نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست
سال هشتم شماره 1 (پیاپی 28، بهار 1385)

یکی از مهمترین مسایل در طراحی پوشش نهایی یک مدفن مهندسی- بهداشتی، طراحی لایه آب بند آن می باشد. نکته مهم در طراحی این لایه، این است که پوشش نهایی همواره در معرض تر و خشک شدن قرار دارد و بدلیل انقباض ناشی از خشک شدن، حفرات و ترکهایی در خاک بوجود می آیند و می توانند باعث افزایش شدید نفوذپذیری شوند که بایستی به طریقی این ترکها را کاهش داد. از طرفی خصوصیات هیدرولیکی خاک در حالت نیمه اشباع با حالت اشباع متفاوت است بنابراین این خصوصیات در حالت نیمه اشباع نیز باید مورد مطالعه قرار گیرند. در این پژوهش با انتخاب خاک رس منطقه کهریزک (محل دفن پسماندهای شهری تهران)، خواص خاک از جمله تورم، حدود اتربرگ و افت وزن ناشی از تر و خشک شدن متوالی و نفوذپذیری خاک در حالت نیمه اشباع مطالعه شده و اثر افزودن سیمان بر آنها با استفاده از روش های آزمایشگاهی و مدل تجربی بررسی گردیده است. نتایج حاصل از آزمایشها و مدل تجربی نشان می دهد که بطور کلی با افزودن سیمان، نفوذچذیری به مقدار بسیار کمی افزایش می یابد. در مقایسه بین نفوذپذیری نمونه های مختلف خاک با افزودنی سیمان (1 تا 5 درصد)، مشخص شد که نمونه خاک با 3 درصد سیمان، دارای کمترین نفوذپذیری است و پس از آن با افزایش درصد سیمان، نفوذپذیری نیز افزایش می یابد. همچنین نتایج سایر آزمایشها نشان داد که با افزایش سیمان، دامنه خمیری کاهش یافته ولی همچنان در محدوده مجاز برای دست یافتن به حداقل نفوذپذیری قرار دارد. آزمایش اثر سیمان بر میزان تورم خاک نشان می دهد که افزایش مقدار سیمان باعث کاهش تورم و در نتیجه کاهش میزان و اندازه ناپیوستگی های خاک پس از خشک شدن و انقباض می گردد. همچنین آزمایش تر و خشک شدن متوالی براساس استاندارد ASTM D559-96 که برای تخمین فرسایش ناشی از تر و خشک شدن متوالی صورت گرفت، نشان می دهد که افزایش سیمان باعث کاهش در میزان افت وزن نمونه های خاک- سیمان (در اثر فرسایش سطحی ناشی از تر و خشک شدن متوالی) می شود. در پایان می توان نتیجه گرفت با اینکه افزودن سیمان، اثر مستقیمی در کاهش نفوذپذیری ندارد ولی به دلیل کاهش دادن ترک خوردگی ناشی از انقباض و فرسایش ناشی از تر و خشک شدن متوالی، می تواند باعث تامین نفوذپذیری مجاز لایه آب بند و عملکرد بهتر آن شود. به همین دلیل اضافه نمودن 3 درصد وزنی سیمان به خاک مذکور برای بهینه کردن خواص آن توصیه می شود.

یکی از بهترین راهکارها جهت حذف فلزات سنگین از پساب کارخانه ها، استفاده از میکروارگانیسم ها است. میکروارگانیسم های محیطی مقاوم که از مناطق آلوده جداسازی می شوند، برای این منظور مناسب هستند. ورود پساب کارخانه ها و گسترش فعالیت های اقتصادی در منطقه غرب بندرعباس، سواحل این ناحیه را به فلز سنگین کادمین آلوده نموده است. برای این منظور از رسوب سطحی 9 ایستگاه واقع بر 3 گذرگاه (ترانسکت) نمونه برداری گردید. باکتری های Citrobacter.sp، Pseudomonas.sp، E.coli از رسوبات جداسازی شدند. سینتیک رشد باکتری ها در چهار غلظت 1.5، 2، 2.5 و 3 میلی مولار نمک کادمیم نشان داد که از منحنی رشد باکتری ها تبعیت می کنند. توانایی باکتری ها در میزان حذف کاتیون کادمیم از محلول دارای 100 میلی گرم بر لیتر نمک نیترات کادمیم، بین 23 تا 66.5 درصد تاثیرپذیری متغیر بودند. بنابراین استفاده از چنین سویه های مقاوم جداسازی شده از رسوبات مناطق آلوده که توانایی زیادی در حذف کاتیون کادمیم را از خود نشان دادند به صورت کاربردی پیشنهاد می شود.

