فصلنامه ره آورد نور
سال چهارم شماره 12 (پیاپی 29، پاییز 1384)

در سال 1377 ش ، شبکه اطلاع رسانی نور به همت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی راه اندازی شد و پایگاه حوزه  (www.hawzah.net)به عنوان اولین پایگاه فارسی افتتاح شد و عهده دار ارایه مطالب اسلامی بر روی اینترنت گردید. در همین ایام بود که نخستین کافی نت شهر به صورت رایگان برای استفاده طلاب و دانشجویان شروع به کار کرد و تا چندین ماه تنها کافی نت قم به شمار می آمد.
با گذشت اندک زمانی از افتتاح حوزه نت، مراکز پژوهشی و علمی دیگری نیز به تدریج پایگاه های اطلاع رسانی خود را راه اندازی کردند و روز به روز اطلاعات و مطالب اسلامی ارایه شده در شبکه جهانی را افزایش دادند، تا آنجا که امروز بیش از 1600 پایگاه اسلامی به منظور عرضه معارف شیعی در شبکه وجود دارد که حدود 450 پایگاه آن در ایران مشغول به فعالیت هستند.

عصر حاضر که دوره پیش رفت سرسام آور فناوری خاصه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی است، کمتر حرفه ای را می بینیم که فناوری رنگ تازه ای به آن نداده و یا در آن تغییر و تحول ایجاد نکرده باشد. علوم کتابداری و اطلاع رسانی نیز همپای دیگر علوم نه تنها از این پیش رفت ها مصون نمانده است؛ بلکه خود نیز به عنوان یکی از تجلیگاه های عمده فناوری های جدید ارتباطی و اطلاعاتی مانند اینترنت می باشد.
    در اولین سال های ظهور اینترنت در کتابخانه ها به هیچ وجه این همه تاثیرات عمیق این فناوری جدید بر کارکردهای کتابخانه گمان نمی رفت. امروزه کتابداران با چالش های جدیدی در حرفه خود روبه رو هستند. از جمله، حوزه فهرست نویسی و سازماندهی از اینترنت بسیار تاثیر پذیرفته است و از آنجایی که خود اینترنت نیز به عنوان یک محمل اطلاعاتی جدید است و از طرفی دیگر، حجم روزافزون منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت در حال افزایش است، باعث گشته که کتابداران را در پی یافتن راه های بهتر و مطمین تر جهت کسب اطلاعات دقیق تر، مفیدتر و سریع تر از این محیط جدید، به تکاپو و تلاش وا دارد.

با توسعه فناوری در ابعاد گوناگون، عرصه کتاب و کتابخوانی هم از آن بی بهره نبوده و توانسته است با وجود تمامی مشکلات و محدودیت های خاص، حضور خود را در شکل ها و قالب های جدید الکترونیکی حفظ کند. کتابخانه های رایانه ای در نظام های آموزشی، مبادلات کتب و در نهایت در امر اطلاع رسانی، تحول عظیمی ایجاد کرده اند و روند سرعت و هزینه دسترسی، مخاطب سازی و نیاز به ابزار را دگرگون ساخته اند.
جهت نیل به اهداف کتابخانه های رایانه ای باید استانداردهای مخصوص تولید، بایگانی و اطلاع رسانی رایانه ای را رعایت نمود و به منظور استمرار مخاطب سازی و استفاده بیشتر و بهینه و بهره گیری از امکانات فراوان آن، باید مشکلاتی را که امروزه مطرح است، بررسی کرد و در پی راه حل های موثر آن برآمد.
 برای ارتقاء جایگاه کتابخانه های رایانه ای در علم و فرهنگ بایسته است که زمینه های بهره گیری از آن را توسعه داد و به بسترسازی سخت افزاری از سویی و فرهنگ سازی نرم افزاری از طرف دیگر، همت گمارد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به منظور حفظ میراث کهن عارفان بزرگ اسلامی و عرضه آثار نفیس عرفانی به محققان و اندیشمندان، نرم افزار «کتابخانه نور - عرفان 2» را با قابلیت های مفید در اختیار کاربران قرار داده است. این برنامه نسبت به نسخه پیشین آن، از متون و منابع غنی تری بهره جسته و امکانات متنوع تری را در معرض استفاده پژوهندگان حوزه عرفان اسلامی قرار داده است.
    قابلیت مقایسه دو متن مختلف، ارتباط دو سویه میان 5 عنوان ترجمه و متن، محدود کردن دامنه برنامه به کتاب یا کتاب های مورد نظر، امکان اولویت بندی در انتخاب 17 عنوان شرح مرتبط با متن، و نیز ارتباط میان متن کتب و آیات قرآن کریم، از جمله ویژگی های مهم این نرم افزار به شمار می رود.

