نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 3 (پاییز و زمستان 1384)

عرصه ی‎ هنرهای تجسمی ایران همواره مملو از آثاری بوده‎ که با هنر مصور سازی کتب و متون عرفانی پیوندی نزدیک داشته است. از جمله عرفا و شاعرانی که همواره مورد توجه هنرمندان نگار‎گر بوده‎اند، می‎توان حکیم نظامی گنجوی را نام برد. توجه نمادین نظامی به تمثیلات عددی در عرفان اسلامی در داستان هفت گنبد ‎وی به اوج رسیده و هنرمندان در دوران و مکاتب مختلف نگارگری به مصورسازی این منظومه پرداخته‎اند. توجه آن ها به بهره‎گیری از نماد هفت رنگ در هفت گنبد با وجود تغییرات گوناگون با پایبندی به اصول خاص نگارگری سنتی همراه بوده است. از جمله این آثار می‎توان به نگاره های ترسیم شده در نسخه ی خطی خمسه ی نظامی قرن دهم هجری منسوب به شیخ‎زاده اشاره نمود. ویژگی های خاص این نگاره ها و چگونگی به کارگیری هفت رنگ در این هفت نگاره موضوع پژوهش این مقاله را تشکیل می‎دهد.

قالی و هنر قالی بافی اهمیت و ارزش به سزایی در زندگی انسان دارد. تاریخ با نشان دادن قدمت استفاده از آن گواه این امر است. قالی علاوه بر کاربرد به عنوان زیرانداز کاربرد تزیینی نیز داشته است. پس از اسلام در ایران، هنر قالی بافی رواج و شکوفایی بیشتری یافت و در پناه حمایت حکومت های اسلامی از نمادها و عناصر و مضامین مذهبی در تزیین آن یا برای انتقال پیامی خاص استفاده شد. از جمله عناصر اسلامی که در طراحی قالی به کار رفته، خط نگاره ها هستند. استفاده ی فرمی از خطوطی چون کوفی و معقلی در تزیین و به کار بردن خطوط برای انتقال آیات و قرآن و یا اسماء الهی از جمله موارد استفاده از خط نگاره در بافت قالی می باشد. در دوره ی صفویه علاوه بر رونق هنر قالی بافی به طور کلی به دلیل حضور مذهب تشیع وجود کتیبه های اسلامی در قالی ها بیشتر دیده می شود. این گونه قالی ها بیشتر به صورت قالیچه های جانمازی و محرابی هستند و حاوی طرح های عرفانی و دینی می باشند.

سفالگری یکی از دیرینه ترین هنرهایی است که تجلی گاه باورها، اساطیر جهان بینی تمدن های بشری به شمار می آید، و نقوشی که بر سفال نقش می بندد معرف میراثی است که در آن بستر به وجود آمده است. هنر سفالگری در طی نخستین سده های اسلامی غنا و ارزشی بیش از پیش یافت و به تدریج نقش مایه های جاندار را از ایران کهن به ایران نوین و مسلمان آورده و آن ها را با یکدیگر درآمیخت. در این میان، حمایت حکومت های اسلامی و زمینه ای که آن ها برای هنرمندان فراهم می کردند، تاثیر بسزایی در رونق و شکوفایی آن داشت. سامانیان، خاندانی علاقه مند به فرهنگ و هنر بودند و سفالگری یکی از هنرهایی بود که در زمان حکومت آن ها بیش از پیش به بار نشست. سفالینه های سده های دهم و یازدهم/ چهارم و پنجم نیشابور به خوبی گواه این امرند. نقوش این سفالینه ها را می توان به سه بخش نقوش گیاهی، جانوری و انسانی تقسیم کرد؛ نقوش انسانی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند نقش هایی قابل توجه و گویا و گواه تلفیق عناصر کهن ایران و عناصر اسلامی اند. در این تحقیق معرفی خاستگاه، پیشینه، بستر پیدایش، شیوه های اجرایی و از همه مهم تر تحلیل این نقوش و بررسی ترکیب بندی آن ها پرداخته خواهد شد.