نیکل به عنوان یکی از فلزات سنگین، دارای اثرات سمی زیادی در گیاهان مختلف بوده که از جنبه های مختلف فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی، مولکولی، سلولی و ژنتیکی در حال بررسی است. در این پژوهش اثر سمی تیمارهای متفاوت NiCl2 بر روی برخی از فعالیتهای فیزیولوژیکی دو نوع کلزا (Brassica napus L.) از جمله پارامترهای رشد در اندام هوایی و ریشه و میزان کلروفیل در برگها (با غلظت های 0، 100، 300 و 500 میکرومولار) در شرایط گلخانه ای در دو نوع PF دو صفر و 401Hyola مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان دادند که با افزایش غلظت نیکل، سطح برگها، وزن تر ریشه و اندام هوایی، وزن خشک ریشه و اندام هوایی، طول ریشه و طول اندام هوایی و همچنین میزان کلروفیل، کاهش یافت. که این کاهش در بیشتر پارامترهای فوق الذکر مورد سنجش در نوع PF بیشتر از Hyola بود. نتایج حاصل از پارامترهای بررسی شده در هر دو نوع تفاوت معنی داری را در سطح ارقام P<0.01 و P<0.05 نشان دادند. یکی از ساز و کارهای بیوشیمیایی موثر در خصوص آنالیزهای رشد بر پاسخ متفاوت هر نوع نسبت به تنش فلز سنگین نیکل را می توان به تفاوت آنها از نظر میزان اثر سمی نیکل در این ارقام نسبت داد. به نظر می رسد تنش فلز سنگین در گیاه قادر به مهار بیوسنتز کلروفیل و تجزیه زیستی آن در نوع های مورد مطالعه است.

تصفیه آب از فلزات سمی یکی از مشکلات عمومی جهان امروزی است. در این مطالعه فلزات سنگین Cr6+، Pb2+، Cd2+ از محلولهای آبی با بکار بردن کربن فعال شده از سبوس برنج و سبوس گندم و کاه تهیه شده بود انجام شد. دو سری آزمایش مورد بررسی قرار گرفت. در اولین سری ناپیوسته (Batch) بود، پیدا کردن ایزوترم های جذب که فرایند جذب از آنها تبعیت می کنند مطالعه شد. مهمترین این ایزوترم ها، ایزوترم فرندلیچ و ایزوترم لانگمویر بودند که مورد بررسی قرار گرفت. در دومین سری آزمایشها که ستونی (پیوسته) بوده، هدف پیدا کردن شرایط بهینه جذب در pH و دما و غلظت های اولیه مختلف بود. آزمایشها نشان دادند که، جذب فلزات فوق با افزایش دما کاهش پیدا می کنند. همچنین با افزایش pH از 5 به بعد برای کادمیم و سرب و 3 به بعد برای کروم جذب کاهش پیدا می کند. همچنین با افزایش غلظت اولیه میزان جذب هم کاهش پیدا می کند.

در کشور ما همه ساله مقادیر قابل توجهی از انواع حشره کشها برای مبارزه با آفات کشاورزی به مصرف می رسند که قادرند محیط زیست و محصولات کشاورزی را شدیدا آلوده سازند. سموم فسفره به دلیل درجه سمیت بسیار بالا و سموم کلره به دلیل پایداری زیادشان در محیط از جمله آفت کشهای مهم می باشند. این سموم بصورت مستقیم و غیرمستقیم جذب محصولات یا وارد محیط زیست شده و براحتی وارد چرخه غذایی موجودات می شوند. تعیین غلظت بقایای این سموم در محصولات کشاورزی و مقایسه آنها با مقادیر استاندارد جهانی ما را در امر مدیریت صحیح کاربرد آفت کشها یاری خواهد نمود. در تحقیق حاضر، تاثیر غلظتهای مختلف مصرف سم و زمان سمپاشی روی باقیمانده دو سم اندوسولفان (تیودان) و فوزالون (زولون) که دو سم عمده مصرفی در کنترل سوسک کلرادوی سیب زمینی می باشند مورد بررسی قرار گرفتند. روش عمل شامل سه مرحله نمونه برداری، استخراج، تغلیظ و آنالیز بود که آنالیز با دستگاه GC و دتکتورهای FTD و ECD صورت گرفت. با توجه به نتایج آزمایش مشخص گردید که با کاربرد غلظت های مختلف استفاده شده باقیمانده این سموم بالاتر از حد استاندارد نبود. در ضمن مشاهده گردید که بقایای سم فوزالون بیشتر از سم اندوسولفان بود. نتایج آزمایش نشان داد که بین غلظت های مختلف به کار رفته و همچنین زمانهای کاربرد اختلاف معنی داری از نظر باقیمانده سم وجود نداشت. نمونه برداری در دو نوبت با فاصله زمانی یک ماه نشان داد که با گذشت زمان میزان باقیمانده سم 008 ppm. کاهش یافته است.

