصرها و آرایه های تزیینی نواری بر حاشیة، جامه ها و پرده ها و دیگر لوازم ضروری زندگی بیش از همه خودنمایی میکند.
در این مقاله کوشیدهایم با بررسی و نگاه عمیقتر به گونهای از این عنصرهای تزیینی، یعنی تزیینات نواریشکل منسوج، تصویری نسبتا جامع از کیفیت و سیر تحول این هنر در ایران به دست دهیم.

نظریه تاثیر لهجه ها در شیوه های خوشنویسی و مطالعة تطبیقی خط نستعلیق در ایران و شبه قارة هند اردو، زبان مسلمانان شبه قارة هند، از آمیزش چند زبان پدید آمده است که اصلی ترین آنها فارسی و هندی، از ریشة سانسکریت، است. به رغم حضور کلمات ترکی و عربی، شصت درصد واژه های این زبان فارسی است، که از ارتباط وسیع و عمیق دو ملت ایرانی و هندی حکایت می کند.
اردو را به شیوة سنتی و به خط نستعلیق می نویسند، که خطی کاملا ایرانی است. البته اردو آواهای خاصی دارد که در زبان فارسی و لذا در خط فارسی نیست. به همین علت، خوشنویسان شبه قاره به طراحی بیش از ده حرف، بر اساس ساختار نستعلیق، همت گماشتند. خط نستعلیق هندی پیرو قواعد نستعلیق ایرانی است؛ ولی در چشم ایرانیان، ناآشنا و غریب و حتی تا اندازه ای نازیبا می نماید.
موضوع این مقاله بررسی تطبیقی گویش و خط فارسی و اردو، هم به لحاظ آواشناسی و هم به سبب کالبدشناسی نوشتاری، است. نگارنده بر این عقیده است که تفاوتهای ظاهری نستعلیق فارسی و اردو با شیوة ادای کلمات (لهجه ها) ارتباط دارد و کوشیده است درستی این نظریة نوین را با مستندات بیازماید و برای این کار به نوعی بررسی تطبیقی میان رشته ای در زمینة ارتباط آوا و شکل پرداخته است.
بدین منظور، چند بیت از اشعار فارسی را برگزیده ایم. در مرحلة اول به آوانگاری تطبیقی این بیتها در دو گویش فارسی و اردو و در مرحلة بعد به شکل کلمات و حروف (خط) می پردازیم. بیتی از حافظ شیرازی را برگزیده ایم؛ یک بار آن را به شیوة نستعلیق ایرانی و بار دیگر به سبک نستعلیق شبه قاره (اردو) نوشته ایم. آن گاه به کالبدشناسی (و کالبد شکافی) تطبیقی آن دو شیوه پرداخته و تیزی ها، نرمی ها، کششها، و شکستگی های این نوشته را بررسی مقایسه ای کرده ایم. در نهایت، به بررسی نسبت میان تفاوت لهجه ها با تفاوت شیوة نوشتن پرداخته ایم.

