فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه
پیاپی 36 (زمستان 1380)

قیمت گذاری محصولات کشاورزی، همواره به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای مداخله دولت در بخش کشاورزی، مورد توجه سیاستگذاران و برنامه ریزان کشورها و از جمله ایران بوده است. در این مطالعه سعی شده است تا عملکرد این سیاست حمایتی دولت در خصوص کل محصولات زراعی کشور ارزیابی شود و تاثیرات آن بر رشد محصولات طی دوره 1356-76 مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. به این منظور، روش تجزیه تکاثری به کار رفته است. اطلاعات و آمار مورد استفاده در این مطالعه آمار سری زمانی سطح زیر کشت، تولید، عملکرد و قیمت های محصولات زراعی مربوط به سال های زراعی 1355-56 تا 1375-76 برای کل کشور و نیز به تفکیک استانهاست.
نتایج به دست آمده از روش تجزیه تکاثری نشان می دهد که رشد ارزش تولید محصولات زراعی طی دوره مورد مطالعه، 231 درصد، معادل 11.55 درصد رشد متوسط سالانه، بوده است. حدود 75 درصد از این رشد، برخاسته از افزایش قیمت و بقیه آن ناشی از افزایش در عملکرد، سطح زیر کشت و الگوی کشت بوده است. در این میان سهم بهره وری زمین از کل رشد، 13 درصد و سهم سطح زیر کشت، 6 درصد بوده است. نتایج این مطالعه نشان می دهد که سیاست های حمایت قیمتی نه تنها نتوانسته است انگیزه لازم را برای تولید کنندگان بخش فراهم آورد تا با سرمایه گذاری بیشتر روی زمین های موجود باعث افزایش بهره وری آن شوند و یا با به زیر کشت بردن زمین های جدید، موجبات رشد تولید را از این طریق فراهم آورند، بلکه این سیاست ها بیشتر در جهت خنثی سازی بخشی از فشارهای تورمی ناشی از افزایش قیمت نهاده ها در بخش به کار گرفته شده است. این نتایج لزوم تجدید نظر در سیاست های قبلی دولت در مورد قفمیت های تضمینی محصولات زراعی را جهت پاسخگویی به تقاضای رو به رشد جمعیت کشور و جلوگیری از افزایش واردات مواد غذایی گوشزد می کند.

اختلاف میان دو بنگاه کشاورزی در تولید واقعی و تولید بالقوه. در تفاوت ظرفیت استفاده از دانش فنی نوین نهفته است. بر این اساس در مقاله حاضر اثر تغیراتت فنی و نهادی، به عنوان عناصری از دانش فنی، روی رشد تولید کشاورزی بررسی شده است. تغییر فنی موجب تغییر در چگونگی فوریت و فرصت های ممکن برای خانوارهای روستایی می شود. آثار تغیر فنی در خانوارهای روستایی متفاوت است و حتی امکان دارد باعث تحلیل رفتن اساس بقای زندگی تولید کننده کشاورزی شود. با استفاده از رویکرد تجربی مرز تصادفی "فن"، آثار ناشی از افزایش نهاده های فیزیکی و تغییرات فنی و نهادی روی رشد تولید کشاورزی محاسبه شده است. متوسط رشد سالانه تولید کشاورزی در ایران طی دوره 1338-76 برابر 4 درصد بوده است که نزدیک به 80 درصد آن به رشد عوامل فیزیکی و 20 درصد دیگر به رشد تغییرات فنی مربوط می شود که می تواند روی مالکیت عوامل و چگونگی بقای فعالیت های کشاورزی و فعالیت های مرتبط با آن تاثیر گذارد. این نتایج در مقایسه با چین (60 به 40) نشان می دهد که برای بالا بردن تولید قاعدتا سهم دانش فنی باید در کشاورزی افزایش یابد، چرا که افزایش بهره وری، وابسته به آن است.