سیستم SCATS یکی از سیستمهای کنترل هوشمند ترافیک است که توسط کامپیوتر مرکز و با دریافت اطلاعات از شناسگرها، فرمان زمان بندی چراغ تقاطع های یک شبکه را صادر می کند. این سیستم در بسیاری از شهرهای بزرگ و برتر در جهان از جمله تهران به کار رفته است. هدف این گزارش ارایه روشی برای ارزیابی کارآیی این سیستم در تهران است. تاکنون در شهرهای مختلف با روش های گوناگونی، عملکرد شبکه حمل و نقل شهری را قبل و بعد از نصب سیستم SCATS مقایسه کرده اند و برای ارزیابی از پارامترهایی مثل زمان سفر و یا زمان تاخیر و توقف در تقاطع استفاده شده است. آمارگیری توسط اتومبیل آزمایش و شمارش در سه تقاطع سهروردی در تهران انجام شد. این آمار شامل زمان سفر محور مذکور و نیز میانگین زمان تاخیر در ورودی های هر تقاطع بود که قبل و بعد از نصب سیستم هوشمند SCATS برداشت شد. نتایج اولیه نشان می دهد که با نصب این سیستم، زمان سفر از 4 تا 37 درصد کاهش داشته است. همچنین میانگین تاخیر به ازای هر وسیله نقلیه در اوج صبح در تقاطع سهروردی- کی هان 38 درصد کاهش و در دو تقاطع سهروردی- مطهری و سهروردی- بهشتی به ترتیب 37 و 1 درصد افزایش داشته است. در ساعات غیر اوج در هر سه تقاطع بین 11 تا 37 درصد کاهش زمان تاخیر مشاهده شده است. در ساعت اوج عصر نیز از کمتر از 1 درصد تا 42 درصد کاهش زمان تاخیر ملاحظه شد. از آنجایی که ارتباط مستقیمی بین میزان روان شدن ترافیک و زمان سفر با میزان تولید آلاینده در شبکه های ترافیکی وجود دارد، در ادامه تحقیق حاضر با توجه به تغییر زمان سفر بین دو حالت هوشمند و غیرهوشمند سعی شده است تا میزان کاهش آلاینده های مختلف در یک سیکل حرکت در مسیر آمارگیری شده بدست آید که می تواند نشان دهنده اثرات زیست محیطی استفاده از چراغهای هوشمند در تقاطع ها باشد. به طوری که با هوشمند شدن چراغهای سه تقاطع و فقط برای طی یک مسیر کوتاه 751.786 کلیوگرم از میزان مجموع آلاینده های مختلف از جمله منواکسیدکربن و متان کاسته شده است. به منظور نتیجه گیری نهایی در مورد عملکرد سیستم SCATS پیشنهاد می شود که آمارگیری در شبکه های دیگر نیز انجام شود.

آموزش محیط زیست، بنیادی ترین شیوه در حفاظت محیط زیست بوده که هدف از آن، یافتن مناسبترین و بهترین نظام و شیوه ارایه مطالب و نحوه فعالیت ها و اجرای ساختاری است که زمینه ساز ارتقا آگاهی های زیست محیطی در سطح جامعه می باشد تا از این طریق هر فرد جامعه، خود را از طریق احترام گذاشتن به طبیعت، مسوول در حفظ و حمایت از محیط زیست بداند.
براین اساس، در این پژوهش سعی شده است نقش خانواده، نقش نهادهای آموزشی نظیر آموزش و پرورش، آموزش عالی، رسانه های گروهی و غیره، نقش فرهنگ و اعتقادات مذهبی، نقش سازمان های دولتی ذیربط در مدیریت محیط زیست نظیر سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی، شهرداری ها و غیره و همچنین سازمان های غیر دولتی که در واقع با هدف آموزش محیط زیست و ارتقا فرهنگ محیط زیست تاسیس یافته اند مورد بررسی قرار گرفته و سپس به شناخت روش تدوین الگوی مدیریتی توسعه پایدار آموزش محیط زیست برای عموم مردم و به خصوص نسل جوان کشور پرداخته شده است.
از اهداف نهایی نگارندگان این تحقیق، از شناسایی اهداف آموزشی محیط زیست، تدوین راهکارهای عملی در آموزش محیط زیست، تجزیه و تحلیل اهداف و تعیین الویت های آموزش محیط زیست، نحوه فراهم نمودن امکانات و تسهیلات لازم در آموزش محیط زیست. پیشنهادهای لازم برای اجرای دوره های آموزش محیط زیست، روش های ارزیابی دوره ها و همچنین بازنگری دوره های آموزش محیط زیست است.