به طور کلی، ویژگی هایی چون: دقت، جامعیت، قاعده مندی علمی، تنوع و هنری بودن جزو ارکان اساسی تولید نرم افزار به شمار می آید و با توجه به نوع و سطوح مختلف کاربران می توان در یک نگاه، نرم افزارهای دینی، از جمله نرم افزارهای مربوط به نهج البلاغه را به سه دسته: تحقیقی، ترویجی و ترکیبی از آن دو تقسیم نمود.
    درباره نهج البلاغه نرم افزارهای تحقیقی جامعی تدوین گردیده و گام های بلندی نیز در این زمینه برداشته شده است.
    اما فعالیت های انجام شده درباره نهج البلاغه مسلما با گستره و ژرفای این اقیانوس پهناور متناسب نیست، هرچند تاکنون تلاش های قابل تقدیری در این باره به انجام رسیده است. بدیهی است که بررسی نقادانه این تولیدات، به غنی سازی این حرکت مبارک کمک شایانی خواهد کرد.
    تاکنون نرم افزارهای متعددی درباره نهج البلاغه عرضه گردیده است که عبارت اند از:    - دانش نامه جامع نهج البلاغه، تولید مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان؛
    - منهج النور (دانش نامه علوی)، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی؛
    - بشری، فرهنگ واژگان و مفاهیم نهج البلاغه، تولید دفتر تحقیقات یاسین؛
    - حکمت، فرهنگ موضوعات و الفاظ نهج البلاغه، تولید موسسه تحقیقاتی امام رضا (ع)؛
    - معجم الفاظ نهج البلاغه، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی؛
    - دانش نامه نهج البلاغه، تولید بنیاد علوم و معارف اسلامی؛
    - موسوعه الامام علی بن ابی طالب(ع)، تولید موسسه فرهنگی دارالحدیث.
    - نهج البلاغه گویا، نخستین نرم افزار چند رسانه ای.
    این مقاله می کوشد تا در این مجال به بررسی دو نرم افزار کارآمد در حوزه نهج البلاغه اقدام نماید و ویژگی ها و کاستی های هر یک را ترسیم نماید.

حال که نسیم ایام حج بر سرزمین ایران اسلامی وزیدن گرفته و حجاج بیت الله به کوی دوست سفر کرده اند و به دور از تعلق ها و زرق و برق دنیوی سر بر آستان حق می سایند، بر آن شدیم تا با مرور پایگاه ها و صفحات اسلامی اینترنت، جایگاه حج و عمره و حرمین شریفین، مکه و مدینه را در پایگاه های اسلامی بررسی کنیم و عملکرد دست اندرکاران پایگاه ها را در این موضوع به نظاره بنشینیم.
    ابتدا بنا بر آن بود که یکایک پایگاه ها بررسی و معرفی شوند، اما بعد از یک جمع بندی کلی و جمع آوری و شناسایی پایگاه هایی که برای حج و حرمین مطلب ارایه کرده اند، مناسب دیده شد که دامنه بحث را محدودتر نماییم و تنها به محتوای فارسی اینترنت درباره موضوع مورد بحث بپردازیم.از این رو ،نخست خوانندگان محترم را به طور کلی با محتوای اینترنت به صورت طبقه بندی و موضوعی در مورد حج و زیارت آشنا می کنیم و آن گاه برخی از مهم ترین پایگاه ها و صفحات را به صورت اجمالی معرفی نموده، در پایان نکاتی را به عنوان نقد و بررسی عرضه می داریم.

