مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال بیست و یکم شماره 3 (پیاپی 29، پاییز 1384)

در این تحقیق اسانس گل محمدی. Rosa damascena Mill به روش تقطیر با آب در طرحهای مختلف، جهت بهینه سازی آن، استخراج گردید. بازده اسانس در طرحهای مختلف کلونجر (008/0 درصد)، میکوئل (014/0 درصد)، A.O.A.C. (012/0 درصد) و در دو طرح جایمند-رضایی، شماره 1 (015/0 درصد) و شماره 2 (023/0 درصد) بدست آمدند. اسانس توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفت. ترکیبهای عمده گل محمدی در طرح کلونجر عبارتند از: ژرانیول (7/26%)، n- نونادکان (3/21%)، سیترونلول (5/12%) و هنی کوزان (0/12%). در طرح میکوئل ترکیبهای ژرانیول (9/32%)، سیترونلول (0/19%) و n- نونادکان (6/10%) و در طرح A.O.A.C. ترکیبهای n- نونادکان (5/28%)، ژرانیول (6/22%)، هنی کوزان (6/10%) و سیترونلول (2/10%) اجزای اصلی اسانس بودند. در طرح شماره 1 ترکیبهای n- نونادکان (3/21%)، ژرانیول (8/21%)، سیترونلول (0/12%) و در طرح شماره 2 ترکیبهای n- نونادکان (8/21%)، ژرانیول (1/19%) و سیترونلول (0/15%) به عنوان مهمترین ترکیبهای اسانس مورد شناسایی قرار گرفتند. با توجه به نتایج بازده اسانس گل محمدی و ترکیبهای مهم آن در بین طرحهای مورد آزمایش، به ترتیب با استفاده از طرح میکوئل و طرح شماره 1 جایمند – رضایی بهترین نتایج بدست آمد.

به دلیل مقاومت روز افزون باکتری های بیماریزا به آنتی بیوتیک های جدید، محققان در پی یافتن مواد ضد میکروبی با منشاءگیاهی به عنوان جایگزین آنتی بیوتیک های غیر موثر هستند. بنابراین هدف از این تحقیق مطالعه خواص ضد باکتریایی عصاره های آبی والکلی گیاه بابونه آلمانی بر روی سویه های بالینی واستاندارد استافیلوکوکوس اورئوس می باشد. در این تحقیق به گل های گیاه پس ازخشک شدن، به طور جداگانه به میزان 10گرم دردسی لیتر اتانول 85 درجه وآب مقطر اضافه شده و سپس عصاره ها به روش خیساندن استخراج و با تقطیر در خلاء تغلیظ گردیدند. خواص ضد باکتریایی عصاره ها ابتدا به روش رقت در لوله تعیین و بعد وزن خشک عصاره ها در هر میلی لیتر محاسبه و حداقل غلظتهای مهار کننده وکشنده آنها بدست آمد و معادل این غلظتها ازعصاره غلیظ به چاهک های حفر شده در محیط مولر- هینتون آگار اضافه ومیانگین قطر هاله های عدم رشد برای عصاره ها و سویه ها مقایسه گردید. غلظتهای معینی ازعصاره الکلی دارای خواص ضد باکتریایی قابل توجهی بود. این عصاره در غلظت 617/2میلی گرم در میلی لیتر دارای اثر مهاری وباغلظت 237/5 میلی گرم در میلی لیتر دارای اثر کشندگی بر روی هر دو سویه بود و از این نظر سویه ها با هم تفاوتی نداشتند. همچنین تاثیر عصاره الکلی با کم شدن غلظت آن در چاهک ها کم می شد، این در حالی بود که عصاره آبی در هیچ کدام ازغلظتها بر روی سویه های استاندارد و بالینی موثر نبود و در اطراف چاهک ها نیز هاله عدم رشدی مشاهده نگردید. بنابراین اگر چه عصاره الکلی بابونه دارای اثرات چشمگیری بر روی سویه های استافیلوکوکوس اورئوس می باشد، ولی معرفی آن به عنوان یک ترکیب ضد باکتریایی به تحقیقات وسیع تری نیاز دارد.

