ماهنامه بازتاب اندیشه
پیاپی 64 (امرداد 1384)

ذات دموکراسی، آزادی است و ذات سوسیالیسم، عدالت است. عدالت جنبه والاتر و ذاتی دارد و آزادی برای عدالت، جنبه آلی و ابزاری. ما آزادی را برای ارزش بالاتری می خواهیم، آزادی یک راه و ابزار است، اما نه یک ابزاری که نیاز موقتی باشد. انقلاب اسلامی مدعی این بود که می خواهد پارادوکس دو انقلاب فرانسه و انقلاب شوروری را حل کند و به سازش ناپذیری و تناقض آزادی و عدالت خاتمه دهد. دموکراسی، رابطه حکومت کننده و حکومت شونده نیست، بلکه باید درهمه مناسبات انسانی شاهد آن باشیم.

هدف فلسفه سیاسی در لیبرالیسم، تحقیق در بنیادها و اصولی است که معمولا به لیبرالیسم سیاسی نسبت داده می شود، یعنی آزادی، تساهل، حقوق فردی، دموکراسی و حکومت قانون. لیبرال ها در برابر دو نظریه موضع می گیرند:نخست اینکه فرهنگ، جامعه و دولت جدا از فرد، در نفس خود هدف و غایت باشند. دوم اینکه هدف سازمان ها سیاسی و اجتماعی باید به کمال رساندن و به سعادت رساندن انسان ها باشد، که این هم از نظر لیبرال ها مردود است.

در این مقاله نویسنده با بیان معنای سکولاریسم بر این باور اعتماد دارد که سکولاریسم هم ارتباط خویش را با ماورای طبیعت و هم حیات پس از مرگ می گسلد و نیز توجه خویش را منحصرا معطوف به این جهان می دارد و بر طبق زندگی و حیات این دنیایی برنامه خویش را سامان می دهد. نویسنده در ادامه مقاله تحلیل خود از روند سکولاریزاسیون در غرب مسیحی را بر دنیای اسلام تطبیق می کند. دکتر سروش معنای دیگری از قول مورخان برای سکولاریسم تعریف می کند که سکولاریسم به معنای نفی دخالت روحانیت در امور است که آن را لزوما به معنای نفی دخالت دین در امور نمی داند.

در این میزگرد ابتدا آقای ملکیان مشکلات و موانع نظری سنجه های دین داری را در چهار دسته برمی شمرند. به نظر ایشان در چهار مبحث تعریف دین، انواع و اقسام دین، انواع و اقسام دین داری و نیز ملاک دین داری و معیار تشخیص آن مشکل وجود دارد و به همین دلیل باید تعریف خود را از دین و دین داری ارائه کرد. اما آقای شجاعی زند معتقد است که می توان از مشکلات دسته اول و دوم صرف نظر کرد و به مسئله سوم و چهارم پرداخت. به نظر ایشان می توان از طریق هستی شناسی و انسان شناسی ادیان به مولفه های دین داری دست یافت، هرچند دریافت برخی مولفه ها به دلیل دورنی بودن بسیار دشوار است.

به نظر آقای ماهرویان مشکل اصلی انسان شرقی به ویژه مردمان ایران زمین در این است که از سویی خود را علاقه مند به تجدد نشان می دهند و از دیگر سو به شدت وابسته به سنت های فکری و تاریخی خود هستند. و این موجب شده است که در نسبت بین تجدد و مدرنیته و سنت های فکری، دینی، تارییخ خود، نه سنت خود را آن گونه که هست و نه تجدد را آن گونه که شایسته آن است، بشناسد. در حالی از تجدد حرف می زنیم که هیچ یک از مولفه های اصلی مدرنیته در سرزمین ما جامه تحقق بر تن نکرده است. نهایت اینکه تنها راه بیرون رفت از مشکلاتی که با آنها دست به گریبانیم این است خرد مدرن و مدرنیته ایرانی را ایجاد می کنیم و الا محکوم به فروپاشی خواهیم بود.

پروفسور سید حسن امین به مقایسه حقوق بشر جهانی با حقوق بشر منطبق با نظام های دینی از جمله اسلام می پردازد و با بیان اموری به عنوان امتیازات حقوق بشر جهانی (غربی) از جمله آزادی فکر و مذهب و آزادی تغییر مذهب نوعی تفوق را برای حقوق بشر غربی قائل شده و معتقد است که نظام های دینی نیز باید کثرت گرایی دینی را بپذیرند تا بتوذانند با حقوق بشرغربی هم آوا گردند.

