فصلنامه آینه معرفت
پیاپی 6 (تابستان و پاییز 1384)

در نوشتار حاضر، به بررسی علم واجب تعالی به غیر، از دیدگاه صدرالمتالهین پرداخته شده، با این تلاش که با الهام از شیوه وی در اسفار، رای حکیم به تدریج و در مقایسه با دیدگاه شیخ الرئیس به تصویر کشانده شود. از این رو، نخست آرای شیخ در موضوع مورد بحث، به روایت ملاصدرا و نیز نقدهای وی بر شیخ، مطرح و سپس به گونه ای منطقی و سهل الوصول خواننده مرحله به مرحله با دیدگاه خاص ملاصدرا آشنا می شود و در نهایت تلاش صدرا در ایجاد سازگاری میان دغدغه های دینی و دستگاه عقلانی مورد قبولش، ارزیابی و نکاتی در باب توفیق یا عدم توفیق این تلاش بیان می گردد.

به گواهی تاریخ، بررسی و تحلیل هرمنوتیک و به طور کلی روش های فهم متون، به ویژه متون دینی، بیش از سایر رشته ها ضرورت دارد، زیرا هر دین و جامعه دینی با انبوهی از برداشت های متفاوت و گاه متناقض، بستر تاریخی خود را ادامه می دهد که منشا درگیری ها و نزاع های کلامی، فقهی و به طور کلی دین شناسی شده است. ریشه دشوار فهمی انسان در مواجهه با متون قدسی چیست? تاویل چیست و تفسیر کدام است? آیا تاویل محدود به حدود متن است? شرط دستیابی به تاویل صحیح چیست?نگارنده در این مقاله کوشیده است طی مباحثی به کاوش در این مساله بپردازد.

ادیان الهی که به حقیقت یکی بیش نیستند و به تعبیر قرآن همگی آئین اسلام به شمار می آیند و تفاوت در شریعت و اصول عملی، معیار تعدد آن هاست، به مثابه لطف ویژه الهی از طریق پیامبران اولوالعزم برای تامین سعادت دنیوی و اخروی انسان ها فرستاده شده اند، ولی آئین اسلام به معنای شریعت پیامبر خاتم که در میان همه شرایع الهی با عنوان شریعت اسلام سهله و سمحه مطرح است و خداوند تنها نسبت به این شریعت وعده مصونیت از تحریف داده، گذشته از عدم تحریف، به حکم ویژگی سهله و سمحه بودن، در بسیاری از مسائل اجتماعی - سیاسی نسبت به دیگر شرایع موضع اصلاحی دارد. در مسئله جنگ و جهاد نیز این معنا به صورت ملموسی به چشم می خورد که مبین صفت مهیمن بودن قرآن نسبت به دیگر کتب آسمانی است. نویسنده در این مقاله در دو بخش جداگانه کوشیده است که این واقعیت را به صورت روشنی تبیین نماید.

علم در دوره معاصر و به ویژه در علم فیزیک که فقط با کاربرد معادلات ریاضی قابل تبیین است، بدون پیش فرض فلسفی - الهی یا مادی- قابلیت تفسیر جهان را ندارد. روابط علم و دین به ویژه رابطه دین اسلام با علم به شرح زیر است: اول) رابطه مکمل بودن که به دو گونه است: الف- برخی از گزاره های علمی مقدمه برخی گزاره های دینی است، ب- غایت گزاره های علمی مقدمه غایت گزاره های دین است. دوم)رابطه وحدت و تطابق برخی گزاره های علمی دین عین برخی گزاره های علمی است سوم) هیچ گزاره علمی متعارض با هیچ گزاره دینی نیست.

از زمانی که ملاصدرا نظریه»اصالت وجود«را مطرح کرد و مبانی و اصول آن را برهانی ساخت؛ همچنین از زمانی که در حوزه های علمی به عنوان فلسفه رسمی، فلسفه های»مشائی«و»اشراقی«را تحت الشعاع خود قرار داد، تاکنون جز توسط تنی چند نقد و بررسی نشده و به مثابه روش بلامنازع و بی رقیب مورد تعلیم و تعلم قرار گرفته است. لیکن مادام که نظریه ای از طرف مخالفان مورد نقد و چالش قرار نگیرد و مدافعان، دفاع اصولی از آن ننمایند، استحکام واقعی نخواهد یافت. اکنون که مدت زمانی است در سیستم علمی و دانشگاهی ما فسلفه های مشاء و اشراق - در کنار حکمت متعالیه - به دانشجویان آموزش داده می شود؛ لازم است اصول و مبانی فلسفه ملاصدرا- به عنوان فلسفه رسمی، طی چند قرن گذشته - مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد. بی تردید محوریت فلسفه ملاصدرا در نظریه»اصالت وجود«و اعتباری بودن ماهیت است و اگر این زیربنا از آن گرفته شود؛ ساختار آن دگرگون خواهد شد. پرسش های اساسی و بنیادین در خصوص این نظریه مطرح است. از جمله:1) تاثیر اصالت وجود در معرفت شناسی چگونه و تا چه اندازه است؟
2) تاثیر آن در جهان شناسی به چه میزان است؟
3) چه تاثیری بر انسان شناسی و رابطه او با جهان و خدا دارد؟
4) آیا اصالت وجود مسئله ای فلسفی و یا عرفانی است؟
5) اگر کسی به جای اصالت وجود قائل به اصالت ماهیت شود، این مسئله چه تاثیری بر فکر و اندیشه وی نسبت به خدا، انسان و جهان می گذارد؟
در مقاله حاضر، پرسش های فوق مطرح نشده است، زیرا غرض آن بوده که نخست تصویری از اصالت وجود و اصالت ماهیت ارائه و نظرات موافقان و مخالفان بیان گردد و در مرحله بعد پرسش های فوق و پاسخ آن ها مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در این مقاله تلاش شده تا تصویری روشن و واضح از نظریه اصالت وجود ارائه و تاریخچه و براهین آن بررسی شود و نقد و پاسخ مخالفان نیز - تا حدودی - لحاظ شده است.