مجله مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان
پیاپی 39 (زمستان 1383)

شناخت و گسترش بینش و درک بشری از طبیعت، جامعه و انسان طی چهار قرن گذشته با تحولات جدی در حوزه معرفتی و شناختی روبه رو بوده است. درک این نوع تحول و تغییر نگرش از سوی فلاسفه علم و مورخان علم و جامعه شناسان علم به طور جدی دنبال شده است. برخی از متفکران در تحلیل روند دگرگونی های شناخت علمی بر این نکته تاکید دارند که علم ذاتا سرشتی محافظه کار و سنت گرا دارد و تغییرات انقلابی در آن حادثه ای مقطعی، موقتی و حتی استثنایی است. برخی دیگر معتقدند علم سرشتی پویا و خلاق دارد و از طریق انقلاب شناختی تحول می یابد. این مقاله با تاکید بر رهیافت شناختی به تحلیل معرفت علم تجربی، مراحل تحول و دگرگونی های آن می پردازد.

چکیده محور اصلی این مقاله، نامه بیست وپنجم عین القضات همدانی است. نامه ای که در فضای هرمنوتیک مدرن بسیار مورد توجه قرار گرفته است. ما در این مقاله، تفسیر پسانوگرایی (پست مدرنیستی) از نامه مذکور را مطرح و مورد نقادی قرار دادیم و آنگاه در یک مقایسه تطبیقی بین دیدگاه عین القضات و بیان حسام الدین چلبی درباره کلام مولوی و همچنین نظریه ابن عربی در مورد تاویل قرآن کریم، تبیین یا تفسیری دیگر از نظریه هرمنوتیکی عین القضات ارائه دادیم.

مساله اخلاق مبتنی بر دین تحت عنوان حسن و قبح شرعی از ابتدای پیدایش علم کلام، در جهان اسلام مطرح بوده است. در فرهنگ غرب نیز این مساله از زمان افلاطون به بعد مورد بحث قرار گرفته و به معمای اوتیفرون مشهور گشته است.,این مقاله به مباحث سنتی یی که در کلام، میان موافقان و مخالفان در جریان بوده نمی پردازد و به مساله از منظری نو نگاه می کند. ابتدا به تنگناها و لوازم هر یک از دو دیدگاه اشاره می شود و سپس به تفصیل بیشتر به حسن و قبح شرعی (یا چیزی که امروزه در غرب به اخلاق مبتنی بر دین معروف است) پرداخته می شود. متفکران برجسته ای مثل توماس آکویناس (Thomas Aquinas) کرایگ (criag) فریم (Frame) و آلستون (Alston) از اخلاق مبتنی بر دین دفاع کرده و از زوایایی دیگر که در فرهنگ اسلامی ما نامانوس و جالب است از دیدگاه خود دفاع کرده اند. مقاله به ویژه بر این دیدگاه ها و به خصوص بر آلستون تمرکز کرده و آن را مورد نقد قرار می دهد.

نظریه دلالت مستقیم، در برابر نظریه فرگه و راسل، مدعی آن است که محتوای معنایی (سمانتیکی) یک اسم خاص متضمن هیچ وصفی به عنوان معنای آن اسم نیست و آن اسم بدون واسطه معنا، یعنی مستقیما بر مصداق خود دلالت دارد و به تعبیر دیگر، محتوای معنایی یک اسم خاص عبارت است از مصداق آن اسم. اسامی خاص تهی در این نظریه مسائلی را پیش می آورند: آیا جمله ای که شامل این نوع از اسامی است گزاره ای را بیان می کند؟ آیا می تواند مورد باور افراد قرار گیرد؟ آیا این جمله ها ارزش صدق یا کذب دارند؟ ارزش صدق جمله های سالبه وجودی در این موارد چگونه توجیه می شود؟ و بالاخره اگر این جمله ها فاقد محتوای معنایی هستند تفاوتی که ظاهرا در معانی آنها ملاحظه می کنیم به چه نحو توجیه می شود؟ ما در این مقاله مهمترین پاسخهایی را که به مسائل فوق داده شده است مورد بررسی و نقد قرار خواهیم داد و ملاحظه خواهیم کرد که بعضی از آنها اگر چه ارزشمند هستند اما کامل نیستند.