این نوشتار ابتداء به معرفی اجمالی پایگاه اطلاع رسانی «الشیعه» و بیان محتوای قسمت های مختلف آن به صورت اجمالی می پردازد و سپس به ارایه ویژگی های درخور توجه و نقاط قوت این  پایگاه اشاره می کند و در ادامه از دو منظر محتوایی و ساختاری به نقد و بررسی پایگاه مذکور همت می گمارد.

نسخه های خطی، میراث به جای مانده از تلاش های علمی، هنری و فرهنگی گذشتگان این مرز و بوم به شمار می روند که به عنوان منابع دست اول تحقیق همواره مورد توجه پژوهشگران بوده و هست. از این جهت، استفاده از ابزار نوین پژوهش برای هر چه بیشتر کاربردی کردن این منابع، از مهمات جامعه اطلاعاتی امروز است.
    نوشتار حاضر ضمن معرفی این ابزار نوین و مزایای به کارگیری آن، به شناساندن برخی نمونه های قبلی از کتابخانه های دیجیتال نسخ خطی در دنیا پرداخته است.

منابع و متون اصلی در تحقیقات، شامل کتاب های مرجع، ترجمه های آنها، تفسیر و گزارش های تاریخی از گروه های مختلف فرهنگی و دینی است و برای نیل به این منابع اصیل اینترنت می تواند ماخذ مفیدی باشد برای کسانی که به منظور مطالعه، تدریس و یا علاقه شخصی می خواهند به منابع اولیه و اصلی گروه ها و گرایش های مختلف دینی دسترسی سریع داشته باشند.
 در گذشته پیدا کردن اسناد منتشر نشده به زبان اصلی خود و زبان انگلیسی در اینترنت، کار دشواری بود؛ اما امروزه موتورهای جستجوی عمومی و تخصصی و شاهراه های اطلاعاتی در زمینه دین، این مسیر را برای کاربران هموار کرده اند. نکته مهمی که باید بدان توجه نمود این است که پژوهشگران همواره باید نسبت به درستی کامل متون اطمینان حاصل کنند؛ چنان که در هنگام استفاده از ترجمه متون نیز ابتدا باید مطمین شوند که ترجمه ها درست و قابل اعتماد است.
 در اینترنت چندین پایگاه بزرگ وجود دارد که نشانی های مربوط به منابع اولیه دین را جمع آوری و طبقه بندی کرده است. در این نوشتار به برخی از این پایگاه ها اشاره می کنیم.

اگرچه زبان انگلیسی، زبانی جهان گستر در دنیای اینترنت است، اما این زبان از یک موقعیت رسمی در تمام دنیا برخوردار نیست. دلایلی که زبان انگلیسی را به این موقعیت رسانده اند، آمپریالسیم و اهمیت اقتصادی و سیاسی کشورهایی است که به این زبان صحبت می کنند. از نظر زبان شناختی، این زبان برای برقراری روابط بین المللی کاملا نامناسب و ناکارا می باشد و استفاده گسترده از این زبان باعث قطبی شدن جهان و تقسیم آن به کاربران اینترنت و افراد ناآگاه و ناآشنا به علم اینترنت شده است.
موقعیت و جایگاه فعلی زبان انگلیسی تنها با تحولات اقتصادی و سیاسی عمده و جهانی همانند افزایش اهمیت اتحادیه اروپا یا افزایش برقراری رابطه متقابل بین ژاپن و چین می تواند دگرگون گردد. چنین قدرت هایی ممکن است آرزو کنند و حتی قادر باشند که از زبان دیگری غیر از زبان انگلیسی، احتمالا یک زبان قراردادی، جهت برقراری روابط بین المللی حمایت کنند.
ترجمه ماشینی به عنوان گزینه جایگزین یا در کنار موضوع فوق تا حدودی می تواند این امکان را به افراد بدهد که از زبان خویش برای برقراری روابط بین المللی استفاده کنند.