گورکانیان هند (تیموریان هند، 932-1274ق) کتابهای مربوط به هنرمندان بزرگ یا حامیان آنان در عصر تیموری را بسیار گرامی می داشتند. یکی از این گونه کتابها شاهنامه ای است که برای محمد جوکی، نوادة تیمور، ساخته شد و به بابر رسید و بعد به دست همایون، اکبر، جهانگیر، شاه جهان و اورنگ زیب افتاد. نسخه ای از ظفرنامه، به خط سلطان علی مشهدی، حتی از آن هم اهمیت بیشتر یافت. این نسخه مکتوباتی از اکبر و جهانگیر در بر دارد. در این کتاب وقایع مهم و کلیدی زندگی تیمور در نگاره هایی دو صفحه ای به تصویر کشیده شده و این خود شاید الگویی فراهم آورده باشد برای ثبت و ضبط تاریخ نامه های گورکانیان هند، از جمله اکبرنامه یا جهانگیرنامه. همچنین است نسخه ای از خمسة نظامی. نقاشی های موجود نشان می دهد که هنرمندانی گورکانی از نقاشی های ایرانی هم مثناسازی می کرده اند و هم اقتباس آزادانه.
مهاجرت هنرمندان به دربارهای گورکانیان هند از سرنوشت سازترین عوامل پیوند میان سنتهای هنری ایران و هند گورکانی است. عدة کمی از هنرمندان، مانند عبدالصمد شیرازی، بنا به دعوت فرمانروایان گورکانی به هند رفتند؛ اما بیشتر ایشان، از جمله میرمحمد باقر فرزند میرعلی هروی، ظاهرا خود به هند سفر می کردند. نابسامانی سیاسی در ایران و آسیای مرکزی این مهاجرتها را دامن می زد. این نگارگران، خوشنویسان، تصویرگران آثار، و صحافان سبک هنر ایران و فنون مربوط به آن را در هند رواج می دادند؛ و این کار را نه تنها از طریق هنر خویش، بلکه از طریق فعالیتهایی چون آموزش و ادارة کارگاه های کتابت انجام می دادند.
تنی چند از نگارگران و خوشنویسان ایرانی در کار کتابسازی و مصور کردن کتاب در هند دوران گورکانی سهم بسزا داشتند. مؤلف در این مقاله کار سه تن از ایشان میرعلی هروی عبدالصمد شیرازی و آقارضا هروی را اجمالا بررسی میکند و، در پایان، منابع ارزندهای برای بررسی های جامعتر به دست میدهد.

برخلاف تصور رایج، موسیقی دورة صفوی با همة فراز و نشیبهایش، چه از جهت مخالفتهای فقهای زمان و چه مخالفتهای شاه طهماسب، یکی از جلوه های فرهنگی آن دوره بوده که در اشکال متنوعی در آن دوره حیات داشته است. برخی از انواع موسیقی در این دوره در شکل سازمان یافته ای در دربار حضور داشت. موسیقی دانان دورة صفویه توانستند بستر اولیة موسیقی دستگاهی را بنیان نهند.

بسیاری از کتابهایی که در زمینة مباحث نظری معماری نوشته شده است به تاریخ نیز می پردازد. ارتباط نظریه های معماری با حوزه هایی چون هنر، دین، سیاست، اقتصاد، علوم و فناوری، و مسائل اجتماعی از ارتباط تنگاتنگ معماری با گذر زمان و تحولات تاریخی حکایت می کند. شاید همین ارتباط علت اصلی نیاز به بررسی تاریخی برای درک مبانی نظری معماری باشد. کتاب تاریخ نظریه های معماری از ویتروویوس تا امروز، نوشته هانو والتر کروفت، دیدی تاریخ نگارانه، ولی متفاوت با آثار دیگر دارد. تفاوت اصلی این کتاب با اغلب کتابهایی که با همین عنوان نوشته شده در این است که نویسنده به جای بررسی رویدادهای تاریخی و تحول آثار معماری برای رسیدن به درکی از نظریه ها، به بازخوانی متونی می پردازد که هریک به نحوی گویای نظریه های معماران در طول تاریخ است.
نویسنده کوشیده است خوانندگان تاریخ نظریه پردازی معماری را از چشم نظریه پردازان معماری ببینند به منابع دست اول رجوع کرده و تاریخ نظری معماری را بر اساس آثار مکتوب تاریخی باز گفته است.
Hanno-Walter Kruft, A History of Architectural Theory: from Vitruvius to the Present, transl. Ronald Taylor, Elsie Callender, Anthony Wood, New York, Princeton Architectural Press, 1994.

Elizabeth Mansfield (ed.)Art History and Its Institutions: Foundations of a Discipline, London and New York, Routledge, 2002.

James Elkins, Stories of Art, London, Routledge, 2002.