پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
پیاپی 2 (پاییز و زمستان 1382)

در تحلیل معرفت، مفهوم «توجیه» مورد توجه جدی معرفت شناسان قرار گرفته است. این که توجیه، در حقیقت معرفت داخل است، یا از شروط لازم یا کافی آن است، یا اساسا در تحلیل معرفت نقشی ندارد، هر یک، نظریاتی را به خود اختصاص داده است و لذا این نظریات، دیدگاه های اصلاحی خویش را در مورد تعریف معرفت را عرضه نموده اند. تمامی این تلاش ها به این جهت صورت گرفته تا بتوان مصادیق راستین معرفت را از غیر آن تشخیص داد. در این میان، غیر از عنوان توجیه، عناوین دیگری از جمله «تحلیل توجیه» و «عوامل توجیه» نیز مورد ملاحظه ی اندیشمندان واقع گردیده است و طبعا در مباحث مربوط به معرفت نیز اثر قابل توجهی از خویش بر جای نهاده است...

معرفت شناسی کلاسیک، بی گمان هویتی باور محور دارد و به طور عمده، به موضوع ذهن و قوای ذهنی شناسنده، نسبت باورهای او با عالم خارج، میزان واقع نمایی آن ها، قلمرو و درجات معرفت، چگونگی دستیابی به توجیه معرفتی و یقین، و ستیز با شکاکیت می پردازد. همین ویژگی، سبب شده است تا گروهی، آن را معرفت شناسی فردگرایانه و درون گرایانه بدانند و برنامه ی پژوهشی آن را در رسیدن به معرفت عینی و غیر شخصی، ناکام بپندارند. کارل ریموند پوپر، یکی از همین کسانی است که معرفت شناسی های مبتنی بر توجیه باورها و حالت ذهنی را غیر عینی و به اصطلاح خویش جهان دومی می داند که هیچ سخن در خور توجهی برای حل مساله ی مهم چگونگی رشد و تحول معرفت عینی و علمی ندارد...

وثاقت گرایی، از جمله رویکردهای معرفت شناختی است که برای تحلیل دو مفهوم معرفت و توجیه به کار رفته است. یکی از معروف ترین نظریه های توجیه، در قالب رویکرد وثاقت گرایی، متعلق به الوین گلدمن است. بر اساس نظریه ی گلدمن، باور موجه، باوری است که محصول فرایند (فرایندهای) شناختی قابل اعتمادی باشد. اما حالتی را می توان تصور نمود که اگرچه باوری محصول یک فرایند واقعا قابل اعتماد است، ولی شخص، دلایلی در دست دارد که بنابر آن ها فرایند مذکور، قابل اعتماد نیست...

مصداق بارز گزاره های ضروری ازلی، گزاره های الهیاتی است که در آن ها محمول، به نحو ضروری بر ذات پروردگار (واجب الوجود) حمل می شود و از آن جا که در گزاره های حاصل از قیاس برهانی، محمول، منطقا عرض ذاتی موضوع است، بنابر این، برهان پذیری گزاره های ضروری ازلی مشروط بر آن است که محمول، در این نوع گزاره ها، عرض ذاتی موضوع باشد. اما از سوی دیگر، چون خداوند در نزد حکیمان مسلمان صرف الوجود (وجود مطلق) است، به همین دلیل، ماهیت ندارد و جنس و فصل و عرض ذاتی برای وی متصور نیست...

از دیدگاه غزالی، مباحث علوم طبیعی در دو بحث عمده، با آموزه های دینی، ناسازگار است: 1- سببیت: لازمه ی پذیرش سببیت، اثر داشتن پدیده های طبیعی و رابطه ی علیت بین آن ها است. غزالی این دیدگاه را ناسازگار با عمومیت قدرت خداوند و معجزات انبیاء می داند. وی حل مشکل را در پذیرش نظریه ی عادت اشاعره و نفی رابطه علیت بین پدیده های طبیعی می داند. 2- نفس: مبحث نفس از مباحث مهم حکمت طبیعی است. غزالی از میان مباحث نفس، بحث تجرد، سرمدیت و کیفیت بقائ نفس پس از مرگ را مورد توجه قرار داده است...