این مقاله به کالبد شکافی تاریخی واژه روشن فکری در ایران می پردازد. و در آن آغاز استعمال این واژه را شروع حکومت قاجار می پندارد. در ادامه از روشنفکرانی چون عباس میرزا قاجار، میرزا تقی خان امیر کبیر، میرزا صالح شیرازی، میرزا جعفر خان مشیرالدوله تبریزی، فتحعلی آخوند زاده، میرزا ملکم خان و سید جمال الدین اسد آبادی در پیدایش روشن فکری در ایران نام می برد و به اجمال به نقششان در تاریخ اندیشگی ایران می پردازد.

آیت الله موسوی بجنوردی در این مقاله، طبع و عقل بشری را بدون هیچ قید و شرطی ملاک سنجش احکام شرعی قرار داده و هر آنچه که با این دو مخالف باشد را- حتی آیات صریح و روایات صحیح- مردود و یا قابل تاویل و تخصیص دانسته است. با این میزان بدون بررسی ادله شرعی مواردی از قبیل ازدواج دختر نابالغ به اذن ولی و ختنه دختران را مصداق خشونت می داند. وی خشونت نبودن جزائیات اسلام را بدین گونه توجیه کرده است که اسلام با طرح قاعده ادرئوا الحدود بالشبهات و توبه و مانند آن، در حقیقت در صدد اجرای جزئیات نیست تا خشونت تلقی شوند و هدف اسلام از تشریع آنها بازدارندگی و اصلاح است...

نویسنده مقاله که یک عالم سنی است، براساس بحث مقاصد شریعت به بررسی و بازخوانی تاریخی آیات 34و35 از سوره نسا پرداخته است. وی معتقد است اهداف شریعت روشن است و اگر آنها را تاریخ مدارانه، جامعه شناسانه و مردم شناسانه مطالعه کنیم به این نکته خواهیم رسید که اگر اباحه تنبیه بدنی آن هم به صورت اباحه کراهت برای شرایطی، مناسب بود پس می توان نتیجه گرفت که مقصود خداوند این است که هرگاه این شرایط از بین رود حکم اباحه نیز از میان خواهد رفت و اینک باید از کتک زدن به صورت قطعی منع کرد.

کتاب تاملات اسلامیه حول المراه اثر آیت الله سید محمدحسین فضل الله است، که درباره شخصیت و حقوق زن تدوین شده است. تلویزیون المشرق طی مصاحبه ای با ایشان پرسش های درباره عناوین و محتوای این کتاب مطرح کرده است. نشریه پگاه ترجمه این مصاحبه را منعکس کرده، که شامل مباحثی در مورد شخصیت زن، تحصیل و اشتغال زنان، تساوی یا تفاوت زن و مرد در شئونات اجتماعی و سیاسی، حجاب، عقل زن، چند همسری و... می باشد.

از عمر جریان روشن فکری دینی در ایران نزدیک به یک قرن می گذرد. این جریان تقریبا در تمامی تحولات عینی و فکری جامعه ما حضور داشته است. این واقعیت اگر دلیلی بر درستی این جریان نباشد دست کم نشانه پویایی و زنده بودن آن است. با این همه، این جریان همواره در معرض نقد رقیبان بوده است. امروز هم نقد بر حقانیت این جریان یا بر میزان تاثیر آن و یا برنامه ریزی و اقدامات آنان نشانه رفته است. آنچه می خوانید بازشناسی این جریان از منظر علیرضا علوی تبار است.

جان رالز از بزرگترین فیلسوفان قرن بیستم است. دو کتاب مشهور وی:عدالت به مثانه انصاف و نظریه عدالت نام دارد. رالز در تز اصلی خود قرائتی از لیبرالیسم ارائه می دهد که به گمان او، عدالت اجتماعی را به همراه دارد. دکتر احمد واعظی، استاد دانشگاه کمبریج، کتابی با عنوان جان رالز: از نظریه عدالت تا لیبرالیسم سیاسی نوشته است. محور بحث رالز، مقوله عدالت اجتماعی یا عدالت توزیعی است. او بر آن است که جامعه ای عادلانه را ترسیم کند. از دیدگاه وی نظام حقوق و وظایف اجتماع زمانی به منصفانه و عادلانه بودن موصوف می شود که ساختار جامعه بر پایه اصول و معیارهای عادلانه ای سامان یافته باشد.

خانم مهرانگیز کار در طی این گفت و گو مدعی شده اند که احقاق حقوق زن و کودک و متهمین سیاسی و مطبوعاتی در گرو تغییر قانون اساسی و تجدید نظر در مبانی اسلامی آن است. او می گوید به کمک برخی فقها و اجتهاد مناسب زمان می توان خواست های مردم را در این زمینه محقق کرد. جریان اصلاح طلبی از تغییر و اصلاح ناامید شده و چاره ای جز تغییر در ساختار حقوقی و حقیقی قدرت در ایران نمی بیند.