امروزه کاربرد ابزارهای اقتصادی جهت کنترل آلودگی آب در بسیاری از کشورها رو به گسترش است. لیکن این ابزارها هنوز نتوانسته اند به تنهایی موثر واقع گردند. تاکنون اکثر دولتها در وهله نخست به اقدامات قانونی جهت کنترل آلودگی منابع آب چشم دوخته اند، لیکن تنوع منابع مالی و کاربرد ابزارهای اقتصادی مختلف در راستای پایدارسازی منابع مالی کنترل آلودگی آب ممکن است چندین مزیت را دارا باشد از جمله در نظر گرفتن جوایزی به منظور تشویق رفتارهای مناسب زیست محیطی، افزایش میزان عوارض و جرایم به منظور کمک مالی به فعالیتهای کنترل آلودگی آب و حصول اطمینان از این موضوع که می توان به اهداف کیفی آب با کمترین هزینه دست یافت.
بررسی به عمل آمده موید آن است که اگر چه استفاده از ابزارهای اقتصادی جهت کنترل آلودگی های محیط زیست عملا از اوایل برنامه سوم توسعه کشور و در قالب آیین نامه وصول جرایم آلودگی آب آغاز گردید لیکن ابعاد آلودگی در کشور بسیار گسترده بوده و علنا گسترش روزافزون آلودگی ها بویژه در منابع آب همواره سریعتر از کنترل آن بوده و منابع مالی موجود تکافوی بهبود وضعیت محیط زیست کشور را نداشته و عملیاتی نمودن آن مستلزم برنامه ریزی، مدیریت یکپارچه و منابع جدیدتر مالی است. مقاله حاضر سعی نموده براساس پژوهشی که به مدت بیش از سه سال در زمینه تدوین استراتژی های پیشگیری و کنترل آلودگی منابع آب کشور توسط نگارنده صورت گرفته جدیدترین و کاربردی ترین ابزارهای اقتصادی پیشگیری و کنترل آلودگی زیست محیطی بویژه در زمینه آب را معرفی و پیشنهاد نماید.

آب سرچشمه حیات و منشا زندگی است و به اندازه کافی و کیفیت مطلوب برای ادامه حیات بشر ضروری است. یکی از عواملی که در ارزیابی کیفیت آب باید مدنظر قرار گیرد، مساله خورندگی و رسوب گذاری آب است. خوردگی باعث از بین رفتن تدریجی بخشی از فلز یا ماده در تماس با آب شده و رسوب گذاری منجر به ایجاد رسوب در لوله ها و کاهش ظرفیت انتقال آن می گردد. این تحقیق به منظور بررسی وضعیت کیفی منابع تامین و شبکه توزیع آب آشامیدنی شهر زنجام از نظر خورندگی و رسوب گذاری به صورت مطالعه توصیفی- مقطعی در فصل های پاییز، زمستان و بهار با انجام نمونه برداری از چاه ها، مخازن و نقاط مختلف شبکه توزیع به تعداد 127 صورت گرفت.
نمونه برداری از شبکه توزیع به روش نمونه گیری تصادفی خوشه ایانجام گردید. جهت تعیین شاخص های اشباع لانژلیه و رایزنر پارامترهای دما، pH، قلیاییت، سختی کلسیم و هدایت الکتریکی نمونه های آب مورد اندازه گیری قرار گرفت. نتایج به دست آمده نشان داد که میانگین کلی شاخص های اشباع لانژلیه و رایزند برای آب شهر به ترتیب -0.08 و 7.27 است. همچنین نتایج نشان می دهد که 53.51 درصد از نمونه ها خورنده و 7.45 درصد نیز رسوب گذار می باشند.