در میان انبوه واژه ها و مصطلحات فلسفی خواه در فلسفه کلاسیک و خواه در فلسفه جدید که فراروی اندیشمندان قرار دارد پاره ای از آنها نقش پایه و اساس نسبت به سایر مصطلحات دارند و از چنان درجه اهمیتی برخوردارند که اگر به دقت و اندیشمندی تبیین نگردند شناخت درست و دقیق بسیاری از مسائل فلسفی را دشوار و گهگاه غیرممکن می سازد. در این میان واژه "وجود" جزو بنیادی ترین اصطلاحات فلسفی به شمار می آید به گونه ای که حکیمان شناخت وجود را محور و اساس تمامی معارف شمرده اند و بر این باروند که بدون شناخت درست از آن هیچ معرفت پایدار و درستی برای انسان حاصل نمی گردد.
و از آنجا که پرداختن به تمامی مسائل پیرامون وجود مجال و فرصتی گسترده می طلبد. نگارنده در این نوشتار بر آن است برخی از مسائل اساسی و کلیدی آن را نظیر معنای وجود، اشتراک معنوی، اصالت وجود، تشکیک در وجود و زیادی وجود بر ماهیت را، تنها در فلسفه ابن سینا مورد بحث و بررسی قرار دهد و اهمیت این انتخاب آنگاه دوچندان می گردد که به یاد داشته باشیم که در فلسفه سینایی تفکیک روشن و واضحی از مباحث وجود و ماهیت چنان که در فلسفه صدرایی صورت گرفته انجام نشده است.

مساله تشکیک وجود یکی از مسائل مهم فلسفه اسلامی محسوب می گردد که می توان از ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار داد. یکی از این ابعاد چگونگی طرح آن در فلسفه اسلامی است. این مهم با بررسی خاستگاه مساله تشکیک به انجام می رسد و این مقاله عهده دار بررسی آن می باشد. هرچند ممکن است در مسیر تاریخی تشکیک، این مبحث به الفاظ مشکک در منطق رسانده شود ولی طرح آن در فلسفه اسلامی خاستگاهی مابعدالطبیعی دارد و آن، تقسیم وجود به واجب و ممکن و اشتراک وجود در این دو قسم است. به عقیده برخی، اشتراک وجود در واجب و ممکن، شائبه هم عرض محسوب شدن این دو قسم را به دنبال داشته است. فلاسفه در پاسخ، مساله تشکیک وجود را مطرح می سازند. به دنبال بیان این خاستگاه، مشخص می گردد که چرا نمی توان در فلسفه ارسطو، تشکیک وجود را به عنوان یک مساله جست وجو کرد؟ و بر پایه اصول فلسفه ابن سینا چگونه می توان آن را تبیین نمود؟ همچنین تبیین نهایی مساله تشکیک در فلسفه متعالیه به دست می آید و تبیین می گردد که ملاصدرا در نظر نهایی و سطح دوم از فلسفه خویش با توجه به رد هرگونه دوگانگی (ثنویت) در وجود، از تشکیک وجود، گذر می کند.

مبناگروی (foundationalism) قدیمی ترین نظریه در باب ساختار توجیه (Justification) است. در این نظریه مجموعه باورهای انسان به یک ساختمان تشبیه می شود. همان طور که هر ساختمان دارای دو قسمت زیربنا و روبنا است و روبنا متکی به زیربنا است، مجموعه باورهای انسان نیز چنین است: بعضی باورها زیربنا هستند و پاره ای دیگر روبنا و روبناها به زیربناها متکی اند.
نظریه مقابل مبناگروی، تلائم (coherence) است. در این دیدگاه باورهای انسان به تارهای تنیده شده یک عنکبوت یا کندوی زنبور عسل تشبیه می شود. یک باور به تک تک باورهای دیگر متکی است و آنها نیز به او متکی اند.
در این مقاله ضمن بررسی و نقد نظریه مبناگروی نشان می دهیم که مبناگروی به نظریه تلائم فروکاسته (reduction) می شود.

در پرتو تاملات فلسفی و دیدگاه های جدید در باب انسان، مقوله آزادی معنای دیگری به خود گرفته است، و نظریه های موجود درباره آزادی نابهنگام (anachronistic) شده اند. در این نوشتار، پس از مروری گونه شناسانه بر نظریه های آزادی، آرای مارتین هایدگر در باب آزادی مورد بررسی قرار می گیرد.