طی سال های متمادی، عواملی نظیر فقر اقتصادی، حاکم بر مناطق روستایی و سطح پایین دانش و آگاهی روستانشینان نسبت به مراقبت و حفاظت از منابع طبیعی و در نهایت بهره برداری نامناسب از آن باعث تخریب شدید این منابع و تشدید فقر وتوسعه نیافتگی در مناطق روستایی شده است.
مقوله مدیریت پایدار منابع آب و خاک به عنوان یکی از راهکارهای توسعه یکپارچه روستایی از مهمترین تحولات مورد نظر صاحبنظران داخلی و خارجی برای جلوگیری از تشدید فرآیند تخریب و فرسایش منابع طبیعی کشور و احیای مجدد اقتصاد روستایی با گرایش نوسازی مبتنی بر اصل مشارکت بهره برداران و روستاییان در این راستا بوده است.
پایش و ارزیابی های مستمر به عنوان یکی از ابزارهای مهم کنترل و هدایت در افزایش کارآیی عملکرد نظام مدیریت این منابع و تسریع در فرآیند توسعه روستایی از اهمیت بسزایی در این برنامه ها برخوردار است.
این مقاله با مروری گذرا بر تجربه بعضی از کشورها در زمینه پایش و ارزیابی پروژه های توسعه روستایی بر محور مشارکت روستائیانبه معرفی مهمترین روش های پایش و ارزیابی پروژه های توسعه روستایی می پردازد. همچنین با استفاده از روش تعیین و محاسبه شاخصهای کلیدی و به استناد اطلاعات جمع آوری شده از 168 نمونه از 21 روستای مورد بررسی در منطقه حوزه آبخیز حبله رود، نتایج اقتصادی اجرای اولین طرح یکپارچه توسعه روستایی و حفاظت از محیط زیست در ایران را مورد ارزیابی قرار می دهد.

تولیدات کشاورزی ذاتا ریسک آمیز است. وقتی کشاورزان ریسک گریز باشند، که معمولا این گونه هستند، نهاده های کنترل پذیر را به گونه ای که اثرات ریسک را کاهش دهد، تخصیص می دهند، بنابراین منظور کردن ریسک در مدلهای تحلیل رفتار کشاورزان حائز اهمیت است در این مطالعه با استفاده از روش برتری تصادفی و برتری تصادفی با توجه به یک فرم تابع، راهبرد ریسک- کارای آبیاری برای گندمکاران منطقه کوار تعیین شد. نتایج نشان داد که چهار راهبرد کم آبیاری براساس معیار برتری تصادفی درجه 1 و یک راهبرد کم آبیاری براساس معیار برتری تصادفی درجه 2، بر راهبرد تمام آبیاری برتری دارد.

با توجه به اینکه چندین سال از استفاده و گسترش سیستم های آبیاری تحت فشار می گذرد و در سالهای گذشته حجم عظیمی از توان اجرایی، اعتبارات و فعالیت دولت به این کار اختصاص یافته است، جمع بندی نقاط قوت و ضعف این عرصه از فعالیت های بخش کشاورزی می تواند راهنمایی برای تعیین راهبردهای آینده باشد. از این رو در مطالعه حاضر به ارزیابی و تحلیل فعالیت هایی که در زمینه توسعه آبیاری تحت فشار در سالهای اخیر در استان خراسان انجام شده است پرداخته می شود. در این راستا با استفاده از اطلاعات حاصل از تکمیل پرسشنامه بهره برداران و جمع آوری اطلاعات از ارگان های مربوط، ضمن بررسی خصوصیات اجتماعی - اقتصادی بهره برداران، عملکرد طرح توسعه آبیاری تحت فشار در استان خراسان طی سال های برنامه دوم توسعه مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که عوامل اجتماعی - اقتصادی و فنی در پذیرش این سیستم موثر بوده و سرمایه گذاری در طرح ملی برنامه دوم توجیه اقتصادی مطلوبی داشته است. لذا برنامه ریزی مطلوبتر برای بهبود فعالیت ها در این زمینه توصیه می شود.