جنس مرزه Satureja از خانواده نعناعیان می باشد و گونه های زیادی از آن در سرتاسر جهان پراکنده اند. این جنس در ایران 15 گونه دارد که 9 عدد از آنها انحصاری هستند. اسانس گونه های مختلف مرزه به دلیل دارا بودن کارواکرول از اهمیت ویژه ای برخوردارند. در این تحقیق به منظور بررسی تاثیر روش اسانس گیری بر میزان کارواکرول و در نتیجه کیفیت اسانس مرزه، اسانس دو گونه از این جنس به نامهای. Satureja hortensis L و Satureja rechingeri Jamzad به روش استخراج با روش سیال فوق بحرانی*(دی اکسید کربن) وروش تقطیر با آب مورد بررسی و مقایسه قرار گرفتند. اندامهای هوایی گیاه S. hortensis در زمان گلدهی کامل از ایستگاه تحقیقات البرز کرج و گیاه S. rechingeri از رویشگاه طبیعی خود در استان ایلام جمع آوری گردیدند و پس از خشک شدن در سایه و دمای محیط ابتدا به روش تقطیر با آب اسانس گیری شدند. بعد با روش سیال فوق بحرانی به دو صورت (با و بدون استفاده از اصلاحگر) از هر دو گیاه اسانس تهیه شد. اسانسهای حاصل با استفاده از دستگاه گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگراف متصل شده به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد شناسایی کمی و کیفی قرار گرفتند. در اسانس S. hortensis حاصل از تقطیر 17 ترکیب شناسایی شد که عمده ترین ترکیبها کارواکرول (1/48%) و گاما ترپینن (4/38%) بودند. در اسانسهای حاصل از استخراج با سیال فوق بحرانی 9 ترکیب شناسایی شد که میزان کارواکرول آنها (%4/63-%1/57) نسبت به اسانس حاصل از تقطیر افزایش و گاما ترپینن (%8/32-%27) کاهش یافته بود. در اسانس S. rechingeri حاصل از تقطیر 20 ترکیب شناسایی شد که کارواکرول (6/86%) تنها ترکیب عمده بود. در اسانسهای حاصل از استخراج با سیال فوق بحرانی از این گونه 6 ترکیب شناسایی شد که درصد کارواکرول (%6/95-%95) در آنها افزایش نشان داد.

به منظور بررسی امکان کاشت پاییزه ویا بهاره گیاهان دارویی رازیانه Foeniculum vulgare، زنیان Carum copticum، انیسون Pimpinella anisum و سیاه دانه Nigella sativa و تاثیر آن بر عملکرد دانه این گیاهان در شرایط فاریاب و دیم، آزمایشی در سالهای زراعی 77- 1376 و 78 –1377 در ایستگاه تحقیقات گیاهان دارویی الموت مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی قزوین در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی در 4 تکرار به اجرا درآمد. برای هریک از گیاهان فوق آزمایش جداگانه ای اجرا گردید و اثر4 تیمار کاشت پاییزه آبی،پاییزه دیم، بهاره آبی و بهاره دیم بر روی آنها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج آزمایش نشان داد که گیاهان فوق به فصل کاشت واکنش متفاوتی داشتند. رازیانه و سیاه دانه به علت استقرار بهتر در پاییز، مقاومت به سرما، شروع زودتر رشد بهاره و در نتیجه شاخ و برگ و وزن دانه بیشتر، عملکرد دانه بالاتری داشتند. در حالی که به علت از بین رفتن گیاهچه های سبزشده زنیان و انیسون در اثر سرمای زمستان، کاشت پاییزه آنها موفقیت آمیز نبود و در منطقه مورد تحقیق امکان کاشت این دو گیاه تنها در فصل بهار می باشد. تمامی گیاهان فوق در شرایط دیم عملکرد دانه کمتری در مقایسه با شرایط فاریاب تولید نمودند. اما در این خصوص نیز واکنش گیاهان متفاوت بود و کمترین کاهش عملکرد مربوط به گیاه رازیانه بود. ارتفاع بوته و وزن هزار دانه تمامی گیاهان در شرایط فاریاب بیشتر از دیم بود. همچنین این صفات در کاشت پاییزه رازیانه و سیاه دانه در مقایسه با کاشت بهاره آنها بیشتر بود. عملکرد رازیانه و سیاه دانه با کاشت پاییزه فاریاب به ترتیب 1703 و 1298، پاییزه دیم به ترتیب 985 و 447، کاشت بهاره فاریاب زنیان و انیسون به ترتیب 1147 و 1120 و بهاره دیم به ترتیب 312 و 361 کیلوگرم در هکتار بود. ضرایب همبستگی صفات مورد بررسی در مورد سیاه دانه نشان داد که بین آنها همبستگی معنی داری وجود داشت.