لفظ اعتیاد، بیشتر تداعیگر اعتیادهای سنتی همچون اعتیاد به الکل، نیکوتین، مواد مخدر و قمار است؛ اما اعتیاد از طریق اینترنت با وجهه جدیدی روبه رو شده است. گسترش رایانه های شخصی و افزایش اتصال به اینترنت در خانه و محل کار، منجر به ظهور معضلی به نام «اعتیاد آنلاین» شده است. اعتیاد به اینترنت شامل اعتیاد به اتاق های گپ زنی، هرزه نگاری، قمار آنلاین و خریدهای اینترنتی می شود. همچون دیگر اعتیادها، این نوع اعتیاد نیز فرد معتاد را از خانواده و اطرافیانش منزوی می سازد. اعتیادهای رفتاری، همچون اعتیاد به شبکه اینترنت، می توانند موجب تخریب سلامت، روابط، احساسات و نهایتا روح و روان فرد گردند. بنابراین، همان طور که رایانه های شخصی روزبه روز در خانه های ما همچون دستگاه های تلویزیون جای پای خود را باز می کنند و اتصال به شبکه اینترنت افزایش می یابد، در راستای مقابله با مضرات این فناوری نوین نیز باید گام هایی برداریم.
    «اعتیاد به اینترنت»، «اختلاف ناشی از استفاده بیش از حد از اینترنت» یا «استفاده نامعقول و بیمارگونه از اینترنت»، همگی عبارت هایی هستند که برای توصیف یکی از بیماری های نوین ناشی از اینترنت به کار می روند. بدون توجه به نامی که بر این بیماری می نهند، باید گفت که به سختی می توان پزشک یا روان پزشکی را پیدا کرد که تا به حال با این عارضه مدرن و دیجیتال مواجه نشده باشد. وکلای حقوقی خانواده، از میزان بالای طلاق های ناشی از عشق مجازی، سکس مجازی (Cyber Sex) و دیگر امور جاری در اینترنت خبر می دهند. چه بسیار کارکنانی که به علت استفاده بیش از حد از پست الکترونیک، بارگذاری (Download) پورنوگرافی و یا وب گردی های بی پایان در محل کار، شغل خود را از دست داده اند. هیچ شکی نیست که اینترنت پیش قراول انقلاب صنعتی دیجیتال است؛ اما این پدیده وقتی تاثیرات روانی قوی خود را بر زندگی برخی افراد می گذارد، نشان می دهد که خطرات بالقوه ای نیز در چنته دارد. اینترنت آن گونه که ما فکر می کنیم، نیست؛ بلکه دارای آثار بالقوه اعتیادی قدرتمندی است.

برخی از دانشمندان علم فناوری اطلاعات  (IT) معتقدند، بشر پس از گذر از سه دوره یا سه موج تاثیرگذار در طول تاریخ (موج های کشاورزی، صنعت، و رایانه و اطلاعات) امروزه با ورود به قرن بیست و یکم، به موج چهارم یا «عصر مجازی» رسیده است که به واسطه آن می توان در یک فضای مجازی، به دنیایی کاملا واقعی دست یافت. از تجلیات مهم این فضای جدید، «فناوری آموزش مجازی» است که از طریق آن مفهوم آموزش به سبک کنونی، به سرعت در حال تغییر و دگرگونی است. تعابیری چون آموزش از راه دور، آموزش باز، آموزش مستقل، آموزش غیر حضوری، آموزش الکترونیکی، آموزش مجازی و... علیرغم تفاوت اندک، بر این مفهوم دلالت دارند که آموزش بدون نیاز به رو در رویی استاد و شاگرد، در محیطی خاص انجام می گیرد. جوهره اصلی آموزش از راه دور، جدایی فیزیکی استاد و شاگرد است.
 چند سالی است که شیوه های گونه گون آموزش از راه دور (به ویژه آموزش مجازی)، به کالای پر زرق و برق بازار علمی کشور ما تبدیل شده است؛ اما واقعیت این است که به دلیل نو بودن این پدیده و پیچیدگی خاص آن، بسیاری مراکز مشتاق به دارا بودن این نظام نوین آموزشی، با صرف بودجه های بسیار، نتوانسته اند این کار را به گونه ای روشمند، استاندارد و کارآمد، به انجام رسانند و تنها تعداد انگشت شماری از مراکز و دانشگاه ها، موفق شده اند که به صورت رسمی از آموزش مجازی بهره گیرند.
 سازمان حوزه ها و مدارس علیمه خارج از کشور، از نخستین نهادهایی بود که با تاسیس مرکز آموزش های غیر حضوری (که در گذشته با عنوان «مرکز اسلامی آموزش از راه دور» شناخته می شد) به  دنبال آن بود که با راه اندازی دانشکده های مجازی به زبان های مختلف و رشته های متفاوت، به فرا خور مخاطبان جهانی خود، حضوری دیگر را در عرصه جهانی تجربه کند. رویکردی که فرایند آموزش در این سازمان را با یک نو نگری روبرو می ساخت و برگی دیگر بر افتخارات پیشین آن می افزود.
 آنچه نگارش این سطور را ضروری می سازد، نه تبلیغ دانشگاه مجازی خاص، که خدمت به جامعه علمی کشور و جلوگیری از فعالیت های موازی و تکراری است. در این راستا اصول، فرایند و راهکارهای راه اندازی یک دوره آموزش مجازی (Online) را طی معرفی این مراحل در دانشگاه مجازی «فرهنگ و معارف اسلامی»، وابسته به سازمان (به صورت یک مطالعه موردی)، در اختیار دیگر نهادها و مراکز قرار می دهیم.