مذهب تشیع در زمان سلطنت شاه اسماعیل صفوی به عنوان مذهب رسمی صفویان اعلام شد. تداوم و عمر طولانی این سلسله و استحکام جنبه های مذهبی و فرهنگی موجب تقویت و تحکیم سنت هنری آن گردید، بنابراین ویژگی ایرانی بودن یکی از مشخصه های محصولات و تولیدات این دوره است. در این دوره فلزکاری و ساخت و قلمزنی مصنوعات طلا، نقره، برنج و مس ابعاد وسیعی داشت. از ویژگی های آثار فلزی این دوره، ظرافت شکل و خطوطی است که به زبان فارسی اعم از اشعار عرفانی و نام ائمه در بیشتر آنان دیده می شود. در این دوره اشیاء فلزی بیشتر جنبه ی مصرفی داشته، بنابراین نمونه آثار ناچیزی از این دوره باقی مانده است، از جمله شمعدان ها و قندیل های فلزی که امروزه در موزه ی ملی ایران نگهداری می شود؛ این ابزار بیشتر از مناطقی چون اصفهان و بیرجند به دست آمده اند. کتیبه های موجود بر بدنه آن ها عموما به خط ثلث و نسخ می باشد.

هنر خوشنویسی یکی از هنرهایی است که مورد توجه اسلام قرار گرفت و در حقیقت با آغاز و تداوم اسلام به شکوفایی خود رسید و متعالی گشت. در واقع خوشنویسی اسلامی به سبب دستیابی به کمال زیبایی، همچون محوری در میان سایر هنرها جای گرفت. یکی از هنرهایی که بهره فراوانی از خوشنویسی گرفت، معماری به ویژه معماری اسلامی بود.
آرامگاه ها، مساجد و مقابر از جمله بناهایی هستند که آثار معماری اسلامی و به تبع آن خط که مکمل آن است در آن ها به وفور یافت می شوند. کتیبه هایی که در این اماکن یافت می شوند علاوه بر نمایاندن ویژگی ها و پیوند تنگاتنگ معماری و خوشنویسی، اطلاعات تاریخی و فرهنگی گذشته را در اختیار محققین قرار می دهند.
علاوه بر این، میان تزیینات محراب مساجد و سنگ قبرهای آرامگاه های مذهبی رابطه ی تنگاتنگی وجود دارد. در سده های سیزدهم و چهاردهم/هفتم و هشتم نمونه های متنوعی از سنگ قبرهای محرابی شکل برخی آرامگاه های اسلامی دیده شده است. محراب های این دوره که مقارن با حکومت ایلخانی و تیموری هستند، کتیبه های متعددی را در خود جای داده اند، مضمون کتیبه های این قبور و همچنین کتیبه های تزیینی محراب مساجد عموما آیات قرآن، نام وقف کننده یا کتیبه نگار می باشد.

پدیده ی فرش، هنری اجتماعی است که در اقتصاد ملی کشورهایی چون ایران و ترکیه نقش مهمی را از گذشته تاکنون ایفا نموده و با توجه به تقاضای زیاد این کالای هنری، اشتغال فراوانی را در زندگی روزمره ی مردم این دو کشور ایجاد نموده است. علی رغم وجوه مشترک و فراوان بین فرش دو کشور، وجه تمایز گوناگونی نیز وجود دارد که با توجه به رقابت ترکیه با ایران در این زمینه، می تواند برای شناسایی این تفاوت ها کمک کرده و احیانا زمینه های این رقابت را فراهم سازد.
لذا در این مقاله سعی شده با روش اسنادی و تاریخی و همچنین با استفاده از شیوه ی تحقیقی- کتابخانه ای به مطالعه و کنکاش در وجوه اشتراک و افتراق هنر صناعی فرش ایران و ترکیه پرداخته شود.
در این تحقیق، تاریخچه و شرایط اقلیمی و زمینه های حمایتی هنر فرش دو کشور بررسی خواهد شد، سپس به ویژگی های فرش ایران و ترکیه در ابعاد مختلف طراحی، رنگ آمیزی و بافت آن پرداخته خواهد شد و سرانجام مقایسه ای بین این موارد صورت خواهد گرفت. در پایان نتیجه ی تطبیق تدوین خواهد شد. با وجود سابقه ی کهن فرش ایران و تاثیری که بر فرش ترکیه داشته، زمینه های اقلیمی ترکیه موجب گشته تا مواد اولیه مرغوب بیشتری در اختیار صنعت فرش قرار گیرد و از سوی دیگر حمایت دولت های آن کشور از این بخش و تاکید بر کیفیت در بافت، رنگرزی طبیعی و مرغوبیت فرش، امکان رشد و رقابت این هنر را در آن کشور و با ایران فراهم نموده است.