جنس شکر تیغال(Echinops) از خانواده آفتابگردان (Asteraceae) می باشد که تاکنون 120 گونه آن از سراسر جهان گزارش شده است که بر اساس فلور ایرانیکا، 54 گونه شکرتیغال در نقاط مختلف ایران پراکنش دارد. مان شکرتیغال در اثر فعالیت یک گونه حشره سرخرطومی با نام علمی. Larinus vulpes Oliv روی بعضی از گونه های جنس شکرتیغال بدست می آید که دارای خاصیت ملین و مسکن است. با بررسی هایی که در فصل رویش سالهای 82 - 1381 در سطح استان فارس صورت گرفت، 14 گونه شکرتیغال در 75 رویشگاه شناسایی گردید. مشاهدات نشان داد که حشره مولد مان روی کلیه گونه های شکرتیغال فعالیت دارد اما تنها در چهار گونه قادر به تولید مان می باشد. بررسی های گیاه شناختی، مورفولوژیکی و رویشگاهی مشخص کرد که گونه های مولد مان دارای کپه گل کروی بوده، از نظر طول ساقه یکسان و از نظر شرایط رویشگاهی در شرایط مشابهی رویش دارند. همچنین بررسی چرخه زندگی حشره و نحوه تولید مان شکرتیغال نشان داد که محل تشکیل مان روی قاعده برگ می باشد و مراحل زندگی حشره شامل سنین مختلف لاروی، شفیرگی و حشره کامل در درون کپسول که همان مان شکرتیغال است طی می شود.

گیاه Dracocephalum kotschy یکی از گیاهان دارویی و معطر است که در رویشگاه های طبیعی در نواحی کوهستانی و مرتفع کشور یافت می شود.این گیاه به علت اسانس زیاد آن مورد توجه می باشد. با افزایش جمعیت ضرورت ایجاب می کند گیاهانی که حاوی اسانس و مواد موثره دارویی هستند و می توانند در تامین نیاز جامعه به مواد اولیه دارویی یا صنعتی نقش داشته باشند، وارد سیستم زراعی کشور شوند و با توجه به اهمیت آنها روش های بهینه برای کشت و نگهداری شان مورد تحقیق قرار گیرد. هدف از اجرای این طرح یافتن شیوه مناسب جهت سبز کردن گیاه و نگهداشتن آن در شرایط کشت بوده است. در این تحقیق بذر ها تحت تاثیر تیمارهای مختلفی از جمله اسید سولفوریک، دمای صفر و منهای پانزده درجه و دمای پنجاه درجه سانتیگراد قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد که از میان تیمارهای مورد استفاده برای سبز کردن بذر تیمار سرما ( 15C-) برای مدت 10 دقیقه مناسبترین تیمار برای سبز کردن بذر بود. این بذرها در شرایط مزرعه نیز قدرت زنده مانی 82 درصد داشت.