وبلاگ یکی از هزاران پدیده عالم گیر دنیای حاضر است. نویسنده در این مقاله، سعی کرده است به اختصار به بررسی وبلاگ ها با رویکرد دینی بپردازد، وبلاگ دینی را شناسایی کرده و تعریفی جامع و بایسته از آن ارایه نماید.
    نگارنده همچنین به بررسی مزایا و نیز لزوم استفاده از وبلاگ در بیان مفاهیم دینی به طور وسیع و مستقیم و محتواسازی دینی بر روی اینترنت پرداخته است و در آخر هم به گوشه ای از اشکال های شکلی وبلاگ نویسی دینی اشاره کرده و راهکارهایی را برای رفع آن عرضه داشته است.

بدون تردید، امروز در شهر قم که به عنوان مرکز اصلی تولید فکر دینی به شمار می آید، کمتر محققی به ارزش استفاده از اینترنت و وبلاگ پی نبرده است و تقریبا اغلب اندیشمندان یکی از بهترین راه های انتقال مفاهیم و عقاید دینی را استفاده از این ابزارها می دانند و بعضی از خبرگزاری ها قم را دومین شهر کشور در زمینه سرانه مصرف اینترنت می دانند.

دوستان تحریریه وبلاگی را نشانمان دادند که حیفمان آمد در این شماره معرفی نکنیم. با خواندن مطالب آن، انگیزه مصاحبه ای مکاتبه ای با نویسنده آن دو چندان شد. خوشبختانه نویسنده وبلاگ «یادداشت های همسر یک روحانی» هم به پرسش هایمان پاسخ داد.
این وبلاگ طی دو ماه، نزدیک به 22000 نفر بازدیدکننده داشت که آمار قابل توجهی است. از پیام های مخاطبان نیز دریافتیم که مورد استقبال بسیاری از نویسندگان و روزنامه نگاران قرار گرفته است. با هم این گفت و گو را می خوانیم.

تیترهای(عناوین) تازه های اطلاع‌رسانی اسلامی12:کلمه «رمضان» در ردیف پرشمارترین واژه های مورد جستو در گوگل قرار گرفت
آغاز به کار پایگاه اطلاع رسانی موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)
کوثر، نرم افزاری برای آموزش روان تجوید
نرم افزار «ساقی مهر» تولید شد
فروغ ولایت دانش نامه امام رضا(ع)
حضور مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی
پایگاهی برای روحانیون حج
لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع) در معرض استفاده محققان قرار گرفت
نرم افزار ویژه ماه مبارک رمضان تولید شد
پایگاه اینترنتی نرم افزارهای اسلامی «ابصار» افتتاح شد
موج جدید محدودسازی سرورهای آمریکایی علیه پایگاه های ایرانی
پایگاه اطلاع رسانی اشراق (ishraaq.net) ارایه کننده مطالب و منابع اسلامی به زبان اردو و هندی
سخنان وزیر ارتباطات در اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی، راهبردهای توسعه جامعه اطلاعاتی؛ افزایش شکاف دیجیتالی، آینده مبهمی را برای ایجاد جامعه اطلاعاتی رقم زده است