این نوشتار بر آن است تا میان نقاشی روی سفال دوران سلجوقی و فاطمی خطی تطبیقی ترسیم کرده و از این طریق برخی از مهم ترین خصایص هر یک از این هنرها اشاراتی نماید. می دانیم که اسلام سرزمین های وسیعی را به تصرف خود درآورد. ایران در این میان مرکز شرقی هنر اسلامی و مصر مرکز غربی آن شد. شاید گزافه نگفته باشیم که هنر اسلامی بیش از هر تمدن دیگری مرهون تمدن های ایران و مصر است. از سوی دیگر دوران سلجوقی در ایران و دوران فاطمی در مصر را نیز می توان دوران درخشانی در اعصار اسلامی این تمدن ها به حساب آورد. بنابراین، شاید یک بررسی تطبیقی بتواند خصایص قابل توجهی از هنر این قرون را بازنمایی نماید. همچنین نقاشی ها و نگاره های موجود بر سفال های این سرزمین ها که مبین برخی از خصایص مهم هنر نگارگری اسلامی است، دستمایه ای برای این بررسی تطبیقی خواهد بود.

بررسی تکنیک های پارچه بافی در ایران به نمونه های منسوجات به دست آمده بستگی دارد. تداوم شیوه های بافت پارچه های ساسانی در دوره ی اسلامی و تنوع پارچه در عصر سلجوقی حاکی از آن است که این صنعت در آن دوره پیشرفت فراوانی کرده بود و بافندگان پارچه، مهارت های بسیاری در زمینه ی طراحی بافت پارچه و بهبود مکانیزم های دستگاه های بافندگی کسب کرده بودند.
در اوایل دوره ی اسلامی در تولید پارچه همان شیوه های ساسانی توسط صنعتگران به کار برده می شد. استفاده از خط به عنوان عنصری در تزیین پارچه، نوآوری جدیدی در پارچه های منسوب به آل بویه و سلجوقی به شمار می آید. نحوه ی ترسیم نقوش در پارچه به ترتیبی بود که تناسب میان نقوش و نوشته ها رعایت می شد. انواع پارچه از جمله طراز در مراکز مهم بافت تولید می شدند که عده ای از نویسندگان شرح آن را به ثبت رسانیده اند. بافندگان با استفاده از دستگاه های بافندگی و تغییر تکنیک های بافت قادر به خلق طرح های جدیدی بوده اند. استفاده از نخ تار یا پود اضافی یا هر دو در بافت پارچه، بافت های ساده را به بافت های پیچیده مبدل می ساخت و با توسعه و تکمیل دستگاه چله کش، بافت پارچه با طرح های آزاد تکرار شونده و طرح های قرینه فراهم گردید.

صنعت هنر پارچه بافی در ایران از هزاره های قبل از میلاد با بافت حصیر آغاز و در طول تاریخ با روندی تکاملی تا پایان دوره ی صفویه ادامه یافت، که دوره ی سوم شکوفایی فرهنگ پس از اسلام، دوران ایلخانی بود که هنر پارچه بافی نیز در کنار سایر هنرها روند رو به رشد خود را آغاز کرد. در این دوره کارگاه های معتبری در شهرهایی چون تبریز، کاشان، یزد، کرمان و خراسان دایر شدند؛ ابریشم بافی، حریربافی، تولید پارچه های زربفت و کمخا از جمله هنرهای رایج در حوزه ی پارچه بافی در عصر ایلخانی می باشند. در موزه ی ملی ایران و موزه ی وین نمونه هایی موجود است که مطالعه ی آن ها اطلاعاتی در مورد تکنیک بافت نقش و محل بافت آن ها ارائه می دهد، همچنین روی سطوح ظروف سفالی نیز می توان نمونه هایی از پارچه های این دوره را مشاهده کرد.