بذرهای رسیده Eremurus stenophyllus از پایه های موجود در باغ گیاه شناسی ملی ایران جمع آوری شدند و جهت بررسی روش های مناسب القای جوانه زنی و رفع خفتگی تحت پیش تیمارهای محرک فیزیکی شامل خیساندن بذر از 24 تا 48 ساعت، بریدن نوک بذر و خراش دهی پوسته بذر با نوک چاقو، نور 24 و 12 ساعته و تاریکی مطلق و محرک شیمیایی شامل هیپو کلرید سدیم، اسید سیتریک و ژیبرلیک اسید در غلظت های متفاوت قرار گرفتند و در نهایت بیشترین درصد جوانه زنی بذرها با مناسبترین پیش تیمار و تیمار مشخص گردید. حاصل این بررسی رفع خفتگی بذرهای این گیاه با مناسبترین پیش تیمار و تیمارها می باشد که خیساندن در آب به مدت 24 تا 48 ساعت، برداشتن پوستکهای اطراف بذر، شستشو با هیپو کلرید سدیم 35% و آب مقطر، بریدن نوک بذر و تیمار هورمونی با محلول ژیبرلیک اسید 005/0 مولار به مدت 45 دقیقه و دمای 15/10 درجه سانتی گراد و نور سفید 4500 تا 5000 لوکس 24 ساعته به مدت 1 تا 3 هفته با درصد جوانه زنی 75%، سرعت جوانه زنی81/0 وشاخص بنیه بذر 75/6 و در نهایت بهترین تیمار شیمیایی با اسید سیتریک 30 میلی گرم در لیتر با درصد جوانه زنی تقریبا 100%، سرعت جوانه زنی 86/0 و شاخص بنیه بذر 9 بوده است که در مقایسه با شاهد اختلاف معنی داری مشاهده شده است.

به منظور بررسی اثر تیمارهای مختلف بر جوانه زنی نمونه های بذری گونه آویشن دنایی Thymus daenensis از منطقه استان چهارمحال و بختیاری، آزمایشی در قالب طرح آماری کاملا تصادفی (CRD) در 3 تکرار و 6 تیمار مختلف شامل اسید جیبرلیک (GA3) با 3 غلظت مختلف 100، 500 و 1000 قسمت در میلیون(PPM)، نیترات پتاسیم (KNO3) با غلظت 2000 قسمت درمیلیون (PPM)، تیوره 1 مولار و شاهد (آبیاری با آب مقطر) انجام گرفت. توده های بذر پس از اعمال تیمارهای مورد نظر به مدت 15 روز در داخل دستگاه ژرمیناتور با تناوب نوری 16/8 (8 ساعت روشنایی و 16 ساعت تاریکی) و حرارتی 25/15 (8 ساعت دمای 25 و 16 ساعت دمای 15 درجه سانتیگراد) و رطوبت بالای 95 درصد قرار داده شدند. پس از شمارش تعداد دانه رستهای طبیعی و تعیین درصد جوانه زنی عمل تبدیل داده به روش Arc Sin ÖY بر روی داده های حاصل انجام شد و در نهایت توسط نرم افزارMinitab مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس آزمایش نشان داد که اثر تیمارهای مختلف بر درصد جوانه زنی بذر گونه دارویی آویشن بسیار معنی دار بود (P < 0.01). به طوری که حداکثر درصد بذرهای جوانه زده گونه آویشن از تیمار نیترات پتاسیم و حداقل تعداد دانه رستهای طبیعی در گونه مذکور از تیمار تیوره بدست آمد (LSD =12.35). اثر مثبت محرکهای رشد مانند جیبرلین و نیترات پتاسیم احتمالا مربوط به تعادل رساندن نسبت هورمونی در بذر و کاهش مواد بازدارنده رشد می باشد. کاهش درصد جوانه زنی ناشی از تیمار تیوره شاید به دلیل اثر توان اسمزی این ترکیب در غلظت بالای آن در محیط کشت بذرها باشد.

هدف این تحقیق بررسی ریزازدیادی و انتقال به خاک گیاه Tanacetum partheniumL بود که به بابونه گاو چشم معروف است. به این منظور بذر گیاه در محیط MS/4 با کل ویتامین ها کشت شده و قطعات ساقه ای گیاهچه های حاصل به دو صورت دارای جوانه انتهایی و بدون جوانه انتهایی، روی محیط MS با هورمونهای(NAA(0/54 μM و (BAP(4/44 μM کشت داده شد. صد در صد قطعات دارای جوانه انتهایی و فقط 44% قطعات فاقد جوانه انتهایی، شاخه تولید کردند و تعداد شاخه های حاصل از هر قطعه در قطعات دارای جوانه انتهایی بیشتر بود. جهت انتقال به خاک، گیاهچه ها با آب مقطر استریل به مدت یک ساعت شستشوشدند. سپس ریشه گیاهچه ها قطع شده و به گلدانهای پلاستیکی حاوی پیت و ورمیکولیت(1:1) منتقل شدند. گیاهچه ها قدرت سازگاری با شرایط خارج از شیشه را داشته و5/62 درصد آنها زنده ماندند.