زباله های بیمارستانی دارای مقادیر زیادی زباله های خطرناک است، که برای سلامت انسان، جانوران، گیاهان و محیط زیست زیان آور است. هدف از این پژوهش بررسی مقدار تولید مواد زائد جامد در بیمارستانهای خصوصی شهر رشت و نحوه مدیریت آنها بوده تا در ضمن این پژوهش، نقاط قوت و ضعف روند مدیریت آنها مشخص شده تا با ایجاد تغییراتی در روند مدیریت آنها بتوان وضعیت زباله های بیمارستانی را ساماندهی کرد. با توجه به این امر از بین 6 بیمارستان خصوصی شهر رشت پس از نمونه گیری تصادفی، 4 بیمارستان انتخاب شد. برای تحقق اهداف این تحقیق، اطلاعات تلازم از دو روش بدست آمد. روش اول تکمیل پرسشنامه طراحی شده به منظور رسیدن به اهداف تحقیق و آنالیز آماری اطلاعات بدست آمده بود و روش دوم که بصورت عملی صورت گرفت، مقدار زباله های تولیدی در هر کدام از بیمارستانها به مدت 6 روز در زمستان 83 و 6 روز در تابستان 84 مورد توزین قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که جمع میانگین کل زباله تولیدی در بیمارستانهای مورد مطالعه 1197.19 کیلوگرم در شابنه روز است که از این مقدار 34.68 درصد مربوط به زباله های عفونی، 63.18 درصد زباله های شبه خانگی، 1.12 درصد زباله های نوک تیز و برنده، 1.02 درصد زباله پاتولوژیک (بافت، جفت و...) می باشد. و سرانه آن 3.142 کیلوگرم به ازای هر تخت فعال در شبانه روز 4.482 کیلوگرم به ازای هر بیمار بستری در شبانه روز می باشد. با توجه به تنوع و حجم زیاد زباله های بیمارستانی بویژه مواد زاید عفونی، نظارت دقیق و مستمر بر نحوه مدیریت آنها برای حفظ و افزایش سلامت بیماران، کارکنان، و سایر افراد جامعه ضروری خواهد بود.

تامین تقاضای روزافزون انرژی جهت دستیابی به رفاه بیشتر از عمده چالش هایی است که دولت های جهان پیشرفته و در حال توسعه با آن مواجه هستند. هزینه های اجتماعی مصرف بی رویه انرژی خصوصا در بخش حمل و نقل آنقدر افزایش یافته است که بسیاری از کشورها را با معضلات سیاسی- اجتماعی روبرو ساخته است. از طرف دیگر روند افزایش آلودگی های زیست محیطی از جمله افزایش دمای کره زمین در اثر انتشار گازهای گلخانه ای نیز از جمله مواردی است که تمدن امروزی با آن دست به گریبان است. جهت رفع مشکلات فوق الذکر چاره ای جز کاهش مصرف انرژی بهمراه کاهش آلودگی های شهری و صنعتی وجود ندارد. بدین منظور یا باید از سیاست های افزایش قیمتی استفاده نمود که خود موجب کاهش رفاه مردم خواهد شد و یا اینکه با بهره گیری از سیستم های نوین تجارت الکترونیکی (E-Commerce) از مصرف مازاد جلوگیری کرد. بدون شک بهره گیری از تجارت الکترونیکی که موجب کاهش مصرف انرژی و آلودگی ها به میزان چشمگیری می گردد و از طرفی باعث کاهش رفاه مردم نیز نخواهد شد، بیشتر مورد توجه دولتمردان و مردم قرار خواهد گرفت. آمار انتشار یافته در خصوص تجارت الکترونیک حاکی از این است که تنها در شرکت IBM صرفه جویی های کلان در مصرف انرژی صورت پذیرفته که به تنهایی موجب کاهش انتشار دی اکسید کربن به میزان 35 میلیون تن شده است. استفاده از ظرفیت های خالی ناوگان باربری با بهره گیری از اینترنت، انتشار الکترونیکی انواع کتب و مجلات، خرید اینترنتی، پرداخت قبوض برق، گاز، تلفن از جمله مواردی هستند که در کوتاه مدت قابل اجرا بوده و صرفه جویی های کلان اقتصادی را بدنبال خواهد داشت. در این راستا آموزش و آگاه سازی افراد جامعه برای آشنایی با اثربخشی تجارت الکترونیکی در کاهش آلودگی های زیست محیطی و افزایش GDP از ضروریات امر به شمار می آید. دولت بعنوان سیاستگزار می بایست در این مسیر پیشگام باشد و الگوی تجارت الکترونیکی را خصوصا در بخش حمل و نقل شهری و بویژه در سطح کلان شهر تهران که هم اکنون با دو معضل حاد فوق روبرو است، تدوین و اجرا نماید.