آب از دیرباز مهمترین عامل توسعه در جهان بوده است. با توجه به خشک سالی های پی در پی استفاده پایدار از آب در جهان، به ویژه ایران، اهمیت خاصی دارد. در این مطالعه، آثار عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی، نهادی و نیز عوامل مدیریتی بر میزان اتلاف آب کشاورزی تعیین شده است. همچنین بهترین ترکیب از ویژگی های مدیر که کمترین اتلاف آب را در مزرعه در پی داشته باشد، مشخص شده است. نتایج نشان می دهد که کشاورزانی که در گروه سنی 40 تا 60 سال قرار دارند و محصول خود را بیمه نکرده اند و بر منبع آبی خود مالکیت نداشته و رفتار مصرفی همسایگان را در مصرف خود موثر دانسته اند. همواره در جهت ناپایداری آب کشاورزی عمل کرده اند. همچنین مشخص شده است که سیاست افزایش قیمت آب کشاورزی در استفاده پایدار از آن اثری ندارد.

گندم به عنوان یکی از اصلی ترین مواد غذایی و مهمترین محصول زراعی، از جایگاه ویژه ای در کشور برخوردار است. با توجه به رشد روز افزون جمعیت، اهمیت دستیابی به خودکفایی در مورد این محصول راهبردی روز به روز افزایش می یابد. در گزارش سازمان خواربار جهانی اظهار شده است که عملکرد گندم در واحد سطح (هکتار) در کشور ایران از متوسط عملکرد در واحد سطح (هکتار) جهانی کمتر است. از مهمترین مواردی که کارشناسان این سازمان به عنوان دلایل پایین بودن عملکرد این محصول در ایران ارایه داده اند. ناکافی بودن میزان دانش فنی کشاورزان است. (کرمی، 1378). در این مطالعه تاثیر به کار گیری بذر اصلاح شده بر تولید گندم درواحد سطح (هکتار) مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته و این نتیجه به دست آمده است که استفاده از بذر اصلاح شده دو اثر مستقیم و غیر مستقیم بر افزایش عملکرد دارد؛ در اثر مستقیم بدون تغییر در میزان مصرف نهاده های تولید، عملکرد در هکتار، 17 درصد افزایش می یابد و در اثر غیر مستقیم، به کار گیری بذر اصلاح شده باعث افزایش در استفاده از بعضی از نهاده های تولید می شود که در نتیجه، عملکرد در هکتار 18 درصد افزایش می یابد. در مجموع استفاده از بذر اصلاح شده میزان عملکرد را 35 درصد افزایش می دهد.

در این مقاله، ابتدا نقایص حسابهای ملی در توجه به محیط زیست بررسی و موضوع تعدیل این حسابها مورد بحث واقع می شود. سپس به مفهوم تخریب زیست محیطی پرداخته می شود. تخریب زیست محیطی به علت شکست بازار در قیمت گذاری منابع طبیعی روی می دهد. در نهایت روش منطقی فازی برای برآورد این تخریب به کار می رود. محاسبات فازی مبتنی بر داده های مبهم در مورد منابع طبیعی ایران نشان می دهد که در شرایط بحرانی (جنگ تحمیلی و شوک نفتی) تخریب زیست محیطی افزایش می یابد.

در این مقاله رابطه بین انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی سازمان یافته روستاییان بررسی شده است در آغاز از خاستگاه های نظری دو مفهوم انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی سازمان یافته بحث شده و سپس چگونگی سنجش عملی آنها و آزمون تجربی پیوند بین این دو متغیر در حوزه مورد مطالعه، بررسی گردیده است. آثار نظری و تجربی، بر وجود نوعی رابطه متعامل بین این دو متغیر گواهی می دهد. انسجام اجتماعی در قالب سه شاخص گرایش روستاییان نسبت به یکدیگر، میزان تعامل اجتماعی و میزان نزاع در بین روستاییان سنجش شده و مشارکت اجتماعی سازمان یافته از طریق مولفه های عضویت مشارکتی، موقعیت مشارکتی، مشارکت در اجرا و مشارکت در تصمیم گیری مورد سنجش قرار گرفته است. با بررسی رابطه بین دو متغیر مورد مطالعه، مشخص شده است که در سطح اطمینان 99 درصد، همبستگی معنی داری به میزان 0.41 در بین آنها وجود دارد.