درختچه شمشاد (Evonymus japonicus) گیاهی است متعلق به خانواده Celasteraceae که امروزه به صورت پرچین در نقاط مختلف کاشته می شود. عطر گلهای این گونه چنان قوی است که بوی اسانس آن از مسافت دور در فصل بهار و تابستان به خوبی قابل استنشاق است. گلهای این گیاه میزبان بسیار خوبی برای زنبورهای عسل محسوب می شود. به منظور مطالعه ترکیبهای معطر گیاه، گلهای تازه آن در اواخر فصل بهار جمع آوری شده و بعد با استفاده از حلال (هگزان) عصاره آن استخراج و ترکیبهای موجود در آن با استفاده از دستگاه کروماتوگراف گازی متصل شده با طیف سنج جرمی (GC/MS) شناسایی گردیدند. عصاره هگزانی حاصل از این گیاه با بازده 1/0% حاوی 20 ترکیب مختلف بوده است که 6/46% ترکیبهای تشکیل دهنده آن را الکلها به خود اختصاص داده اند. در میان ترکیبهای شناسایی شده به ترتیب فنیل اتیل الکل) 4/29%)، بنزیل بوتانوات (6/28%) و بنزیل الکل (1/11%) بیشترین مقدار را به خود اختصاص دادند. از سایر ترکیبها می توان از فنیل اتیل پروپیونات (5/8%)، اوژنول (8/4%)، نونانال (9/2%) و1،3،5- تری متوکسی بنزن (7/2%) نام برد.

الگو و رفتار انباری بذر به منظور حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهان از اهمیت بسیار زیادی برخودار می باشد. بدین وسیله می توان روش های جمع آوری و نگهداری بذرها را مشخص کرد. اگر بذرها دارای رفتار انباری معمولی یا اورتودوکس باشند، حفظ ذخایر ژنتیکی به روش غیر طبیعی (خارج از رویشگاه) و از طریق جمع آوری بذر انجام می گیرد. در این روش بذر گیاهان از رویشگاه طبیعی گیاهان جمع آوری شده و در منطقه خارج رویشگاه یعنی در مکانی به عنوان محل حفظ ذخایر توارثی نگه داری می شوند که این روش را در اصطلاح همان اگزسیتو(Ex situ)می گویند. بذرهای گیاهانی که دارای رفتار انباری سخت (ریکالسیترنت) باشند نگهداری آنها در داخل رویشگاه مناسبتر است که این روش را اینسیتو(In situ)می گویند. به منظور تعیین الگوی رفتاری بذرها تعدادی نمونه های بذرهای گونه های دارویی از استانهای مختلف جمع آوری گردید و بعد تحت فرآیندهای تکنولوژیکی بذر قرار گرفتند. فرآیند های تکنولوژیکی بذر شامل تعیین خلوص فیزیکی، خلوص ژنتیکی، سلامتی بذر، تعیین رطوبت، وزن هزار دانه، آزمون جوانه زنی و ذخیره سازی نمونه های بذرها در سردخانه بانک ژن منابع طبیعی می باشد. این تحقیق در مورد نمونه های بذرهای جمع اوری شده سال 1381 و 1382 به مدت 2 سال انجام گرفت. به منظوربررسی الگوی رفتار انباری بذرها، محتوای رطوبتی بذرها تعیین گردید نتایج بدست آمده نشان داد که اکثر نمونه بذرهای گیاهان دارویی جمع آوری شده دارای الگوی رفتار انباری ارتودکس بوده و بنابراین می توان آنها را به روش اگزسیتو (Ex situ)یا نگهداری در خارج از رویشگاه، جمع آوری و به مدت زمان طولانی در انبار نگه داری کرد.