مساله ی وحی از مسایل اساسی حوزه ی دین شناسی محسوب می شود و یکی از فصول مهم کلام جدید و فلسفه ی دین را به خود اختصاص داده و تحت عنوان «تجربه ی دینی» تفسیر و تحلیل می شود. فیلسوفان، متکلمان و مفسران مسلمان نیز این موضوع را از جنبه های گوناگون مورد بحث قرار داده اند و این نوشتار، در پی تبیین نظر یکی از بزرگ ترین فیلسوفان مسلمان، یعنی ابن سینا است و نظر او در این خصوص، محور همه ی تفسیرهای فیلسوفان مسلمان و متکلمان عقل گرا در جهان اسلام محسوب می شود...

در نگاه به معنا، معناشناسی، دو نوع رهیافت را مورد شناسایی و تامل قرار داده است: رهیافت ارجاعی و رهیافت بازنمودی؛ به این نتیجه رسیده است که رهیافت ارجاعی، رهیافتی صوری و سیاه و سفید به معناست، چنان که گویی مضیق و تنگ نظر است؛ در سوی دیگر، رهیافت بازنمودی، رهیافتی است که معنا را با وسعت بیش تری می نگرد. این نوشتار بر آن است تا از رهیافت بازنمودی، نگاهی به مساله «اصالت وجود» در فلسفه ی اسلامی بیندازد؛ در این رهیافت، بر نقش استعاره، تکیه شده است؟ از این رو، استعاره هایی که در اندیشه ی اصالت وجود ایفای نقش کرده اند، شناسایی شده و چگونگی تاثیر آن ها ردیابی شده است...

تمایز میان وجود و ماهیت یکی از قدیمی ترین تمایزها در فلسفه است، این تمایز، کاربرد بسیار وسیع و پرفایده ای دارد. در سراسر تاریخ تفکر فلسفی، گایه اندیشه ی اصالت وجود و گاهی اندیشه ی تقدم ماهیت حاکم بوده است. فلسفه ی وجودی (اگزیستانسیالیسم) با دفاع از انضمامی بودن وجود و تقدم آن در برابر آن چه که می توان آن را اصالت ماهیت فلسفه ی هگل نامید، آغاز می گردد. ژان پل سارتر و مارتین هایدگر هر دو به نحوی نماینده ی تفکر مکتبی هستند که از آن به اگزیستانسیالیسم تعبیر می شود...

لورنس بونژور، که اکنون استاد فلسفه در دانشگاه واشنگتن است، در کتاب دفاع از خرد ناب، افزون بر ارائه ی تبیینی عقل گرایانه برای توجیه پیشین و جانبداری از نقش مبنایی آن در ساختار معرفت، تلاش می کند راه حلی عقل گرایانه برای مساله ی کلاسیکاستقرا بیابد. او ناکامی تلاش های تجربه گرایانه در تبیین توجیه استقرا را ناشی از پیش فرض های تجربه گرایانه ی آن ها می داند و نشان می دهد توجیه پیشین استقرا تنها رهیافتی است که می توان امید داشت مساله ی استقرا را به شکلی واقعی حل کند و ما را از شکاکیت استقرایی افراطی نجات بخشد.

در این نوشتار، مؤلف، پس از تعریف علم هرمنوتیک و تبیین پیوندهای ریشه شناختی آ، مسائل سه گانه ی اصلی این علم را مطرح می سازد. سپس با نگاهی گذرا، به تحولات علم هرمنوتیک نوین و منشاء آن، یعنی جریان های فکری معاصر (اعم از نظریه های جدید رفتار بشری در علوم روان شناسی و اجتماعی، تحولات شناخت شناسی و فلسفی و بالاخره براهینی که توسط بعضی از فلاسفه همچون ویتگنشتاین ارائه شده) می پردازد. پس از آن، مؤلف با طرح سوالاتی اساسی، شرح و تبیین چهار طریق متمایز تصویر و تعریف علم هرمنوتیک را در پی می گیرد...