سالخوردگی جمعیت شاغل در بخش کشاورزی ایران، یکی از مسایل مهم این بخش مطرح بوده که با توجه به نقش بخش کشاورزی در اقتصاد ایران می توان تاثیر آن را در کل جامعه حدس زد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که جمعیت شاغل در بخش کشاورزی ایران در مقایسه با سایر بخش ها سالخورده تر است که در صورت تداوم روند این سالخوردگی وضعیت بخش کشاورزی در آینده نگران کننده خواهد بود. همچنین نسبت جمعیت شاغل بالای 60 سال بخش کشاورزی، (در سال 1375) 21.1 درصد است. در حالی که این رقم برای دو بخش صنعت و خدمات به ترتیب 3.9 و 5.2 درصد است. این موضوع بدان معناست که نسبت سالخوردگان بخش کشاورزی به ترتیب بیش از 4 و 5 برابر نسبت سالخوردگان بخش های صنعت و خدمات است. یافته های این تحقیق همچنین نشان داده است که مهاجرت های روستا به شهر از مهمترین دلایل سالخوردگی شاغلان بخش کشاورزی است. مهمترین نتایجی نیز که سالخوردگی جمعیت بخش کشاورزی به دنبال خواهد داشت عبارت است از: کاهش بهره وری، به خطر افتادن امنیت غذایی، وابستگی کشور به مواد غذایی و نیاز به واردات این مواد از خارج.

بهره برداری درست از منابع آبی و استفاده از روش های آبیاری مناسب در کشاورزی ایران که منطقه ای کم آب به شمار می رود، اهمیت ویژه ای دارد. یکی از راه های استفاده بهینه از آب در کشاوری، پذیرش فناوری نوین سیستم های آبیاری تحت فشار است که در چند سال اخیر به عنوان نوآوری به بهره برداران و مدیران مزرعه مناطق روستایی استان تهران معرفی شده است.
پژوهش حاضر به منظور شناخت عوامل اجتماعی - اقتصادی موثر در فرآیند پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار و دلایل نارضایتی دارندگان سیستم، با بهره گیری از روش تحقیق پیمایشی در مناطق روستایی استان تهران در دو قسمت انجام گرفته است. نتایج قسمت اول این مطالعه نشان می دهد که ویژگی های فردی و اجتماعی مانند سن، سابقه کار، تحصیلات، آگاهی، امکانات مالی، ارتباطات بیشتر، بخصوص با ترویج، و غیره در پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار موثر است.
نتایج قسمت دوم که موقعیت بهره برداران و علل نارضایتی دارندگان سیستم را مورد بررسی قرار می دهد، نشان داده است که در هر منطقه باید با مطالعات قبلی و به تناسب آب و هوا، خاک و نوع محصول همان منطقه سیستم عرضه شود. نارضایتی بهره برداران، بیشتر از نحوه دریافت وام، نحوه کار شرکت های طراح، مجری وکیفیت وسایل دریافتی بوده است که این خود باعث مقاومت بهره برداران فاقد سیستم در برابر پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار می شود. لذا این موضوع باید مورد توجه مسوولان قرار گیرد.

مؤسسه پژوهشهای برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی دوره دیگری از فعالیتهای خود را در راه تحقق بخشی از وظایف وزارت جهاد کشاورزی در شرایط آغاز کرده است که از یک سو طرح ادغام دو وزارتخانه کشاورزی و جهاد سازندگی مراحل اجرایی خود را پشت سر نهاده تا بتوانند درچارچوب مدیریتی واحد، منسجم و هماهنگ پاسخگوی نیازهای اساسی مهمترین بخش اقتصادی کشور باشند؛ و از سوی دیگر...

دامنه گسترده علوم مختلف در عصر نوین ارتباطات در جامعه بین الملل و پیامدها و تحولات به بار آمده و حاصل از جوامع فراصنعتی، همراه با پیچیدگی های موجود در ارتباطات میان این جوامع، لزوم دسترسی سریع و آسان به اطلاعات گسترده را ایجاب می نماید. در این راستا استفاده از اینترنت به عنوان ابزار کار برتر برای کسب اطلاعات لازم از سایتها و شبکه های موجود در آن، راه معقول و مناسبی به نظر می رسد که نه تنها استفاده از آن برای اهل فن و متخصصان بلکه برای عموم افراد جامعه، ضرورتی و اصلی انکار ناپذیر به شمار می آید....